Achtergrond: Oekraïne kan niet zomaar via een spoedprocedure lid worden van de EU

DEN HAAG (PDC) - In de hete strijd die in Oekraïne gevoerd wordt, diende het land deze week een aanvraag in om lid te worden van de EU. In navolging van dat land, deed Georgië hetzelfde. De Oekraïnse president Zelenski wil dat zijn land via een spoedprocedure direct lid zou moeten worden van de EU. "Ons doel is om bij alle Europeanen te zijn, en - dat is het belangrijkst - om gelijk te zijn", zei Zelenski in een videotoespraak. Ursula von der Leyen¹, voorzitter van de Europese Commissie², gaf aan dat ze het lidmaatschap van Oekraïne wil steunen, premier Rutte³ was een stuk terughoudender⁴.

Een dergelijke spoedprocedure om lid te worden van de EU bestaat echter niet. Het proces tussen het aanvragen van EU-lidmaatschap en het toetreden tot de EU is een hobbelige, lange weg. Turkije zit bijvoorbeeld al sinds 1987 in de wachtkamer, het moment waarop het land het kandidaat-lidmaatschap aanvroeg. Noord-Macedonië, een land dat wel enige voortgang getoond heeft, vroeg in 2004 al lidmaatschap aan, maar is nog steeds bezig met het toetredingstraject.

Hoe zit deze procedure in elkaar en wat is de huidige status van Oekraïne?

Sinds de oprichting van de EU zijn geleidelijk aan steeds meer landen tot de Unie toegetreden. Het beleid voor uitbreiding bepaalt aan welke criteria landen moeten voldoen om toe te treden. Inmiddels telt de EU 27 lidstaten⁵.

Wanneer een land wil toetreden, kan het bij de Raad⁶ een verzoek indienen. Het Europees Parlement⁷ moet instemmen met het openen van de onderhandelingen en de Europese Commissie² wordt geraadpleegd. Vervolgens moeten alle lidstaten van de EU instemmen om het proces van toetreding te starten.

In het geval van Oekraïne geldt dus dat eerst alle lidstaten akkoord moeten zijn, voor zij de status van een aanvragen kunnen krijgen.

Het is gebruikelijk dat de EU met een mogelijke kandidaat-lidstaat een zogenaamde Stabilisatie en Associatieovereenkomst⁸ (SAO) ondertekent. Deze overeenkomst geeft uitzicht op een eventueel toekomstig EU-lidmaatschap, maar het is geen garantie voor lidmaatschap.

De EU en Oekraïne sloten in juni 2014 een associatieovereenkomst (ook wel 'associatieverdrag' genoemd). Het verdrag zorgt voor verregaande politieke en economische samenwerking tussen de EU en Oekraïne. Het verdrag is op 1 september 2017 volledig in werking getreden.

In Nederland leidde controverse omtrent de overeenkomst tot een referendum, geïnitieerd door actiecomité GeenPeil. Bij het referendum dat op 6 april 2016 werd gehouden stemde 62 procent van de stemmers tegen. Aangezien het een raadgevend referendum betrof, hoefde het kabinet de uitslag niet over te nemen. Premier Rutte heeft in Brussel gelobbyd voor een aanvullende verklaring, om de Nederlandse bezwaren tegemoet te komen. Als reactie op de Nederlandse lobby namen de 28 EU-leiders⁹ een bindende verklaring aan waarin duidelijk gemaakt werd dat het associatieverdrag niet automatisch zou leiden tot EU-lidmaatschap. Ook zou er geen extra geld naar Oekraïne gaan, en het land moest actie ondernemen om corruptie te bestrijden. Op 23 februari 2017 stemde een ruime meerderheid van de Tweede Kamer (89 stemmen voor, 55 tegen) vóór de inwerkingtreding van de associatie-overeenkomst. Ook de Eerste Kamer ging op 30 mei 2017 met ruime meerderheid akkoord.

