Waarom Europa nu op springen staat

Europa staat op springen. Dat leert de balans van een jaar nieuwe Commissie en Europees Parlement. De voorzitters Donald Tusk² (Europese Raad), Jean-Claude Juncker³ (Commissie) en Martin Schulz⁴ (Europees Parlement) staan voor een Herculestaak. Dat komt vooral door acht problemen die raken aan de bestaansbasis van de hele EU. Europa heeft in 65 jaar al menige crisis goed doorstaan. Vaak kwam de EU er sterker uit. Gaat dat nu weer zo? Voor het eerst is daarvoor nu de steun nodig van de publieke opinie, maar die is onzeker.  

De groeiende kloof tussen ‘Brussel’ en de publieke opinie is ernstig. Onder invloed van de euroscepsis schuiven de traditionele politieke partijen (VVD, CDA, PvdA) eveneens op naar een eurosceptische houding, dan wel doen er qua Europa het zwijgen toe. Dit fenomeen doet zich alom in Europa voor. 

Het is opvallend dat de Nederlandse regering geen geschriften meer publiceert over de Europese integratie. Zelfs niet aan de vooravond van haar aankomend EU-voorzitterschap⁵. Dat komt door de tegenstellingen binnen het kabinet over de richting van de EU. Voorheen zetten Nederlandse kabinetten regelmatig hun Europese doelstellingen uiteen. Ooit waren er vier nota’s over (altijd méér) Europa in één jaar.

In het verlengde daarvan neemt Den Haag in de EU-Ministerraad nauwelijks nog het initiatief. Die ambitie is verdwenen. ’Wij wachten af wat anderen bedenken. Dat kunnen wij dan vrijuit bekritiseren en amenderen, dan wel aarzelend of soms enthousiast steunen’, zegt een voormalige staatssecretaris van Europese Zaken.   

Vanaf het begin in 1951 draait Europa om Frankrijk en Duitsland. Willen Berlijn en Parijs wat, dan gebeurt dat. Zo nee, dan gebeurt het niet. Maar Frankrijk heeft sinds 2001 nog maar één jaar de bindende Maastrichtnormen voor de euro nageleefd. Dan sta je zwak in Brussel. En vandaag lapt Duitsland eveneens de Europese verdragen⁶ aan zijn laars. 

Zie hoe bondskanselier Angela Merkel⁷ het Verdrag van Dublin⁸ aan de kant heeft geschoven. Dat verdrag schrijft voor dat asielzoekers geregistreerd worden in het land waar zij het eerst arriveren. Driekwart miljoen vluchtelingen ontweken dit jaar ‘Dublin’ al. Zij reisden via andere EU-landen⁹ naar het Duitse Beloofde Land. ‘Wir schaffen das’, zo verklaarde de kanselier op 31 augustus. Dat zei ze zonder overleg met de Europese partners. 

De vluchtelingenstroom leert dat de grenzen van Europa (Schengen) lek zijn. Dat dit zo is erkennen zowel voorzitter Donald Tusk², als Jean-Claude Juncker³, de Commissievoorzitter. ‘De grenzen van Schengen zijn onhoudbaar’ zo klaagde kanselier Merkel op 5 november in de Düsseldorf Industry Club. ‘De EU runt momenteel indirect een promotieprogramma van mensensmokkel dat verschillende landen totaal overbelast’, zei de Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken, Sebastian Kurz, in de Financial Times van 5 november.   

Zelf noteerde ik dit najaar het ontbreken van passende controle bij het overgaan van de Grieks/Albanese, vervolgens de Macedonisch/Bulgaarse en de Turks/Griekse grensovergangen, allemaal Schengengrenzen. Wie daar met een Griekse autobus arriveert wordt nauwelijks gecontroleerd. In een geval wierp de douane zelfs geen blik in de volle bus. 

Het ‘lek van Schengen’ lokt honderdduizenden vluchtelingen uit allerlei regio's aan. Hun komst veroorzaakt vandaag in de EU een cascade van nationale grenssluitingen. Er komen zelfs hoge hekken rond sommige lidstaten. Schengen, dat de veiligheid van de burgerij in Europa moet veiligstellen, hapert kortom ernstig.

