Lusteloze Europese Top zoekt antwoord op zware recessie

Twee opinies circuleren er over de resultaten van de bijeenkomst van de Europese Raad in Brussel op 19 en 20 maart. Commissievoorzitter José Manuel Barroso² zegt dat het een ‘Summit of delivery’ was ofwel een Top waar knopen zijn doorgehakt. De andere opinie spreekt van een ‘lacklustre Summit’, een lusteloze vertoning. Twee keer in drie weken een Europese Raad (1 maart en 19-20 maart) ook wel ‘top’ genoemd, dat wordt onvermijdelijk een vlakke vertoning. Eigenlijk alles wat hier volgt had de Raad van Ministers³ kunnen bespreken en afhandelen.

De voorzitter van de Europese Raad, de Tsjechische premier Mirek Topolánek⁴, sprak na afloop tevreden van de ‘5 – 50 – 75’ Europese Raad als verwijzing naar drie financiële besluiten. De vijf miljard zijn de maatregelen van de EU ter bestrijding van de economische recessie. Het gaat om middelen die op de begroting van de Unie staan maar in 2009 en volgend jaar anders niet aangesproken zouden worden. Het geld gaat naar energieprojecten, zoals een pijplijn van de Kaukasus naar Europa, naar de versnelde ontwikkeling van breedband en naar plattelandsontwikkeling. Over de verdeling van deze middelen onder de EU-landen is maandenlang gesteggeld. Nederland ontvangt 180 miljoen voor ondergrondse CO2-opslag en 165 miljoen voor de ontwikkeling van een windenergienetwerk op de Noordzee.

De vijf miljard belopen niet meer dan één procent van de 400 tot 500 miljard euro die de EU-landen zelf via reeksen projecten en via extra werkloosheidsuitkeringen en vervroegde pensionering dit jaar en in 2010 in de economie willen pompen. Hier blijkt dat de Europese Unie als zodanig als economische stimulator in de aanpak van deze zware recessie nauwelijks een rol speelt.

De genoemde 50 miljard betekenen een verdubbeling van de betalingsbalanssteun voor de minder ontwikkelde EU-landen van Midden en Oost-Europa (dus van 25 naar 50 miljard). Die landen hebben het extra moeilijk omdat zij (nog) niet in de eurozone zitten. Tot nu toe hebben overigens alleen Letland, Hongarije en Roemenië ’n beroep op zo’n garantie gedaan. De genoemde 75 miljard euro slaan op een extra garantie voor het Internationaal Monetair Fonds⁵ dat wereldwijd landen met garanties en leningen bijstaat.

De regeringsleiders hebben elkaar beloofd dat zij de 25 februari gepubliceerde mededingingsregels voor de begeleiding van het bedrijfsleven (staatssteun bedrijven in nood en sanering rommelkredieten bankwezen) van commissaris Neelie Kroes⁶ zullen naleven. Geen nationaal protectionisme dus. De Europese Raad wil verder nog vóór de vakantie Europese wetgeving inzake de kredietbeoordelingagentschappen (rating agencies) en de solvabiliteit van verzekeraars en banken, zijnde twee belangrijke oorzaken van de crisis.

Minder concreet is de opdracht aan de Raad van Ministers ‘zich te buigen’ over het rapport ‘De Larosière’. Dat rapport duidt concreet (maar met volop attentie voor de gekoesterde soevereiniteit van veel lidstaten) aan wat er moet veranderen aan de regulering van de financiële sector. Een crisisteam van de presidenten van centrale banken gaat daar de systeemrisico’s opsporen. Daarnaast stelt de werkgroep De Larosière een gezamenlijk systeem voor van toezichthouders op de banken, de verzekeringen en de rest van de financiële wereld. Dit toezicht blijft nationaal, dus elk land voor zich, maar De Larosière hangt daar een Europese paraplu boven. Het Verenigd Koninkrijk staat met steun van de op dit terrein oppermachtige Amerikanen enigszins kritisch tegenover dit alles, terwijl veel Europese continentale regeringen de geschetste aanpak toejuichen. Dus dat wordt nog touwtrekken. Er moet hier na de capriolen van de financiële wereld namelijk wél iets gebeuren. Tegelijk wil de Europese Raad dat ‘voorstellen inzake hefboomfondsen (hedgefunds) en private equity, bezoldigingen van bestuurders en verdere bezoldigingen, voortvarend ter hand worden genomen’, aldus de conclusies van de top.

