Beroep tot nietigverklaring

Het beroep tot nietigverklaring is één van de soorten zaken die door het Hof van Justitie¹ worden behandeld; het wordt gebruikt om besluiten van één van de instellingen van de Europese Unie² aan te vechten met het argument dat het besluit niet genomen had mogen worden. Een besluit is mogelijk onwettig als de instelling niet bevoegd was om een dergelijk besluit te nemen of als er sprake is van schending van Europees recht, misbruik van bevoegdheden of als er wezenlijke vormfouten zijn gemaakt bij het nemen van het besluit.

Alle natuurlijke en rechtspersonen - dus burgers, bedrijven, organisaties, lidstaten en instellingen van de EU - kunnen een beroep tot nietigverklaring indienen bij het Hof. Lidstaten en instellingen van de EU kunnen dit in alle gevallen doen. Burgers, bedrijven en organisaties kunnen dit alleen doen indien het besluit direct op hen van toepassing is. Onder specifieke voorwaarden kunnen ook derde landen beroep aantekenen tegen maatregelen van de Europese Unie.

In het kort verloopt het beroep tot nietigverklaring als volgt: een lidstaat of instelling van EU of een andere rechtspersoon stelt vast dat één van de instellingen van de EU een besluit neemt dat onwettig is en stapt naar het Hof. Daar wordt de zaak behandeld door het Hof van Justitie³ of door het Gerecht⁴. Na een schriftelijke behandeling stelt een rechter-rapporteur een rapport op en volgt de mondelinge behandeling. Het Hof doet daarna uitspraak. Is de klacht gegrond, dan wordt het besluit vernietigd.

De instellingen van de Europese Unie en de lidstaten moeten binnen hun bevoegdheden handelen, en procedures en regels strikt volgen. Slechts een klein deel van alle zaken die bij het Hof spelen betreft zaken waar er sprake is onwettig handelen of misbruik van bevoegdheden. Vaak betreft dit soort zaken besluiten en handelingen die een beperkte reikwijdte hebben. Meestal schort er iets in de manier waarop lidstaten Europese regelgeving toepassen. In dat soort gevallen wordt er gebruikt gemaakt van het beroep wegens niet-nakoming⁵.

Het belang van de zaak hangt af van het onderwerp en van welke instelling mogelijk in overtreding is. Zo worden zaken waar de Raad beschuldigd wordt van het niet naleven van de regels door het Hof behandeld, dat meer aanzien heeft dan het Gerecht. Een besluit gericht op een specifiek product of bedrijf dat onwettig zou zijn is minder in het oog springend dan een zaak waar het gaat om de uitleg en toepassing van regels voor staatssteun die verder reiken dan de zaak in kwestie alleen.

Alle instellingen van de Europese Unie en de lidstaten mogen een beroep tot nietigverklaring voor het Hof brengen. Voor alle overige natuurlijke en rechtspersonen - burgers, bedrijven en organisaties - geldt dat zij alleen een zaak bij het Hof mogen aanspannen als een instelling van de EU onwettig heeft gehandeld en dat hen direct raakt. Voor derde landen geldt dat zij specifiek doel moeten zijn van EU regels (sancties) willen ze beroep mogen aantekenen.

Er is geen beroep tot nietigverklaring mogelijk tegen aanbevelingen⁶ en adviezen⁷ uitgeven door één van de instellingen van de EU.

Stap 1: indienen zaak

Een partij is van mening dat een besluit van één van de instellingen van de EU onwettig is en stuurt een verzoekschrift naar de griffie van het Hof van Justitie. Er kan sprake zijn van:

• - 

  onbevoegdheid; de instelling was niet bevoegd het besluit te nemen
• - 

  misbruik van bevoegdheid; de instelling gebruikt haar bevoegdheden op een manier zoals deze niet bedoeld is
• - 

  schending van wezenlijke vormvoorschriften; de procedures bij het nemen van een besluit zijn op essentiële punten niet gevolgd
• - 

  schending van de Verdragen of enige uitvoeringsregeling daarvan; met het besluit overtreedt de betreffende instelling het bestaande Europees recht

Als het verzoekschrift voldoet aan een aantal formele eisen, wordt de zaak in behandeling genomen. Een beroep tot nietigverklaring moet binnen twee maanden van bekendmaking van het aan te vechten besluit bij het Hof worden ingediend.

De zaak wordt door of het Gerecht⁴ of door het Hof van Justitie¹ in behandeling genomen. Die keuze wordt per zaak bepaald.

Een zaak wordt echter altijd door het Hof van Justitie behandeld als de klacht is ingediend door een lidstaat, én:

• - 

  de Europese Commissie⁸ handelt bij procedures voor nauwere samenwerking, of
• - 

  het Europees Parlement⁹ en/of de Raad¹⁰ handelen inzake gevallen van staatssteun, het vaststellen van importtarieven en gevallen waar de Raad uitvoeringshandelingen vaststelt,

of in gevallen waar een instelling van de EU een zaak start tegen één of meerdere van de andere instellingen.

