Macron kleurt agenda Europese top – Rutte zoekt nieuwe bondgenoten

President Emmanuel Macron² doet Europa verkleuren. Hij bepleit een veel meer ambitieuze Europese defensie en wil verder optreden tegen de leegloop van hele bedrijfssectoren naar China. Premier Mark Rutte³ zoekt deze zomer in Europa nieuwe bondgenoten nu het Verenigd Koninkrijk uit de EU stapt.

De zomervergadering van de Europese leiders in Brussel betekent een keerpunt voor Europa. ‘Wij vergaderen in een sfeer die vergeleken met enkele maanden geleden duidelijk ten gunste van Europa is veranderd’ aldus voorzitter⁴ Donald Tusk⁵ van de Europese Raad⁶. De anti-Europese gevoelens rond de referenda over de Brexit⁷ en Oekraïne⁸ lopen alom terug. ‘Wij zien de terugkeer van Europa als de oplossing in plaats van het probleem’, aldus Tusk in zijn brief aan de Europese leiders ter voorbereiding van de Europese Raad.

In de aanloop naar de Europese Raad in Brussel en tijdens de top zelf zoekt minister-president Mark Rutte nieuwe bondgenoten. Zie zijn recente bezoeken aan president Macron in Parijs, vervolgens aan Warschau, de minitop met de Visegradlanden⁹ en de Benelux-top met de leiders van de drie Baltische staten: Estland, Letland en Litouwen.

´Het wegvallen van het Verenigd Koninkrijk betekent dat een nieuw machtsevenwicht tot stand zal komen binnen Europa´, zegt vicevoorzitter Frans Timmermans¹⁰ van de Commissie. Voor Nederland is die verschuiving extra belangrijk. Groot-Brittannië is traditioneel onze belangrijkste bondgenoot in kwesties als bijvoorbeeld het tegenwicht bieden aan al te ambitieuze Europese projecten, vrijhandel, de Europese begroting, de buitenlandse politiek en het landbouwbeleid.

Strategische zet van Den Haag is de benoeming van twee ervaren Brusselse topdiplomaten tot ambassadeur in Berlijn en Parijs. Met vooruitziende blik koos minister van Buitenlandse Zaken Bert Koenders¹¹ er onlangs voor om de superervaren Nederlandse Permanent Vertegenwoordiger bij de EU¹², Pieter de Gooijer¹³ (61) voor te dragen als ambassadeur in Parijs. De plaatsvervangende Brusselse PV/EU van de voorbije jaren, Wepke Kingma (eveneens 61), wordt deze zomer onze ambassadeur in Berlijn.

Pieter de Gooijer

Twee diplomaten die het onderhandelingsspel en de personen die daarbij tellen door en door kennen, bezetten zo doende de belangrijkste posten in Europa. Zo verzekert Den Haag zich van diplomatieke kwaliteit binnen de vroeger zo befaamde Frans/Duitse as, die met de komst van de qua Europa ambitieuze Macron weer gaat draaien.

Iedere permanent vertegenwoordiger krijgt in zijn vijf- tot zesjarige termijn minstens één zware uitdaging te verwerken. Zo was ambassadeur De Gooijer de succesvolle Nederlandse voorzitter van het Coreper¹⁴ tijdens ons EU-voorzitterschap¹⁵, terwijl zijn opvolger De Groot¹⁶ o.a. de gevolgen van de ´Brexit, essentieel voor het Nederlandse bedrijfsleven, te verwerken krijgt.

De Europese Raad zal een unieke verklaring aannemen over permanente samenwerking op defensiegebied. Er komt een zelfstandig coördinatiecentrum, dus het begin van een eigen militair hoofdkwartier. De top lanceert een Europees Defensiefonds dat bestaat uit twee onderdelen: vanuit de EU- begroting betaald onderzoek naar nieuwe militaire technologie en gezamenlijke aankoop van militair materiaal door de EU-landen.

Duitsland wil overigens alleen meedoen als de defensiesamenwerking 'inclusief´ is. Dat wil zeggen dat zij zo wordt ingericht dat ook de (armere) landen van Oost- en Midden-Europa, en na de Brexit het Verenigd Koninkrijk desgewenst mogen meedoen.