Ondanks bovenstaande plechtige verklaringen heeft de Britse minister van Financiën Alistair Darling in de eerste Raad van Ministers na de Top in het weekeinde van 5 april in Praag de kernelementen van de genoemde voorstellen van De Larosière meteen al de grond in geboord. 'Wij staan daardoor hierover nog ver uit elkaar', zei een teleurgestelde staatssecretaris Jan Kees Jager⁷ die Nederland vertegenwoordigde. De Duitse bewindsman van Financiën Peer Steinbrück kritiseerde in Praag commissaris Neelie Kroes omdat die grote aarzeling heeft om de Commerzbank met 18,2 miljard overheidssteun op de been te houden. Kroes aarzelt, zegt zij, omdat de Commerzbank een lage rentebetaling eist. Dat element geeft de Duitse bank in de concurrentiestrijd een voorsprong op de financiële instellingen die het wel zelf rooien. Protectionisme dus dat de Europese Raad kort tevoren nog unaniem had afgekeurd.

Belangrijk is verder het besluit om niet in te gaan op de Amerikaanse druk om nogmaals honderden miljarden in de economie te pompen in de hoop dat dit herstel bespoedigt. ‘Het is nu geen tijd om nieuwe maatregelen te verzinnen. De bestaande maatregelen moeten tijd krijgen eerst op gang te komen’, zei kanselier Angela Merkel⁸. Premier Jan Peter Balkenende⁹: ‘stimuleren van de economie is belangrijk en dat doen we in Europa. Maar we moeten er ook op letten hoe de rekening wordt betaald. U weet dat ik veel belang hecht aan houdbare overheidsfinanciën. Gratis belastinggeld bestaat niet en de rekening moet eens worden betaald. Velen zijn het met Nederland eens op dit punt. Maar ook in Europa bestaan er rekkelijken en preciezen’. Andere regeringsleiders wezen op de Maastrichtnormen. Die luiden dat de EU-landen hun overheidstekort bij voorkeur niet boven de drie procent van het bruto binnenlands product laten stijgen.

Vermeldenswaard is het besluit om de speciale werkgelegenheidstop voorzien voor begin mei in Praag af te blazen. Dit maakt een einde aan bijna maandelijks een Europese Raad sedert vorige zomer Frankrijk voorzitter werd, terwijl het Verdrag spreekt van twee keer per jaar. Het afblazen komt van o.a. president Nicolas Sarkozy¹⁰ die vreest dat zo’n speciale bijeenkomst over jobs verwachtingen wekt die vervolgens niet (kunnen) worden ingelost. Boze tongen beweren dat Sarkozy alleen nog maar extra toppen wil onder zijn voorzitterschap.

De Raad kwam niet tot een diepgaand debat over energie. In de paragraaf ‘energie en klimaatverandering’ van de conclusies bevestigt de Europese Raad dat ‘energie-infrastructuren en –interconnecties moeten worden ontwikkeld’. Daaronder de zuidelijke gascorridor vanuit het Kaspische gebied die Europa minder afhankelijk maakt van aanvoer uit Rusland. De Commissie wordt verzocht ‘snel de gedetailleerde acties te presenteren die nodig zijn’. Van de Raad van Ministers wordt verwacht de voorgestelde wetgeving voor een passend Europees crisismechanisme met garanties voor leveranciers en doorvoerpartners voor de gasvoorziening ‘voor eind 2009 te bespreken’.