In Nederland is dit laatste echter nog niet doorgedrongen. \ Neem bijvoorbeeld de zes pagina’s tellende ‘Kabinetsinzet Valletta Top over Migratie van 11 en 12 november’. Die bevat zeven hoofdstukken, maar geen daarvan gaat over de lekke grenzen van Schengen. 

Professor Leo Lucassen, directeur van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis¹⁰, noemt zich expert op het gebied van de vluchtelingen. Lucassen in NRC Handelsblad van 27 oktober: ‘het is een illusie te denken dat deze kwestie wordt opgelost door meer grensbewaking’. Deze expert lijkt, gezien voorgaande beschrijving van de praktijk, toch meer een kamergeleerde.   

In de Eurozone is Griekenland niet het grootste probleem. De financiële tekorten daar kunnen de andere landen wel blijven aanvullen. Veel ernstiger is dat de meeste landen met de euro al zeven jaar worstelen met economische stagnatie. Dit valt extra op nu tegelijk niet-eurolanden zoals het VK, Zweden, Polen,  Noorwegen, Zwitserland en uiteraard de VS al jaren wél economisch groeien. De prognoses van de Commissie van 4 november bevestigen deze trend eveneens voor de komende jaren. 

Binnen de eurozone heerst zoals bekend een noord-zuid tegenstelling over de te volgen koers. Commentator Tony Barber betoogt in de Financial Times dat daardoor de dringend nodige hervormingen uitblijven. Dat komt volgens hem omdat Frankrijk, Italië en Spanje begrotingsdiscipline weigeren. In meer bedekte termen betoogt Mario Draghi¹¹, president van de ECB, dat al drie jaar. Blijft de eurozone een zone van stagnatie en getwist dan komt op langere termijn onvermijdelijk haar voortbestaan ter discussie.

Bij zijn aantreden beloofde Commissievoorzitter Juncker plechtig maatregelen tegen het probleem van de 23 miljoen werklozen en de jeugdwerkloosheid in het zuiden. Maar bij het per 1 november opmaken van haar balans van een jaar regeren hoorde je daarover niet veel meer. 

Volgens dagblad Le Monde van 5 november is Juncker’s ambitieuze programma voor groei en banen door de vluchtelingencrisis in de vergeethoek terecht gekomen. Wel ligt de Commissie op schema met haar wetgevend programma: extra investeringen, de Energie Unie¹², een uniforme kapitaalmarkt en (maar dan in mindere mate) de ambitieuze Europese Migratie Agenda. 

Europa heeft een verfijnd Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheids Beleid, het GBVB. Federica Mogherini¹³ is de speciale Hoge GBVB Vertegenwoordiger¹⁴. Zij beschikt over meer dan 5000 diplomaten verspreid over de hele wereld, plus een uitgebouwd ambtelijk apparaat in Brussel, de Buitenlandse Dienst EEAS¹⁵. Op het niveau van de nationale leiders is voorzitter Tusk de aanspreekbare figuur. Hij onderhandelt met presidenten als Poetin en Obama.  

Nu de praktijk. Europa sloot dit jaar twee belangrijke akkoorden, te weten Minsk II over Oekraïne en recent met Turkije over de vluchtelingen. In Minsk onderhandelden Merkel en president François Hollande¹⁶ met Poetin en de president van Oekraïne Petro Porosjenko¹⁷. Voorzitter Tusk kwam daar niet aan te pas. Volgens Franse media was Hollande blij dat hij er bij mocht zijn. 

In Ankara onderhandelde kanselier Merkel namens Europa met president Recep Tayyip Erdogan¹⁸. Hier was wel het voorbereidend werk gedaan door Frans Timmermans¹⁹ namens de Commissie. Niettemin kwamen beide akkoorden tot stand buiten de beschreven structuur van het GBVB om. Nu is dit geen fundamenteel probleem dat de EU bedreigt. Wel geeft het te denken dat Duitsland het GBVB tegenwoordig runt.

