Transparantie van de Europese Unie

Bron: European Commission

De term 'transparantie' duidt op de mate van openheid waarmee de instellingen van de Europese Unie¹ werken. Het gaat hier met name om de transparantie van Europese wetgevingsprocessen. Door te streven naar transparantie wil de EU het vertrouwen in de Europese instellingen vergroten. Het is een moeilijk onderwerp, bijvoorbeeld omdat het transparanter maken van lastige onderhandelingen gevoelig ligt bij veel politici.

Om de transparantie van de EU te verbeteren hebben de Europese Commissie² en het Europees Parlement³ sinds 2011 een gezamenlijk transparantieregister⁴. Daarin worden activiteiten van belangenbehartigers bij die instellingen geregistreerd. Bovendien heeft de EU in 2021 gekozen voor een aanpak van transparantie die gebaseerd is op activiteiten, en niet op de achtergrond van organisaties. Op die manier vallen ook belangenbehartigers die zichzelf niet zien als lobbyisten onder de transparantieregels.

Er zijn verschillende ontwikkelingen in de EU die voor meer transparantie moeten zorgen. Zo breidt het transparantieregister van de Europese Commissie steeds verder uit, waardoor burgers meer toegang hebben tot inzicht in Europese besluitvorming. Bovendien heeft ook het Europees Parlement ingestemd met een verplicht lobbyregister voor rapporteurs en Parlementaire Commissievoorzitters. Op 29 april 2021 stemde het EP in met nieuwe transparantieregels over lobbyisten bij de Europese Unie.

In 2001 nam de Raad⁵ een verordening aan die het orgaan verplicht om tekst en uitleg te geven wanneer het orgaan weigert informatie, zoals notulen van vergaderingen, vrij te geven aan de media. Het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie⁶ regelt het recht op toegang tot documenten van de Raad, de Commissie en het Europees Parlement. Dit is een gevoelig punt, omdat onderhandelingen in de Raad een besloten karakter hebben. Per 2002 is er een openbaar register waarin alle documenten zijn opgenomen. Inzage in documenten kan geweigerd worden wanneer de stukken betrekking hebben op bijvoorbeeld de openbare orde of militaire zaken.

In 2012 is een nieuwe transparantieportaalsite gelanceerd. Dit portaal heeft als doel om de besluitvormingsprocessen van de Europese Commissie toegankelijker te maken voor burgers.

D66 Europarlementariër Sophie in 't Veld⁷ heeft in maart 2014 een rapport over een Europese vorm van de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB) gepresenteerd. Kiezers moeten volgens het rapport kunnen volgen wat hun Europese vertegenwoordigers en bestuurders doen. Stukken moeten veel vaker proactief op internet worden gepubliceerd, aldus In 't Veld. De inhoud van het rapport wordt gesteund door een meerderheid in het Europees Parlement. Het EP roept de Commissie en de Raad op om passende regelgeving op te stellen.

Ook is er commentaar, onder andere vanuit de Tweede Kamer, op het gebruik dat te veel stukken te makkelijk het predicaat 'geheim' krijgen. De openheid die zou moeten worden betracht volgens de geldende Europese verdragen wordt zo met name door de Raad in de praktijk ongedaan gemaakt.

Volgens de Europese Ombudsman⁹ kan transparantie helpen om het imago van de EU te verbeteren. Lidstaten zeggen te vaak dat 'Brussel' allerlei regels aan ze oplegt, terwijl diezelfde lidstaten in de Raad hebben ingestemd met de regels waar ze tegen te hoop lopen. Door inzicht te geven in welke positie iedere lidstaat inneemt tijdens onderhandelingen over nieuwe regels, kunnen lidstaten hun verantwoordelijkheid niet langer ontlopen. Ook zou de Raad veel documenten ten onrechte als 'geheim' ('limité' in het Brusselse jargon) bestempelen, waarmee de toegang tot veel documenten onnodig wordt beperkt.