De Raad heeft nog geen overeenstemming gevonden over de Europese financiële bijdrage aan de mondiale klimaatovereenkomst die in december in Kopenhagen tot stand moet komen als opvolger van ‘Kyoto ’. Polen ligt dwars omdat het vindt dat de recessie forse financiële overdrachten onmogelijk maakt. Bovendien wil Polen eerst weten wat elk EU-land bijdraagt en dan pas het totale bedrag vaststellen. Gedacht wordt aan 20 tot 40 miljard euro per jaar tot 2020, dus geen gering bedrag. Bulgarije, Hongarije, Italië, Letland, Litouwen, Spanje, het VK en Zweden zien het ook zo als Polen. Kanselier Merkel zei dat dit probleem ‘met precisie moet worden aangepakt’. Europa wil bovendien weten wat bijvoorbeeld Amerika, China en India gaan bijdragen. De stagnerende WTO-onderhandelingen voor vrijere wereldhandel hebben geleerd dat zodra de EU concessies doet, de andere grootmachten die incasseren zonder zelf in beweging te komen. Die strategische onderhandelingsfout wil de Unie niet opnieuw maken. Balkenende en anderen willen wel dat Europa hier leiderschap blijft tonen. ‘De EU moet haar eerlijke aandeel leveren in de financiering van klimaatacties in ontwikkelingslanden. Over dat principe bestaat brede overeenstemming. Met name de allerarmste landen mogen bij de onderhandelingen over een mondiaal klimaatakkoord niet tussen de wal en het schip terecht komen’, aldus de premier. De Commissie komt nu met concrete voorstellen.

In het raam van hun nabuurschapbeleid besloten de staatshoofden en regeringsleiders die samen met de voorzitter van de Commissie de Europese Raad vormen, om voortaan tweejaarlijks hun zes collega’s van de oostelijke buurlanden in Brussel te treffen. Het gaat om de leiders van Armenië, Azerbeidzjan, Georgië, Moldavië, Oekraïne, en Wit-Rusland. Het is niet de bedoeling dat deze landen EU-lid worden, al hebben sommige wel plannen in die richting. Het gaat Brussel er eerder om deze landen als EU-lid buiten de deur te houden. Dat verloopt via een op te zetten ‘oostelijk partnerschap’ dat beoogt ‘verdere politieke associatie en economische integratie’ te bespoedigen. Daaronder staat, opmerkelijk genoeg gezien de politieke gevoeligheid van open grenzen met die regio, ook de optie van een toekomstige vereenvoudiging van visa uitreiking. De EU verleent de genoemde landen samen tot 2013 600 miljoen euro financiële steun. Daags na de top kritiseerde in Brussel de Russische minister van buitenlandse zaken Sergei Lavrov de uitbreiding van de invloedsfeer van de EU. Op voorstel van president Sarkozy besloot de EU vorig jaar al tot tweejaarlijks vergelijkbaar beraad met de staatshoofden of regeringsleiders van de reeks zuidelijke buurlanden zoals Marokko en Algerije in het kader van wat de ‘Unie voor het Middellandse Zeegebied’ heet.

De Europese Raad tipte Commissievoorzitter José Manuel Barroso (52) voor herbenoeming. Dat staat te gebeuren tijdens de volgende vergadering in juni, met een termijn tot najaar 2014. Behalve de voorzitter van het Europees Parlement¹¹, Hans-Gert Pöttering¹² en de christen-democratische regeringsleiders (waarmee Barroso is geaffilieerd) steunen de sociaal-democraten Gordon Brown van het Verenigd Koninkrijk, José Zapatero van Spanje, José Sócrates van Portugal en de liberalen Matti Vanhanen, Finland en Anders Fogh Rasmussen, Denemarken, zo’n herbenoeming. Barroso doorliep afgelopen vijf jaar een tamelijk foutloos parcours, hoewel dat voor een Commissievoorzitter die altijd tussen allerlei vuren zit niet eenvoudig is. Hij stemt het Commissiebeleid af op wat hij hoort in de Europese Raad. Sommigen vinden dat serviel en anderen logisch en praktisch. De staatshoofden en regeringsleiders vinden deze benadering van de Portugese voorzitter kennelijk prima. Op zijn persconferentie na afloop kreeg Balkenende, wiens naam eveneens circuleerde voor het voorzitterschap, de vraag of hij die baan had gewild. ‘Erg leuk natuurlijk dat je genoemd wordt, maar ik ben echt geen kandidaat’, zo maakte een stralende Balkenende er zich vanaf.

Met het aanwijzen van de andere leden van de Commissie wachten de regeringen tot na de zomer en wellicht tot oktober. Dan blijkt of Ierland bij referendum het Verdrag van Lissabon¹³ accepteert. Dan blijkt tevens of Tsjechië, waar de regering en de president nog aarzelen en Duitsland, waar het Constitutionele Hof zich moet uitspreken, de laatste hindernissen naar ‘Lissabon’ nemen. Komt het Verdrag er door dan behoudt elk land een zetel in de Commissie, zo nee dan wordt die qua ledental ingekrompen, al weet nog niemand hoe dat moet verlopen.