Voorzitter Tusk wil op aandringen van o.a. Macron een debat starten over wederkerigheid van investeringen. Daarbij komt het voortaan screenen van bedrijfsinvesteringen aan de orde uit landen die, zoals China, soms beperkingen voor bijvoorbeeld sociale normen opleggen. De vrijhandelslanden zoals Nederland zullen bij dit debat de nationale soevereiniteit benadrukken.

De migrantenstroom vanuit Noord-Afrika en veelal via Libië, blijft de Europese Raad bezig houden. Het aantal migranten dat in Italië arriveert ligt alweer een kwart hoger dan vorig jaar, toen er 180.000 aanspoelden met circa 4000 verdrinkingen.

De EU wil de opleiding van de Libische Kustwacht, die migranten vaak tegenhoudt, gaan financieren. Voorzitter Tusk zal er op aandringen daarover een verdeelsleutel tussen de hoofdsteden overeen te komen. Premier Rutte wil aandacht voor de erbarmelijke humanitaire situatie in de opvangkampen van vluchtelingen in o.a. Libië.

Premier Theresa May¹⁷ zal de Europese Raad toelichten hoe zij het juist begonnen beraad over de Brexit verder wil aanpakken. Een nader debat daarover wordt in de vergadering niet verwacht. ´May zit bij het toetje´, aldus een hoge diplomaat spottend over het traditionele diner op de avond va de eerste dag van de Europese Raad.

De leiders bespreken hun gezamenlijke tactiek bij de verdeling van de twee agentschappen¹⁸ die na de Brexit vanuit het VK naar andere EU-landen worden verplaatst. Behalve Nederland (Amsterdam) hebben zich nog negentien andere landen hiervoor aangemeld. Deze prestigieuze centra vormen een bron van hoogwaardige werkgelegenheid. Europa telt tientallen van zulke van de EU afgeleide bureaus. Het is de bedoeling die geografisch ´eerlijk´ over de 27 EU-landen te blijven verdelen.

Dit wordt de eerste Europese Raad die tot in de finesses is voorbereid door de nieuwe Nederlandse Permanent Vertegenwoordiger bij de EU, Robert de Groot¹⁶. Mede daarom in deze analyse aandacht voor de binnenkant van dat overleg. De vergadering van de Europese Raad vraagt volgens het huishoudelijk reglement gedurende zes weken diplomatiek voorbereidend beraad in zes etappes.

Robert de Groot

Officieel is de Raad van Europese Ministers (RAZ) het voorbereidende orgaan. Omdat die ministers van buitenlandse of van Europese zaken niet in Brussel zetelen en bovendien nog meer om handen hebben, doet in de praktijk het Coreper¹⁴ dit voorbereidende werk.

Dat Coreper, de Permanente Vertegenwoordigers (ambassadeurs) van de 28 EU-landen, onderhandelen in de aanloop naar een Europese Raad dus wekelijks over de afloop daarvan. Afgelopen zes jaar was topdiplomaat Pieter de Gooijer (61) de Nederlandse PV/EU. Per 2 mei is hij afgelost door Robert de Groot (55). Hij was voorheen directeur-generaal Europese Zaken bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag.

Ambassadeur De Groot stelt zich op zijn website als volgt voor. ´De Permanente Vertegenwoordiging behartigt de Nederlandse belangen in de Europese Unie (EU). Ons team bestaat uit mensen van vrijwel alle ministeries en andere onderdelen van de Nederlandse overheid, verenigd in één gebouw en één organisatie in Brussel. Ons dagelijkse werk bestaat uit onderhandelen en lobbyen namens Nederland in de EU. Dat betekent dat we, ieder van ons op zijn/haar specifieke werkterrein, dagelijks in contact staan met de vertegenwoordigers van de andere lidstaten van de Unie, alsmede met de Europese Commissie¹⁹ en het Europees Parlement²⁰. Deze site is gemaakt voor al diegenen die om professionele of andere redenen in contact met ons, als post van de Nederlandse overheid in Brussel, willen treden. Aarzel niet met ons in verbinding te treden, want een transparanter Europa is zowel in het belang van Nederland als dat van de EU !´

De regering ziet de PV/EU dus als ´onze vooruitgeschoven post in Europa´. Daar zit het talent dat onze belangen in Europa verdedigt. De Nederlandse PV/EU telt circa 125 personen en is gelegen tegen de Rotonde Schuman op loopafstand van de Commissie, de Ministerraad EU, de Europese Raad, het Europees Parlement en de talloze andere met de EU verbonden instellingen (zoals Business Europe namens het bedrijfsleven).