Aan de randen van Europa tekent zich momenteel een nooit eerder vertoond afbrokkelingsproces af. Zie het komende referendum over het lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk. Zie hoe recentelijk Finland, Tsjechië, Slowakije, Polen, Hongarije, Griekenland en binnenkort wellicht bovendien Portugal en Kroatië regeringen kregen die Brussel graag dwars zitten. In totaal is een kwart van de regeringen dan van eurosceptische strekking.      

De interne markt is de kern van het hele Europese project. Destijds was de eurosceptische Prime Minister Margaret Thatcher echt pro interne markt en dat is vandaag haar navolger David Cameron²⁰ ook. In een crisissituatie houdt dit project de 28 landen bijeen omdat alle 506 miljoen inwoners daar voordeel bij spinnen. 

Echter, volgens de Commissie stagneert die interne markt al enige jaren. Er is weinig voortgang bij het beoogde liberaliseren van de dienstverlening (zoals financiële diensten, banken, energie, digitaal, pensioenen). Vrij verkeer van diensten is niet meer populair sinds het wordt vereenzelvigd met wantoestanden in de bouw of het goederentransport. Bovendien ontwijken veel landen ter bescherming van eigen werkgelegenheid de spelregels. Intern zijn de EU-landen verdeeld over TTIP, het beoogde vrijhandelsverdrag met de VS dat veel banen zou opleveren. 

Acht ernstige klachten bedreigen het Europese project. Niet elk voor zich, en ook niet van vandaag op morgen. Maar wel als die acht tegelijk blijven voortduren. Tegen die achtergrond is de balans na een jaar Commissie-Juncker²¹, Europees Parlement en Tusk als Raadsvoorzitter weinig florissant. 

Toch was er was afgelopen jaar soms wel sprake van crisismanagement van Tusk en Juncker. Zie bijvoorbeeld het akkoord in juli met een derde miljardenprogramma zodat Griekenland bij de euro blijft. Zie verder het koortsachtige beraad rond de vluchtelingenstroom. Nog nooit in veertig jaar tijd vergaderde de Europese Raad zó vaak. 

Het probleem is niet dat er geen goede afspraken tot stand komen. Wel dat de uitvoering daarvan door de nationale regeringen uitblijft. Daar zit het probleem, niet in Brussel. Dat speelt vandaag bij het vluchtelingenbeleid en uiteraard bij Griekenland.

Frappant is het verder dat sinds de verkiezingen van 2014 van het Europees Parlement weinig meer is vernomen. Is dat verwijtbaar? Het komt doordat deze Commissie (terecht) geen ambitieus wetgevend programma kent. Europa is qua wetgeving af. Volgens insiders heeft men in Straatsburg moeite om maandelijks een week agendawerk te creëren. 

Wat bovenstaande bedreigingen betreft, daar heeft Europa wel ervaring mee. Denk aan president Charles de Gaulle die eerstdaags 50 jaar geleden een half jaar lang de Unie compleet stil wist te leggen. Zo dwong hij het Compromis van Luxemburg af. Dus in noodgevallen de suprematie van de individuele lidstaat (die iedereen nu normaal vindt). 

Bij crises blijkt dat Europa echt wel veerkracht heeft. Maar die werkt alleen zo lang publiek en nationale leiders de voordelen van integratie erkennen. Juist daar slaan vandaag twijfels en verlamming toe, zie hierboven het zwijgende kabinet Rutte/Samsom. 

The Economist  van 7 november zette the indispensable Merkel´op het omslag. Haar motto luidt: ‘Meer besturen vanuit Berlijn en minder vanuit Brussel’. Volgens het weekblad loopt de invloed van Frankrijk alsmaar verder terug; verknipt Cameron zijn land tot een ‘klein Engeland’ en krijgt premier Renzi de Italiaanse economie niet uit haar coma. 

In Elsevier van 17 oktober schetst de Duitser Werner Hoyer, president van de EIB²², de gevolgen. Vanuit Europa ziet hij ‘een unheimisch verschil met de Verenigde Staten en Azië wat betreft de concurrentiekracht, het onderwijs, onderzoek, monetair beleid en ontwikkeling en innovatie’. Nu vandaag tegelijk een substantieel deel van de burgerij zich van Europa afwendt winnen nationale voorkeuren. Dus ieder land weer voor zich. Dat proces is al begonnen: zie Schengen en het genoemde afbrokkelingsproces.