Vergadering van de Raad van de Europese Unie en het Europees Parlement zijn live (op internet) te volgen. De uitslag van openbare stemmingen zijn naderhand terug te vinden op de websites van de Raad en het Europees Parlement.

Er vinden vaak informele onderhandelingen tussen de Raad, het Europees Parlement en de Commissie plaats, zogenaamde trilogen¹⁰. De (tussentijdse) uitkomsten van onderhandelingen in dergelijke trilogen zijn veel moeilijker te achterhalen dan de stappen in het formele wetgevingsproces. Ook is niet bekend hoe het eindresultaat tot stand is gekomen, omdat er vaak geen formele (en publieke) stemming wordt gehouden. In 2018 oordeelde het Gerecht van het Europese Hof van Justitie¹¹ dat documenten in de onderhandelingen in de triloog openbaar horen te zijn als daarom wordt gevraagd. Alleen wanneer het besluitvormingsproces wordt benadeeld, mag openbaarmaking worden geweigerd.

Het Europees Parlement, de Tweede Kamer en de Europese Ombudsman pleiten allen voor het openbaar maken van de standpunten per lidstaat tijdens onderhandelingen over wetgeving. Dat moet meer inzicht geven in hoe de besluitvorming verloopt en - in het geval van de nationale parlementen - ook beter in staat stellen controle uit te oefenen op wat hun regeringen aan standpunten innemen en waar ze pijnpunten uitruilen.

Transparantie is ook van belang voor controle door nationale parlementen van hun regeringen. De besluitvorming is nu te veel een black box, zo concludeerden de Tweede Kamerleden Pieter Omtzigt¹², Renske Leijten¹³ en Martin van Rooijen¹⁴ in 2017 als rapporteur in een position paper. Daarin roepen ze op tot openbaarheid van documenten en stemverhoudingen en formalisering van de eurogroep.

Op 19 februari 2018 overhandigden de drie Nederlandse parlementariërs hun voorstellen aan Eurogroepvoorzitter Mario Centeno¹⁵. De aanbevelingen werden gesteund door 26 Kamers van parlementen binnen de EU. Ze zijn ook aan de Europese Commissie en de Europese Raad¹⁶ gestuurd. Enkele maanden later hebben zeven nationale parlementen zich aangesloten bij het Nederlands/Deens initiatief om tot meer transparantie te komen. Dit gebeurde tijdens het COSAC¹⁷.

Er kleven wel mogelijke risico's aan deze transparantie: onderhandelingen worden lastiger als lidstaten bij iedere concessie die zij doen om tot een compromis te komen het risico lopen daarvoor hard te worden afgestraft. Dan durven lidstaten niets meer toe te geven. Het risico bestaat dat de besluitvorming vertraagt, omdat iedere lidstaat voor iedere wijziging weer langs het parlement moet. In het ergste geval neemt de Raad helemaal geen (omstreden) besluiten meer.

Sinds 1996 kunnen lobbyisten en belangengroepen zich vrijwillig in laten schrijven in een speciaal register. Dat register is in 2011 samengevoegd met een soortgelijk register van de Commissie en het is voor Europese Commissarissen¹⁸ verplicht zich hieraan te houden. Bovendien moeten Commissarissen die de Commissie verlaten hebben, gedurende achttien maanden informatie verstrekken over hun nieuwe activiteiten. Voorheen was dit twaalf maanden.

De nieuwe richtlijn was mede opgesteld naar aanleiding van een rel rond de Duitse oud-commissaris Günter Verheugen¹⁹, die kort na zijn afscheid opnieuw de Europese arena betrad, maar nu als lobbyist. Dat leidde tot scheve gezichten, omdat met die overstap de verdenking bestond dat hij in zijn tijd als Commissaris al met andere belangen bezig was.