De Europese Raad eindigt, zoals bekend met Conclusies ofwel het Slotcommuniqué waarmee álle staatshoofden en regeringsleiders en de voorzitter van de Commissie moeten instemmen. Die Conclusies vormen voor de andere instellingen (Raad van Ministers²¹, de Commissie, het Europees Parlement) het ´spoorboekje´ en dit op basis van de overeengekomen richtlijnen van de Europese Raad.

In de praktijk zijn de Conclusies op enkele heikele punten na meestal al klaar als de vergadering van de Europese Raad van start gaat. Daar zorgen de 28 ambassadeurs (het Coreper) dus voor. Deze formule geeft de nationale leiders de gelegenheid tot een algemeen debat over wat er moet gebeuren - waarbij elk van hen let op zijn nationaal belang - zonder te hoeven onderhandelen over de punten en komma’s van de Conclusies. Dit debat verloopt op basis van een door de voorzitter van de Europese Raad⁴, Donald Tusk⁵, opgestelde agenda.

Behalve via de PV/EU heeft minister-president Mark Rutte overigens nog een optie om zijn optreden in Brussel voor te bereiden. Dat verloopt via zijn adviseur voor Europese Zaken, de diplomaat Michael Stibbe. Elke nationale politieke leider heeft zo´n zogenaamde ´sherpa´. In tegenstelling tot de PV´s opereren de 28 ´sherpa´s´ vanuit de nationale hoofdsteden. Zij hebben geen kantoor in Brussel waar zij soms wel vergaderen. Dat verloopt dan onder leiding van kabinetschef Pjotr Serafin, de rechterhand van Donald Tusk, de voorzitter van de Europese Raad.

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken is in de geschetste opzet alom aanwezig aangezien alle genoemde diplomaten daaraan verbonden zijn.

Voor wie in deze schets de Europese Commissie mist: zij is in alle genoemde gremia vertegenwoordigd. Commissievoorzitter Juncker²² is lid van de Europese Raad en zijn kabinetschef, Martin Selmayer, is zijn ´sherpa´.

Wat meer op afstand staat het Europees Parlement. De parlementsvoorzitter, tot voor kort Martin Schulz²³ en nu de Italiaan Antonio Tajani²⁴, spreekt iedere vergadering van de Europese Raad bij de start toe. Soms volgt daarop een korte discussie. Na iedere Europese Raad doen de voorzitters Juncker en Tusk verslag voor het Europees Parlement, meestal in Straatsburg.

• 1. 

  Jan Werts is sinds 1976 journalist en publicist in Brussel, waar hij eerder onder meer werkte als correspondent van de Haagsche Courant. Verder was hij zes jaar als journalist werkzaam in Washington. Hij promoveerde in 1991 aan de Vrije Universiteit Brussel in het Europees en internationaal recht op een dissertatie over de Europese Raad. In 2008 verscheen hiervan een herziene versie. Schrijft analyses over Europese Toppen, gebundeld in het document Hoe Europa al tien jaar lang crises bevecht - 100 plus analyses van Jan Werts.
   
• 2. 

  Emmanuel Macron (1977) is sinds 14 mei 2017 president van Frankrijk. Hij is leider van de progressief-liberale beweging Renaissance (tot 2022 'La République En Marche'). Macron was geruime tijd lid van de Parti Socialiste, maar werd in 2015 onafhankelijk. Hij werkte bij de Inspectie van Financién en bij de Bank Rothschild, en was adjunct-secretaris-generaal van de Staf van president Hollande. In 2014-2016 was hij minister van Economische Zaken, Industrie en Digitale Industrie.
   