• 1. 

  Jan Werts is sinds 1976 journalist en publicist in Brussel, waar hij eerder onder meer werkte als correspondent van de Haagsche Courant. Verder was hij zes jaar als journalist werkzaam in Washington. Hij promoveerde in 1991 aan de Vrije Universiteit Brussel in het Europees en internationaal recht op een dissertatie over de Europese Raad. In 2008 verscheen hiervan een herziene versie. Schrijft analyses over Europese Toppen, gebundeld in het document Hoe Europa al tien jaar lang crises bevecht - 100 plus analyses van Jan Werts.
   
• 2. 

  Donald Tusk (1957) was van 1 december 2014 tot 1 december 2019 de vaste voorzitter van de Europese Raad. In november 2007-september 2014 was hij minister-president van Polen. Tusk was medeoprichter en leider van het conservatief-liberale (maar bij de christendemocratische Europese Volkspartij aangesloten) Burgerplatformum. Hij leidde als premier een coalitie van zijn partij en de Poolse Boerenpartij (PSL). Eerder was hij lid van het Lagerhuis en van de Senaat.
   
• 3. 

  Jean-Claude Juncker (1954) was van 1 november 2014 tot 1 december 2019 voorzitter van de Europese Commissie. Hij werd op 15 juli 2014 gekozen. Juncker was in 1995-2013 minister-president van Luxemburg. Eerder was hij staatssecretaris en minister onder meer van financiën. Hij bekleedde daarnaast functies bij de Wereldbank en het IMF. In 2005-2013 was hij voorzitter van de eurogroep. Juncker is lid van de Christelijke Volkspartij en leidde een coalitie van christendemocraten en sociaaldemocraten. Hij is diverse malen onderscheiden met internationale prijzen, zoals de Walter Hallsteinprijs en de Karelsprijs.
   
• 4. 

  De Duitser Martin Schulz (1955) was van 17 januari 2012 tot 17 januari 2017 voorzitter van het Europees Parlement. In 2014 werd hij herkozen. Als leider van de SPD was hij in 2017 lijsttrekker en onderhandelaar bij de formatie, maar in februari 2018 trad hij terug. Schulz was in 2004-2011 fractievoorzitter van de sociaaldemocratische fractie in het Europees Parlement. De heer Schulz was aanvankelijk boekverkoper en werd later raadslid en burgemeester van Würselen (Noordrijn-Westfalen). In 1994 werd hij lid van het Europees Parlement voor de SPD.
   
• 5. 

  Elk half jaar (van januari t/m juni en van juli t/m december) wordt de Europese Unie afwisselend voorgezeten door een lidstaat. Het land dat voorzitter is, leidt de vergaderingen van de Raad van de Europese Unie. Het Voorzitterschap van de Raad speelt een essentiële rol bij de sturing van het wetgevend en politiek besluitvormingsproces.
   
• 6. 

  De geschiedenis van de Europese verdragen begint bij de oprichting van de eerste "Gemeenschap", de Europese Gemeenschap voor kolen en staal (de EGKS). Tussen 1952 (EGKS) en 2007 ("Lissabon") zijn negentien verdragen gesloten tussen een steeds toenemend aantal lidstaten.
   
• 7. 

  Angela Merkel (1954) was van 22 november 2005 tot 8 december 2021 bondskanselier van Duitsland. Zij leidde sinds 2018 een coalitie van CDU/CSU met de SPD. Zij is scheikundige en werkte als wetenschapper in de DDR. In 1990 werd zij voor de CDU lid van de Bondsdag. In 1991-1994 was Angela Merkel minister voor vrouwen- en jeugdzaken en in 1994-1998 minister van milieu. In 2000 volgde zij Helmut Kohl op als voorzitter van de CDU.
   
• 8. 