Voorstanders van de associatieovereenkomst wezen vooral op de economische voordelen. Volgens hen wordt het eenvoudiger om te handelen omdat import- en exporttarieven worden afgebouwd. Ook zou het verdrag de rechtsstaat en democratie in het land bevorderen en stabiliteit aan de Europese buitengrenzen handhaven. Tegenstanders waren kritisch over de politieke en economische situatie in Oekraïne. Ook was er al de angst dat het verdrag zou leiden tot een slechtere relatie tussen de EU en Rusland.

Als een land eenmaal het EU-lidmaatschap heeft aangevraagd, en als alle lidstaten vervolgens akkoord zijn gegaan met de kandidaatstatus, begint een lange weg tot eventuele toetreding. Landen moeten aan een aantal voorwaarden voldoen om lid te worden van de Unie: de Kopenhagen-criteria¹⁰.

In juni 1993 hebben de Europese regeringsleiders⁹ in Kopenhagen drie criteria vastgesteld waaraan een kandidaat-lidstaat moet voldoen voordat het tot de Europese Unie kan toetreden.

Het land moet

• 1. 

  stabiele instellingen hebben die de democratie, de rechtsstaat, de eerbiediging van de mensenrechten en respect voor minderheden waarborgen
• 2. 

  een goed draaiende markteconomie hebben en opgewassen zijn tegen de concurrentie van de EU
• 3. 

  de verplichtingen van het lidmaatschap op zich nemen, de gemeenschappelijke wet- en regelgeving van de EU¹¹ overnemen en implementeren, en de verschillende doelstellingen van de Europese Unie ondersteunen

In 2006 is daaraan toegevoegd:

• 4. 

  Toetreding van een land mag het effectief functioneren en het zich ontwikkelen van de EU niet onder druk zetten

De EU behoudt zich het recht om te beslissen wanneer een kandidaat-lidstaat aan deze criteria voldoet en wanneer zij klaar is om het nieuwe lid te aanvaarden. Een land kan alleen lid worden van de EU als alle bestaande lidstaten⁵ daarmee instemmen. Eén land dat tegen is, kan het lidmaatschap dus tegenhouden.

Jaarlijks monitort de Europese Commissie de voortgang van de kandidaat-lidstaat op bovengenoemde punten.

De verdragen van de EU voorzien niet in een procesl.

Dat het toetredingsproces een lang proces is, laten de huidige toetredingsonderhandelingen zien. Op dit moment zijn er vijf kandidaat-lidstaten en 2 potentiële kandidaat-lidstaten. Onderstaande tabel laat zien hoe lang zij al in de wachtkamer bij Brussel zitten.

De huidige kandidaat-lidstaten waarmee onderhandelingen worden gevoerd zijn:

De huidige potentiële of aspirant kandidaat-lidstaten zijn:

Concluderend kan dus gezegd worden dat een versnelde toetreding van Oekraïne er niet in zit. Oekraïne zou als signaal tegenover Rusland vrij snel een aanvraagstatus kunnen krijgen, maar daarna begint er een lange weg richting eventuele toetreding. Of het land van president Zelenski daar nu mee geholpen is, is maar zeer de vraag.

Bron: Europa-Nu.nl

• 1. 

  Dr. Ursula von der Leyen (1958) is vanaf 1 december 2019 voorzitter van de Europese Commissie. Zij is opgeleid tot arts en was werkzaam in een Vrouwenkliniek en als docent. Namens de CDU begon zij haar politieke loopbaan in de Landsdag en regering van Neder-Saksen. In 2009 werd zij Bondsdaglid en minister in het kabinet-Merkel. Achtereenvolgens was zij minister van Gezin en Jeugd, Arbeid en Sociale Zaken, en sinds 2013, van Defensie.
   
• 2. 

  Deze instelling van de Europese Unie kan worden beschouwd als het 'dagelijks bestuur' van de EU. De leden van de Europese Commissie worden 'Eurocommissarissen' genoemd. Elke Eurocommissaris is verantwoordelijk voor één of meerdere beleidsgebieden.
   
• 3. 