• 3. 

  Mark Rutte (1967) is sinds 1 oktober 2024 secretaris-generaal van de NAVO. Hij was van 14 oktober 2010 tot 2 juli 2024 minister-president en minister van Algemene Zaken. Sinds 2006 was hij politiek leider van de VVD. In 2006-2010 was de heer Rutte fractievoorzitter van de VVD in de Tweede Kamer. Hij was van 17 juni 2004 tot 28 juni 2006 staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap belast met wetenschapsbeleid, beroepsonderwijs en studiefinanciering. Daarvoor was hij bijna twee jaar staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid belast met onder andere volksverzekeringen, bijstand en arbeidsomstandigheden. De heer Rutte was eerder voorzitter van de JOVD en manager bij een werkmaatschappij van Unilever.
   
• 4. 

  De vaste voorzitter van de Europese Raad leidt de werkzaamheden van deze Raad, die bestaat uit Europese regeringsleiders of staatshoofden. Ook treedt de vaste voorzitter op als vertegenwoordiger van de Europese Raad in contacten met andere regeringsleiders en staatshoofden. Deze functie, ook wel (ten onrechte) de 'president van de Europese Unie' genoemd, is in 2009 ingevoerd door het Verdrag van Lissabon.
   
• 5. 

  Donald Tusk (1957) was van 1 december 2014 tot 1 december 2019 de vaste voorzitter van de Europese Raad. In november 2007-september 2014 was hij minister-president van Polen. Tusk was medeoprichter en leider van het conservatief-liberale (maar bij de christendemocratische Europese Volkspartij aangesloten) Burgerplatformum. Hij leidde als premier een coalitie van zijn partij en de Poolse Boerenpartij (PSL). Eerder was hij lid van het Lagerhuis en van de Senaat.
   
• 6. 

  De Europese Raad bestaat uit de regeringsleiders of staatshoofden van de 27 lidstaten van de Europese Unie, de vaste voorzitter en de voorzitter van de Europese Commissie. Alleen de regeringsleiders of staatshoofden hebben stemrecht tijdens de vergaderingen. De Europese Raad heeft geen wetgevingstaak, maar stelt wel de politieke richting van de EU vast.
   
• 7. 

  Het Verenigd Koninkrijk verliet op 31 januari 2020 de Europese Unie. Het is daarmee het eerste land ooit dat uit de Europese Unie stapte. Het vertrek van de Britten ('brexit') was de uitkomst van een referendum over het lidmaatschap van de EU in het Verenigd Koninkrijk in 2016. Nadien volgden lange onderhandelingen over de scheidingsvoorwaarden en de overgangsperiode na de brexit, die op 31 december 2020 afliep. Eind december 2020 bereikten de onderhandelaars van de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk een handels- en samenwerkingsovereenkomst. Die overeenkomst regelt vanaf 1 januari 2021 de relatie tussen de EU en het Verenigd Koninkrijk.
   
• 8. 

  De Europese Unie en Oekraïne sloten in juni 2014 een associatieovereenkomst (ook wel 'associatieverdrag' genoemd). Het verdrag zorgt voor verregaande politieke en economische samenwerking tussen de EU en Oekraïne. Het verdrag is op 1 september 2017 volledig in werking getreden.
   
• 9. 

  De Visegrad-groep is een samenwerkingsverband dat op 15 februari 1991 officieel is opgericht door Polen, Hongarije en het toenmalige Tsjecho-Slowakije. Sinds Tsjechoslowakije in 1993 uiteenviel in Tsjechië en Slowakije bestaat de Visegrad-groep uit vier leden (V4). Het verbond tussen de vier landen is één van de sterkste in Oost-Europa, mede doordat deze door de geschiedenis heen al sterk met elkaar verbonden waren. Sinds 2004 zijn alle Visegrad-landen lid van de Europese Unie.
   
• 10. 