Stap 2: schriftelijke behandeling

De EU-instelling die gedaagd wordt, stelt een verweer op. De verzoekende partij reageert hier op met een repliek. De gedaagde EU-instelling kan ervoor kiezen om te reageren met een dupliek.

De rechter-rapporteur stelt een voorlopig rapport op dat er vooral op gericht is het proces zo goed mogelijk te laten verlopen.

Bij zaken waar een nieuwe rechtsvraag aan de orde is, stelt de advocaat-generaal¹¹ na onderzoek te hebben gedaan een 'met redenen omklede conclusie' op. Bij de overige zaken gebeurt het zelden dat de advocaat-generaal (uitgebreid) onderzoek doet.

Het Hof, de rechter-rapporteur of de advocaat-generaal kunnen de partijen verzoeken om het Hof alle voor de zaak relevante stukken toe te sturen.

Indien het Hof het nodig acht kan het een deskundigenonderzoek instellen.

Stap 3: mondelinge behandeling

Het Hof hoort de rechter-rapporteur, de partijen en, mits betrokken bij de zaak, de advocaat-generaal¹¹. Indien het Hof het nodig acht, kunnen ook getuigen en deskundigen worden gehoord. Het Hof kan besluiten getuigen en deskundigen bij rechterlijk bevel horen - dit verplicht hen te komen, anders krijgen ze een boete.

Afhankelijk van de grootte en complexiteit van de zaak zijn één of meer zittingen nodig.

Als alle partijen zijn gehoord mag, in het geval dat deze uitgebreid onderzoek heeft gedaan, de advocaat-generaal het woord nemen. De president van de kamer verklaart daarna de mondelinge fase voor gesloten. Als er vóór er uitspraak wordt gedaan nieuwe ontwikkelingen plaatsvinden of een partij nieuwe feiten kan overleggen, kan het Hof besluiten dat een nieuwe zitting nodig is.

Zittingen van het Europees Hof zijn in principe openbaar. Het proces-verbaal van iedere zitting wordt alleen gedeeld met de bij de zaak betrokken partijen.

Stap 4: uitspraak

Het vonnis van Hof is vastgelegd in een arrest of een beschikking. In het geval van een arrest doet het Hof uitspraak in een openbare zitting, een beschikking wordt schriftelijk afgedaan.

Arresten en beschikkingen worden gepubliceerd in het Officiële Publicatieblad van de Europese Unie¹² en zijn dus openbaar toegankelijk.

In sommige gevallen bevatten arresten en beschikkingen een korte samenvatting van de feiten en de overweging van het Hof.

Indien het Hof de verzoekende partij in het gelijk stelt, wordt het besluit waar het om gaat nietig verklaard.

Al is het besluit hiermee ongeldig geworden, het Hof kan aangeven welke gevolgen die het nu vernietigde besluit had 'als definitief moeten worden beschouwd'. Het is dus niet zo dat alle gevolgen van nietig verklaard besluit altijd worden of kunnen worden teruggedraaid.

Beroep

Partijen kunnen in beroep gaan tegen een uitspraak van het Gerecht. Tegen uitspraken van het Hof van Justitie is geen beroep mogelijk.

Overige bepalingen

Een zaak kan op ieder moment in het proces worden gestopt als de klacht wordt ingetrokken.

Het beroep tot nietigverklaring vindt zijn basis het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie¹³ (VwEU):

• - 

  procedure: zesde deel VwEU titel I hoofdstuk 1 vijfde afdeling art. 263¹⁴
• - 

  uitwerking nietigverklaring: zesde deel VwEU titel I hoofdstuk 1 vijfde afdeling art. 264¹⁵

• 1. 

  Het in 1952 opgerichte Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJ-EU) moet ervoor zorgen dat de wetten en regels die in Europa gemaakt worden, goed worden toegepast. De Europese wetten - het gemeenschapsrecht - moeten in alle lidstaten hetzelfde worden uitgevoerd. Het Hof van Justitie ziet er verder op toe dat het EU-recht in alle lidstaten op dezelfde manier wordt toegepast.
   
• 2. 

  De Europese Unie (EU) is het belangrijkste samenwerkingsverband in Europa. De deelnemende landen hebben voor deze Unie een aantal organisaties opgericht waaraan zij een deel van hun eigen bevoegdheden hebben overgedragen. Dit zijn onder meer het Europees Parlement, de Europese Commissie, de Raad en het Europese Hof van Justitie.
   
• 3. 

  Het Hof van Justitie ziet toe op de de eerbiediging en de toepassing van de regelgeving en de oprichtingsverdragen van de Europese Unie. Het Hof doet uitspraak in geschillen tussen lidstaten, EU-instellingen, bedrijven en individuen waarbij EU-wetgeving aan de orde is. Belanghebbenden kunnen zich tot het Hof wenden als Europese regels worden overtreden.
   
• 4. 

  Het Gerecht behandelt zaken tegen de instellingen en organen van de Europese Unie. Partijen kunnen onder andere een zaak bij het Gerecht starten wanneer zij vinden dat een Europese regel of besluit hun rechten schendt.
   