  Mark Rutte (1967) is sinds 1 oktober 2024 secretaris-generaal van de NAVO. Hij was van 14 oktober 2010 tot 2 juli 2024 minister-president en minister van Algemene Zaken. Sinds 2006 was hij politiek leider van de VVD. In 2006-2010 was de heer Rutte fractievoorzitter van de VVD in de Tweede Kamer. Hij was van 17 juni 2004 tot 28 juni 2006 staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap belast met wetenschapsbeleid, beroepsonderwijs en studiefinanciering. Daarvoor was hij bijna twee jaar staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid belast met onder andere volksverzekeringen, bijstand en arbeidsomstandigheden. De heer Rutte was eerder voorzitter van de JOVD en manager bij een werkmaatschappij van Unilever.
   
• 4. 

  DEN HAAG (ANP) - Praten over toetreding van Oekraïne tot de Europese Unie is nu niet zinvol, vindt premier Mark Rutte. Voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie sprak zich zondag uit voor toetreding op termijn van het belaagde Oost-Europese land tot de unie.
   
• 5. 

  Momenteel zijn 27 landen lid van de Europese Unie. De meest recente uitbreiding van de Unie vond plaats op 1 juli 2013, met de toetreding van Kroatië. Er wordt verder over uitbreiding gesproken met verschillende landen in Oost-Europa. Het Verenigd Koninkrijk is sinds 31 januari 2020 middernacht geen lid meer van de Europese Unie. Dat was het eerste land dat de EU verliet.
   
• 6. 

  In deze instelling van de Europese Unie (kortweg 'de Raad van Ministers' of nog korter 'de Raad' genoemd) zijn de regeringen van de 27 lidstaten van de EU vertegenwoordigd. De Raad oefent samen met het Europees Parlement de wetgevings- en begrotingstaak uit.
   
• 7. 

  Het Europees Parlement (EP) vertegenwoordigt ruim 450 miljoen Europeanen en bestaat momenteel uit 720 afgevaardigden (inclusief voorzitter). Nederland heeft 31 zetels in het Europees Parlement. Het Europees Parlement wordt geacht een stem te geven aan de volkeren van de 27 landen die aan de Unie deelnemen, en vooral te letten op het belang van de Unie in zijn geheel.
   
• 8. 

  In 1999 startte de Europese Unie met het sluiten van stabilisatie- en associatieovereenkomsten met een aantal Balkanlanden. Het doel van deze overeenkomsten is om Albanië, Bosnië-Herzegovina, Noord-Macedonië, Montenegro, Kosovo en Servië voor te bereiden op toetreding tot de Europese Unie. Er wordt daarbij de nadruk gelegd op (regionale) economische betrekkingen, democratisering en de samenwerking op het gebied van justitie. Het doel van stabilisatie- en associatieovereenkomsten is toetreding tot de Europese Unie, in tegenstelling tot vele andere associatieovereenkomsten.
   
• 9. 

  De Europese Raad bestaat uit de regeringsleiders of staatshoofden van de 27 lidstaten van de Europese Unie, de vaste voorzitter en de voorzitter van de Europese Commissie. Alleen de regeringsleiders of staatshoofden hebben stemrecht tijdens de vergaderingen. De Europese Raad heeft geen wetgevingstaak, maar stelt wel de politieke richting van de EU vast.
   
• 10. 

  In juni 1993 hebben de Europese regeringsleiders in Kopenhagen drie criteria vastgesteld waaraan een kandidaat-lidstaat moet voldoen voordat het tot de Europese Unie kan toetreden.
   
• 11. 

  Onder dit begrip vallen alle verdragen en wetten van de Europese Unie, de Europese verklaringen en resoluties, door de EU gesloten internationale overeenkomsten en de wetgeving en rechtspraak van het Europees Hof van Justitie. Tot de gemeenschappelijke verworvenheden van de EU behoren ook de maatregelen en besluiten die de regeringen van de EU gezamenlijk nemen op het terrein van justitie en binnenlandse zaken en in het kader van het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid (GBVB).