  Frans Timmermans (1961) is sinds 23 november 2023 fractievoorzitter van GroenLinks-PvdA in de Tweede Kamer. Sinds 6 december 2023 is hij Tweede Kamerlid en eerder was hij dat in 1998-2007 en 2010-2012 voor de PvdA. Van 1 november 2014 tot 22 augustus 2023 was de heer Timmermans vicevoorzitter van de Europese Commissie. In de Commissie-Juncker was hij verantwoordelijk voor 'betere regulering' en duurzame ontwikkeling en in de Commissie-Von der Leyen voor de Europese Green Deal. De heer Timmermans was in 2012-2014 minister van Buitenlandse Zaken in het kabinet-Rutte II. Daarvoor was hij staatssecretaris van Buitenlandse Zaken (belast met Europese samenwerking) in het kabinet-Balkenende IV. Eerder was hij adviseur en particulier secretaris van dr. M. van der Stoel, Hoge Commissaris nationale minderheden van de OVSE.
   
• 11. 

  PvdA-politicus met een grote internationale staat van dienst en betrokkenheid met Afrika. Was in het kabinet-Balkenende IV minister voor Ontwikkelingssamenwerking en in Rutte II drie jaar minister van Buitenlandse Zaken. Hij begon als beleidsmedewerker van de PvdA-Tweede Kamerfractie en was European director Parlementarians for Global Action en politiek adviseur van de Verenigde Naties in zuidelijk Afrika. In de periode 2011-2013 was hij vertegenwoordiger van de secretaris-generaal van de VN in Ivoorkust en in 2013-2014 was hij dat in Mali. Als PvdA-Tweede Kamerlid (1997-2007) buitenlandwoordvoerder, die onder meer aandrong op onderzoek naar de Nederlandse betrokkenheid bij de strijd in Irak. Hij zat in de enquêtecommissie Srebrenica. Ter zake kundig minister, die beslissingen echter soms lang afwoog. Sinds 2019 is hij hoogleraar vrede, recht en veiligheid in Leiden/Den Haag.
   
• 12. 

  De ambassadeurs van de lidstaten bij de Europese Unie worden aangeduid als Permanent Vertegenwoordigers (PV's). Ze staan de Raad van Ministers bij via het Comité van Permanente vertegenwoordigers (Coreper) en, speciaal voor het gemeenschappelijk landbouwbeleid, in het Speciaal Comité voor de Landbouw. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de ambassadeurs zelf (die deelnemen aan Coreper II) en de plaatsvervangend Permanent Vertegenwoordigers (die deelnemen aan Coreper I).
   
• 13. 

  Pieter de Gooijer (1955) was van 2011 tot januari 2017 de Nederlandse permanent vertegenwoordiger bij de EU. Eerder was hij diplomaat in Ankara en Washington en directeur-generaal politieke zaken op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Sinds 2017 is hij ambassadeur in Parijs.
   
• 14. 

  Coreper bestaat uit de permanente vertegenwoordigers (ambassadeurs) die de belangen van hun lidstaten in Brussel bewaken. Deze permanente vertegenwoordigers bereiden de vergaderingen van de verschillende formaties van de Raad van Ministers voor, en stellen de agenda's vast. Uitzondering hierop zijn de landbouwaangelegenheden, die onder het Speciaal Comité voor de Landbouw (SCL) vallen.
   
• 15. 

  Van 1 januari tot en met 30 juni 2016 vervulde Nederland voor de twaalfde keer het voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie. Prioriteiten waren: een strategische agenda voor de EU in tijden van verandering, banen scheppen door innovatieve groei, en verbinding zoeken met maatschappelijke actoren. Nederland kreeg als voorzitter verder te maken met de migratiecrisis en het Britse referendum over het lidmaatschap van de EU.
   
• 16. 

  Robert de Groot (1961) is sinds 2 mei 2017 de Nederlandse permanent vertegenwoordiger bij de EU. De Groot was hiervoor directeur-generaal Europese Zaken op het Ministerie van Buitenlandse Zaken waar hij, op een uitstapje als adviseur voor toenmalig minister-president Wim Kok na, zijn gehele loopbaan heeft gewerkt.
   
• 17. 