  De Dublinverordening III is een Europese Verordening die sinds januari 2014 van kracht is. Deze verordening schept duidelijkheid over welk land verantwoordelijk is voor de behandeling van een verzoek om asiel. Meestal is het land waar de vreemdeling het Schengengebied binnenkomt verantwoordelijk. Een ander land kan echter ook verantwoordelijk zijn. Dit is bijvoorbeeld het geval als er al gezins- of familieleden wonen, die daar een verblijfsvergunning hebben.
   
• 9. 

  Momenteel zijn 27 landen lid van de Europese Unie. De meest recente uitbreiding van de Unie vond plaats op 1 juli 2013, met de toetreding van Kroatië. Er wordt verder over uitbreiding gesproken met verschillende landen in Oost-Europa. Het Verenigd Koninkrijk is sinds 31 januari 2020 middernacht geen lid meer van de Europese Unie. Dat was het eerste land dat de EU verliet.
   
• 10. 

  Dit instituut is een van de belangrijkste onderzoek- en documentatie centra ter wereld op het gebied van sociale geschiedenis. Het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) is een onderdeel van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). Het IISG beheert meer dan 3000 archieven, een bibliotheek met zo'n 1 miljoen boeken en tijdschriften en een grote collectie beeld- en geluidmateriaal op het gebied van de nationale en internationale sociale geschiedenis in het algemeen en de geschiedenis van de arbeidersbeweging in het bijzonder.
   
• 11. 

  De Italiaan Mario Draghi (1947) was van 13 februari 2021 tot 22 oktober 2022 minister-president van Italië. Hij was van 1 november 2011 tot 1 november 2019 president van de Europese Centrale Bank. De heer Draghi was in 2006-2011 lid van de directie van Nationale Bank van Italië. Eerder was hij onder meer hoogleraar aan diverse Italiaanse universiteiten, lid van de directie van de Wereldbank, thesaurier-generaal en voorzitter van het Economisch en Financieel Comité van de EU. Sinds 2009 is hij president van de Financial Stability Board.
   
• 12. 

  De Europese Unie was in 2013 voor ruim de helft van haar energiebehoeften afhankelijk van import uit landen waarmee de relatie moeizaam is (Rusland) en/of uit instabiele regio's (het Midden-Oosten). Dat maakt de economie en veiligheid van de EU kwetsbaar. In het kader van het Europees milieubeleid wordt er ook nadruk gelegd op het investeren in duurzame energie. In 2050 moet de EU volledig klimaatneutraal zijn.
   
• 13. 

  Federica Mogherini (1973) was van 1 november 2014 tot 1 december 2019 Hoge vertegenwoordiger voor het buitenlands en defensiebeleid van de EU en lid van de Commissie-Juncker. Zij was in 2014 minister van Buitenlandse Zaken van Italiė. Mevrouw Mogherini is lid van de Democratische Partij (DP) en werd in 2008 Kamerlid. Zowel in de Kamer als in de staf van DP-voorzitter Renzi hield zij zich bezig met buitenlands beleid, Europese zaken en defensie. Sinds 2020 is zij rector van het College of Europe.
   
• 14. 

  De Hoge Vertegenwoordiger (HV) geeft de Europese Unie internationaal gezien één gezicht en één stem op het terrein van het buitenlands en veiligheidsbeleid. Zo moet er meer samenhang in het externe optreden en het buitenlandse beleid van de Europese Unie komen. De HV deelt het podium met de Vaste voorzitter van de Europese Raad. Deze onderhoudt namens de EU de contacten op het niveau van staatshoofden en regeringsleiders.
   
• 15. 

  Deze dienst ondersteunt het optreden van de EU naar andere landen toe en fungeert tevens als diplomatieke dienst. De EDEO is op 1 december 2010 officieel van start gegaan en heeft een aantal taken overgenomen van het oude Directoraat-Generaal Buitenlandse Betrekkingen (RELEX), dat op die datum is opgeheven. De overige taken van RELEX zijn overgegaan naar de Dienst Instrumenten buitenlands beleid. Beide diensten zetelen in het Triangle-gebouw in Brussel.
   
• 16. 