In 2019 is het voor het Europees Parlement verplicht geworden om ontmoetingen in een lobbyregister bij te houden. In 2021 is deze verplichting verder uitgebreid: aanvankelijk gold de verplichting alleen maar voor voorzitters van Parlementscommissies en rapporteurs, maar in april 2021 ging het EP akkoord²⁰ met nieuwe transparantieregels. Hiermee is het voor belangenvertegenwoordigers niet meer mogelijk om (indirecte) lobbyactiviteiten te verrichten binnen het gehele Europees Parlement, bij de Raad of bij de Europese Commissie zonder registratie in het lobbyregister.

De belangrijkste onderdelen van deze nieuwe transparantieregels zijn:

• - 

  Externe sprekers bij commissies, delegatievergaderingen of intergroepen zijn alleen welkom als zij zich van te voren registreren in het transparantieregister.
• - 

  Nieuwe richtlijnen voor rapporteurs, schaduwrapporteurs, en commissievoorzitters bij hun werkzaamheden die te maken hebben met lobbyisten.
• - 

  Het personeel van het Europees Parlement mag alleen met belangenvertegenwoordigers spreken als die vertegenwoordigers geregistreerd staan.

De Europese Commissie publiceert uitgebreide jaarverslagen waar tot op zeker niveau valt terug te vinden waar Europees geld aan is besteed. Een aantal Directoraten-Generaal²¹ van de Commissie vermeldt alle toegekende subsidies op hun website, soms met naam en toenaam van de personen, instellingen of projecten die subsidie hebben ontvangen.

Voorbeelden van overzichten van subsidieverstrekking:

Meer informatie

• 1. 

  De Europese Unie (EU) is het belangrijkste samenwerkingsverband in Europa. De deelnemende landen hebben voor deze Unie een aantal organisaties opgericht waaraan zij een deel van hun eigen bevoegdheden hebben overgedragen. Dit zijn onder meer het Europees Parlement, de Europese Commissie, de Raad en het Europese Hof van Justitie.
   
• 2. 

  Deze instelling van de Europese Unie kan worden beschouwd als het 'dagelijks bestuur' van de EU. De leden van de Europese Commissie worden 'Eurocommissarissen' genoemd. Elke Eurocommissaris is verantwoordelijk voor één of meerdere beleidsgebieden.
   
• 3. 

  Het Europees Parlement (EP) vertegenwoordigt ruim 450 miljoen Europeanen en bestaat momenteel uit 720 afgevaardigden (inclusief voorzitter). Nederland heeft 31 zetels in het Europees Parlement. Het Europees Parlement wordt geacht een stem te geven aan de volkeren van de 27 landen die aan de Unie deelnemen, en vooral te letten op het belang van de Unie in zijn geheel.
   
• 4. 

  Dit gratis register geeft een overzicht van de activiteiten van belangenvertegenwoordigers die actief zijn in Europa. Sinds juni 2011 draagt het register de naam 'transparantieregister' en is het register van de Europese Commissie samengevoegd met dat van het Europees Parlement, waarbij lobbygroepen verplicht zijn om zich in te schrijven. Sinds april 2021 is deze verplichting er ook voor andere belangengroepen.
   
• 5. 

  In deze instelling van de Europese Unie (kortweg 'de Raad van Ministers' of nog korter 'de Raad' genoemd) zijn de regeringen van de 27 lidstaten van de EU vertegenwoordigd. De Raad oefent samen met het Europees Parlement de wetgevings- en begrotingstaak uit.
   
• 6. 

  Het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VwEU) is een gewijzigde versie van het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap (EG). De gewijzigde versie is in 2009 van kracht geworden. In het VwEU staat wat de bevoegdheden zijn van de Europese Unie, en op welke manier de Europese Unie die bevoegdheden kan uitoefenen. Dit verdrag vormt samen met het Verdrag betreffende de Europese Unie de basis van de Europese Unie.
   
• 7. 