  Theresa May (1956) was van 13 juli 2016 tot 24 juli 2019 minister-president van het Verenigd Koninkrijk en tot 7 juni 2019 leider van de Britse Conservatieven. Na haar studie in Oxford werkte zij in het bankwezen en zij is sinds 1997 lid van het Lagerhuis. Daar klom zij als staatssecretaris en minister in de schaduwkabinetten van Duncan Smith, Howard, Hague en Cameron op tot een vooraanstaand lid van de Conservatieve fractie. In 2002 werd Theresa May partijvoorzitter en in 2005 vicefractievoorzitter. Bij het aantreden van het kabinet-Cameron in 2010 werd zij minister van Binnenlandse Zaken (onder belast met asielbeleid en veiligheid). In het Brexit-referendum was May voorstander van voortzetting van het EU-lidmaatschap.
   
• 18. 

  Een Europees agentschap is een instantie die zich bezighoudt met de ondersteuning en uitvoering van specifieke juridische, technische of wetenschappelijke overheidstaken. Hierbij werken zij nauw samen met de Europese Commissie en de nationale overheden van de EU-lidstaten, zonder direct deel uit te maken van nationale ministeries of de Europese instellingen. Daarnaast onderhouden zij ook banden met maatschappelijke organisaties en onderzoeksinstituten uit de lidstaten.
   
• 19. 

  Deze instelling van de Europese Unie kan worden beschouwd als het 'dagelijks bestuur' van de EU. De leden van de Europese Commissie worden 'Eurocommissarissen' genoemd. Elke Eurocommissaris is verantwoordelijk voor één of meerdere beleidsgebieden.
   
• 20. 

  Het Europees Parlement (EP) vertegenwoordigt ruim 450 miljoen Europeanen en bestaat momenteel uit 720 afgevaardigden (inclusief voorzitter). Nederland heeft 31 zetels in het Europees Parlement. Het Europees Parlement wordt geacht een stem te geven aan de volkeren van de 27 landen die aan de Unie deelnemen, en vooral te letten op het belang van de Unie in zijn geheel.
   
• 21. 

  In deze instelling van de Europese Unie (kortweg 'de Raad van Ministers' of nog korter 'de Raad' genoemd) zijn de regeringen van de 27 lidstaten van de EU vertegenwoordigd. De Raad oefent samen met het Europees Parlement de wetgevings- en begrotingstaak uit.
   
• 22. 

  Jean-Claude Juncker (1954) was van 1 november 2014 tot 1 december 2019 voorzitter van de Europese Commissie. Hij werd op 15 juli 2014 gekozen. Juncker was in 1995-2013 minister-president van Luxemburg. Eerder was hij staatssecretaris en minister onder meer van financiën. Hij bekleedde daarnaast functies bij de Wereldbank en het IMF. In 2005-2013 was hij voorzitter van de eurogroep. Juncker is lid van de Christelijke Volkspartij en leidde een coalitie van christendemocraten en sociaaldemocraten. Hij is diverse malen onderscheiden met internationale prijzen, zoals de Walter Hallsteinprijs en de Karelsprijs.
   
• 23. 

  De Duitser Martin Schulz (1955) was van 17 januari 2012 tot 17 januari 2017 voorzitter van het Europees Parlement. In 2014 werd hij herkozen. Als leider van de SPD was hij in 2017 lijsttrekker en onderhandelaar bij de formatie, maar in februari 2018 trad hij terug. Schulz was in 2004-2011 fractievoorzitter van de sociaaldemocratische fractie in het Europees Parlement. De heer Schulz was aanvankelijk boekverkoper en werd later raadslid en burgemeester van Würselen (Noordrijn-Westfalen). In 1994 werd hij lid van het Europees Parlement voor de SPD.
   
• 24. 

  De Italiaan Antonio Tajani (1953) is sinds 1 juli 2014 lid van het Europees Parlement en werd op 17 januari 2017 tot voorzitter daarvan gekozen. De heer Tajani was tussen mei 2008 en juni 2014 lid van de Europees Commissie. In de Commissie-Barroso II was hij belast met industrie en ondernemerschap. In de periode 2008-2010 had hij de portefeuille transport. Hij was eerder al eens lid van het Europees Parlement, en daarvoor journalist en voorlichter van premier Berlusconi.