• 5. 

  De inbreukprocedure (ook wel beroep wegens niet-nakoming genoemd) wordt gebruikt wanneer een lidstaat Europese wetgeving niet uitvoert. Door middel van de inbreukprocedure kunnen lidstaten verplicht worden Europese regelgeving alsnog goed en volledig toe te passen.
   
• 6. 

  Aanbevelingen zijn niet-bindende besluiten waarmee de Europese Unie iets wil bereiken zonder dat zij verplichtingen oplegt. Aanbevelingen kunnen over beleid voor de hele Unie gaan of zijn gericht aan individuele lidstaten.
   
• 7. 

  Adviezen zijn niet-bindende besluiten waarmee de Europese Unie een oordeel geeft over een bepaalde situatie zonder dat zij verplichtingen oplegt. Een advies is meestal gericht tot een lidstaat of betreft een heel specifiek onderwerp.
   
• 8. 

  Deze instelling van de Europese Unie kan worden beschouwd als het 'dagelijks bestuur' van de EU. De leden van de Europese Commissie worden 'Eurocommissarissen' genoemd. Elke Eurocommissaris is verantwoordelijk voor één of meerdere beleidsgebieden.
   
• 9. 

  Het Europees Parlement (EP) vertegenwoordigt ruim 450 miljoen Europeanen en bestaat momenteel uit 720 afgevaardigden (inclusief voorzitter). Nederland heeft 31 zetels in het Europees Parlement. Het Europees Parlement wordt geacht een stem te geven aan de volkeren van de 27 landen die aan de Unie deelnemen, en vooral te letten op het belang van de Unie in zijn geheel.
   
• 10. 

  In deze instelling van de Europese Unie (kortweg 'de Raad van Ministers' of nog korter 'de Raad' genoemd) zijn de regeringen van de 27 lidstaten van de EU vertegenwoordigd. De Raad oefent samen met het Europees Parlement de wetgevings- en begrotingstaak uit.
   
• 11. 

  Een advocaat-generaal doet voorbereidend werk in rechtszaken voor het Europese Hof van Justitie. De advocaten-generaal zijn volstrekt onafhankelijk. Ze doen onderzoek en leggen daarna een 'met redenen omklede conclusie' voor aan het Hof. Het onderzoek is erg uitgebreid en gaat vaak ook in op algemene juridische principes, terwijl de rechters van het Europese Hof alleen de feiten van de zaak zelf behandelen. De conclusies zijn niet bindend, het Hof mag ze naast zich neerleggen. In de praktijk echter, worden de conclusies wel vaak opgevolgd. De conclusies worden met het arrest van het Hof gepubliceerd.
   
• 12. 

  In het Publicatieblad staat alle nieuwe Europese wetgeving. Daarnaast staan er officiële mededelingen en bekendmakingen in. Het Publicatieblad verschijnt iedere werkdag en wordt uitgegeven in alle officiële talen van de Europese Unie. Voor wetgeving geldt dat de uitgave die in het Publicatieblad staat rechtsgeldig is. Met ingang van 1 juli 2013 is de elektronische uitgave van het PB (e-PB) leidend, voordien was alleen de papieren versie rechtsgeldig.
   
• 13. 

  Het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VwEU) is een gewijzigde versie van het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap (EG). De gewijzigde versie is in 2009 van kracht geworden. In het VwEU staat wat de bevoegdheden zijn van de Europese Unie, en op welke manier de Europese Unie die bevoegdheden kan uitoefenen. Dit verdrag vormt samen met het Verdrag betreffende de Europese Unie de basis van de Europese Unie.
   
• 14. 

  Het Hof van Justitie van de Europese Unie gaat de wettigheid na van de wetgevingshandelingen, van de handelingen van de Raad, van de Commissie en van de Europese Centrale Bank, voor zover het geen aanbevelingen of adviezen betreft, en van de handelingen van het Europees Parlement en de Europese Raad die beogen rechtsgevolgen ten aanzien van derden te hebben. Het gaat ook de wettigheid na van de handelingen van de organen of instanties van de Unie waarmee rechtsgevolgen ten aanzien van derden worden beoogd.
   
• 15. 

  Indien het beroep gegrond is, wordt de betwiste handeling door het Hof van Justitie van de Europese Unie nietig verklaard.
   
• 16. 

  Het Hof van Justitie neemt een aantal verschillende soorten zaken in behandeling. De instellingen van de Europese Unie, de lidstaten en, in de meeste soorten zaken, bedrijven of individuen kunnen een zaak beginnen bij het Hof van Justitie als anderen zich niet houden aan de Europese regels, als Europese regelgeving of handelingen door een Europese instelling hen onterecht schaadt of wanneer lidstaten of de Europese Unie het nalaten om met regelgeving te komen wanneer zij dat wel hadden moeten doen. Nationale rechters kunnen in een procedure het Hof om advies vragen over de interpretatie van Europese regelgeving.