  François Hollande (1954) was in 2012-2017 president van Frankrijk. Hij werd als kandidaat van de socialisten en radicalen op 6 mei 2012 gekozen. Hij was parlementslid en elf jaar secretaris-generaal van de Parti Socialiste, de Franse sociaaldemocratische partij. Verder was hij president van het regionaal bestuur in Corrèze en burgemeester van Tulle. François Hollande is econoom.
   
• 17. 

  Petro Porosjenko is sinds 7 juni 2014 president van Oekraïne, te midden van een periode van grote onrust in het land. Na de val van het communisme wist Porosjenko snel via een investeringsmaatschappij een reeks bedrijven op te kopen. De zware industriële bedrijfsonderdelen zou hij later verkopen, de snoep- en chocoladeafdelingen behield hij, evenals zijn televisiemaatschappij. Het leverde hem de bijnaam de 'chocoladekoning' op, en het maakte hem miljardair. Porosjenko stortte zich eind jaren negentig op de politiek. Hij was jarenlang lid van het parlement, was hoofd van de centrale bank en bekleedde twee maal een ministerspost alvorens hij een gooi deed naar het presidentschap in 2014.
   
• 18. 

  Recep Erdogan (1954) is sinds 2014 president van Turkije. Hij is leider van de nationalistische en Islamitische Gerechtigheidspartij (AKP). Erdogan was eerder burgemeester van Istanboel. In die functie wist hij diverse projecten tot stand te brengen, zoals verbetering van de watervoorziening. Erdogan is sinds de jaren tachtig politiek actief in nationalistische partijen. Bij zowel de verkiezingen van 2007 als die van 2011 wist zijn AK-partij de absolute meerderheid te halen. In 2003-2013 was hij premier.
   
• 19. 

  Frans Timmermans (1961) is sinds 23 november 2023 fractievoorzitter van GroenLinks-PvdA in de Tweede Kamer. Sinds 6 december 2023 is hij Tweede Kamerlid en eerder was hij dat in 1998-2007 en 2010-2012 voor de PvdA. Van 1 november 2014 tot 22 augustus 2023 was de heer Timmermans vicevoorzitter van de Europese Commissie. In de Commissie-Juncker was hij verantwoordelijk voor 'betere regulering' en duurzame ontwikkeling en in de Commissie-Von der Leyen voor de Europese Green Deal. De heer Timmermans was in 2012-2014 minister van Buitenlandse Zaken in het kabinet-Rutte II. Daarvoor was hij staatssecretaris van Buitenlandse Zaken (belast met Europese samenwerking) in het kabinet-Balkenende IV. Eerder was hij adviseur en particulier secretaris van dr. M. van der Stoel, Hoge Commissaris nationale minderheden van de OVSE.
   
• 20. 

  David Cameron (1966) was van 11 mei 2010 tot 13 juli 2016 minister-president van het Verenigd Koninkrijk. Hij was sinds 2005 leider van de Conservatieven. De heer Cameron studeerde in Oxford en werkte enige tijd bij de Conservatieve Partij, onder meer als adviseur van de ministers van financiën en Binnenlandse Zaken. Later werkte hij bij een mediaconcern. In 2001 werd de heer Cameron lid van het Lagerhuis en in 2004 kwam hij in het schaduwkabinet. Hij leidde in 2010-2015 een coalitie van Conservatieven en Liberaal-Democraten. Na het verloren Brexit-referendum maakte hij zijn vertrek bekend.
   
• 21. 

  Deze Europese Commissie was in functie van 1 november 2014 tot 1 december 2019 en volgde de Commissie-Barroso II op. Voorzitter was de Luxemburgse oud-premier Jean-Claude Juncker. De Nederlandse Frans Timmermans was één van de vicevoorzitters en was belast met betere regelgeving, relaties met de Europese instellingen, rechtsregels, fundamentele rechten en duurzame ontwikkeling.
   
• 22. 

  Dit orgaan financiert projecten waarmee de doelstellingen van de Europese Unie kunnen worden gerealiseerd. De EIB leent goedkoop geld en leent dat op haar beurt tegen gunstige voorwaarden uit aan banken en bedrijven.