  Sophie in 't Veld (1963) was van 20 juli 2004 tot 16 juli 2024 lid van het Europees Parlement. Tot juni 2023 was dat voor D66, daarna stapte zij over naar Volt. Zij maakte deel uit van de fractie Renew Europe. Mevrouw In 't Veld was lijsttrekker van D66 bij de Europese verkiezingen 2004, 2009, 2014 en 2019. Zij was voor Volt België één van de lijsttrekkers bij de Europese verkiezingen in 2024. Mevrouw In 't Veld is historica en was sinds 1994 werkzaam in Brussel, eerst als medewerker van een Europarlementariër en vanaf 1996 als secretaris van de Europese Liberaal-Democratische fractie bij het Comité van de Regio's. Mevrouw In't Veld hield zich in het Europees Parlement bezig met burgerlijke vrijheden en mensenrechten.
   
• 8. 

     
  EUROPEES PARLEMENT
  2009 - 2014
   
• 9. 

  Europese burgers, bedrijven of instellingen kunnen een klacht over wanbeheer van een Europese instelling indienen bij de Europese Ombudsman. Deze stelt naar aanleiding van de klacht een onderzoek in. De meeste klachten betreffen onnodige vertraging bij procedures, weigering om informatie te verstrekken, discriminatie en machtsmisbruik. De Ombudsman kan ook op eigen initiatief een onderzoek instellen.
   
• 10. 

  De term triloog (soms ook 'trialoog'), verwijst naar informeel overleg waarin delegaties van de Europese Commissie, het Europees Parlement en de Raad van Ministers onderhandelen over wetgevende voorstellen.
   
• 11. 

  Het Gerecht behandelt zaken tegen de instellingen en organen van de Europese Unie. Partijen kunnen onder andere een zaak bij het Gerecht starten wanneer zij vinden dat een Europese regel of besluit hun rechten schendt.
   
• 12. 

  Pieter Omtzigt (1974) was met korte onderbreking vanaf 3 juni 2003 tot en met 13 mei 2025 lid van de Tweede Kamer. Vanaf 2023 was hij partijleider van het door hem opgerichte Nieuw Sociaal Contract, waarmee hij twintig zetels haalde. Voordien was hij lid van de CDA-fractie, die hij verliet na langdurig aanhoudende frictie. Stond bekend als 'dossiervreter', vooral in de toeslagenaffaire. Zette zich als econometrist verder veel in voor onderwerpen als pensioenen en belastingen. Was daarnaast actief in de Raad van Europa, namens welke hij een schandaal in Malta blootlegde. Trad in 2025 terug, nadat het na meerdere pauzes niet gelukt was te herstellen van een burn-out.
   
• 13. 

  Renske Leijten (1979) was van 30 november 2006 tot 5 juli 2023 Tweede Kamerlid voor de SP. Mevrouw Leijten was voorzitter van ROOD, de jongerenorganisatie van de SP. Zij was geruime tijd woordvoerder jeugdbeleid, gezondheidszorg, welzijn en sport van de SP-fractie en later woordvoerder Europa/EU, financiën, binnenlandse zaken en de toekomst van de euro. Verdedigde enkele keren initiatiefwetsvoorstellen, onder meer over het invoeren van een correctief referendum.
   
• 14. 

  Martin van Rooijen (1942) is sinds 11 juni 2019 lid van 50PLUS-fractie in de Eerste Kamer. Eerder was hij dat in 2015-2017. Hij werd in 1973 als 31-jarige voor de KVP staatssecretaris voor fiscale zaken in het kabinet-Den Uyl. In maart 2017 was de heer Van Rooijen op bijna 74-jarige leeftijd voor de tweede keer Tweede Kamerlid geworden. Eerder, in 1977, kwam via een opvolgersplaats voor het CDA in de Tweede Kamer, maar hij stapte toen na drie jaar over naar het bedrijfsleven. Daarna bekleedde hij diverse managementsfuncties, onder andere bij Shell Nederland, de NAM en NUON, en was partner en consultant bij Coopers & Lybrand. Hij is fractievoorzitter van 50PLUS en sinds 17 juni 2021 politiek leider.
   
• 15. 

  Mário Centeno (1966) was minister van Financiën van Portugal. Hij was van 13 januari 2018 tot 13 juli 2020 tevens voorzitter van de Eurogroep. Na studies economie en wiskunde aan de Technische Universiteit van Lissabon vertrok Centeno naar Harvard, waar hij een doctoraat haalde in de economie. Hij ging daarna aan de slag bij de centrale bank van Portugal. In 2015 werd hij minister van financiën in het kabinet-Costa, in juni 2020 trad hij af.
   
• 16. 

  De Europese Raad bestaat uit de regeringsleiders of staatshoofden van de 27 lidstaten van de Europese Unie, de vaste voorzitter en de voorzitter van de Europese Commissie. Alleen de regeringsleiders of staatshoofden hebben stemrecht tijdens de vergaderingen. De Europese Raad heeft geen wetgevingstaak, maar stelt wel de politieke richting van de EU vast.
   
• 17. 

  De Conferentie van commissies voor Europese aangelegenheden (COSAC) is een conferentie van parlementaire commissies die twee keer per jaar bijeen komt om de rol van nationale parlementen in de Europese Unie te versterken. Zij komen samen in het land dat het voorzitterschap van de Europese Unie vervult. Elk nationaal parlement binnen de Europese Unie heeft een commissie die zich bezighoudt met Europese Zaken. Ook het Europees Parlement is in dit orgaan vertegenwoordigd.
   
• 18. 

  Een Eurocommissaris is één van de 27 leden van de Europese Commissie en heeft als taak het behartigen van het algemeen belang van de Europese Unie. Iedere commissaris heeft een eigen portefeuille. Een aantal Eurocommissarissen zijn tevens vicevoorzitter van de Commissie.
   
• 19. 

  Günter Verheugen (1944) was in de periode 1999-2010 lid van de Europese Commissie. In de Commissie-Prodi (1999-2004) was hij belast met de voorbereiding voor de uitbreiding van de Europese Unie per 1 mei 2004 met tien nieuwe lidstaten. In de Commissie-Barroso I (2004-2010) was hij vicevoorzitter belast met Ondernemingen en Industrie, met een speciale nadruk op ruimtevaart, defensie, de automobiel-industrie en biotechnologie; en op het verminderen van de bureaucratische lasten van EU-regelgeving voor Europese bedrijven. Eerder was hij in het kabinet-Schröder staatssecretaris van Buitenlandse Zaken (1998-1999) en lid van het partijbestuur van de SPD (1993-1995).
   
• 20. 

  DEN HAAG (PDC) - De Europese instellingen gaan de regels die gelden voor lobbyisten bij de Europese Unie aanscherpen. Daarover is een akkoord gesloten tussen het Europees Parlement (EP) en de Raad. Het rapport over dat akkoord is met een ruime meerderheid in het EP aangenomen. Het gaat onder andere om een verplichte registratie van belangen­vertegenwoordigers. Zij kunnen zonder registratie geen lobbyactiviteiten in het Europees Parlement, bij de Raad of bij de Europese Commissie meer verrichten.
   
• 21. 

  Directoraten-generaal (DG's) zijn de grootste zelfstandige eenheden binnen het ondersteunend apparaat van de Europese Commissie. De directoraten-generaal zijn onderverdeeld in directoraten, die weer zijn onderverdeeld in administratieve eenheden. Daarnaast zijn er nog een aantal diensten, zoals de Juridische dienst.
   
• 22. 

  De besteding van Europese gelden wordt gecontroleerd door de Europese Rekenkamer. De Rekenkamer kijkt of de EU het geld rechtmatig uitgeeft en of dit leidt tot de gewenste resultaten. In Nederland ziet het ministerie van Financiën toe op de Europese uitgaven die via de Nederlandse overheid worden uitbetaald aan ontvangers van Europese gelden.