De Europese Raad stelde tevens een mandaat op voor de G20¹⁴ Top van 2 april in Londen. Zij vertegenwoordigen circa 85 procent van de mondiale economie. De G20 hadden in november 2008 op initiatief van president George W. Bush, president Sarkozy en kanselier Merkel hun eerste bijeenkomst in Washington DC. Vanuit Europa zitten de Commissie, Tsjechië als EU-voorzitter, Duitsland, Frankrijk, het VK en Italië in de 20, terwijl de leiders van Nederland en Spanje mochten aanschuiven in Londen. Het is een verdienste van de Europese Raad dat de EU in Londen met één stem sprak. De G20 besloten daar inmiddels om 1100 miljard dollar extra beschikbaar te stellen voor de stagnerende wereldeconomie. Dat is meer dan was verwacht omdat er eerder mondiaal al voor 5000 miljard aan uiteenlopende injecties was aangekondigd. Overigens blijkt achteraf dat een deel van die 1100 miljard al eerder was toegezegd.

Door genoemd besluit verdrievoudigt de leningscapaciteit van het IMF van 250 naar 750 miljard dollar. Nederland zal daaraan uit zijn reserves ook een aandeel leveren. Het IMF krijgt bovendien voor 250 miljard dollar speciale trekkingsrechten om landen met wisselkoersproblemen bij te staan. De ontwikkelingslanden krijgen 100 miljard dollar extra steun. Er wordt tenslotte 250 miljard dollar vrijgemaakt om de ingezakte wereldhandel weer op gang te brengen. Dat bedrag komt via de Wereldbank ter beschikking en moet worden verdubbeld door bijdragen van banken en kredietverzekeraars. `Dit is het grootste economische herstelplan ooit', aldus een tevreden Dominique Strauss-Kahn namens het IMF. Bij het voorgaande past de kanttekening dat het hier voornamelijk gaat om garanties en dus geen financiële injectie. In feite garanderen de G20 de financiering van het gigantische mondiale begrotingstekort. Sarkozy en Merkel hebben in Londen zich met succes verzet zich tegen nóg hogere directe financiële steun zoals de VS bepleitten omdat de overheidsbegrotingen dan helemaal uit het lood slaan.

Voor Europa is verder van belang dat de G20 het op 2 april in Londen verrassend snel eens werden over een pakket hervormingen ter sanering van de financiële wereld. Het gaat bijvoorbeeld om hogere kapitaalvereisten voor de banken, om gereguleerde bonussen en meer overheidstoezicht. Er komt een mondiale Raad voor Financiële Stabiliteit. Hefboomfondsen en belastingparadijzen zullen niet langer aan toezicht ontsnappen. Wat de G20 echter niet lukte (de EU27 in Brussel trouwens evenmin) is overeenstemming bereiken over de sanering van de massa rommelkredieten die het bankwezen nog steeds ondermijnen. Dit probleem is noch in Brussel, noch in Londen echt besproken.

Het allerbelangrijkste aspect van de G20 is tenslotte wellicht dat de elitaire G8-bijeenkomsten, waar de opkomende grootmachten zoals China, India en Brazilië ontbreken, plaats maken voor een groep die wel de wereldeconomie weerspiegelt. Een andere handicap van de G8, de enorme oververtegenwoordiging van Europa, is wel blijven bestaan.

Dr. Jan Werts is EU-Correspondent te Brussel. Hij publiceerde onlangs 'The European Council', ISBN 978-0-9556202-1-8, Londen, John Harper Publishing.

• 1. 

  Jan Werts is sinds 1976 journalist en publicist in Brussel, waar hij eerder onder meer werkte als correspondent van de Haagsche Courant. Verder was hij zes jaar als journalist werkzaam in Washington. Hij promoveerde in 1991 aan de Vrije Universiteit Brussel in het Europees en internationaal recht op een dissertatie over de Europese Raad. In 2008 verscheen hiervan een herziene versie. Schrijft analyses over Europese Toppen, gebundeld in het document Hoe Europa al tien jaar lang crises bevecht - 100 plus analyses van Jan Werts (link opent in nieuw venster).
   
• 2. 

  De Portugees José Manuel Durao Barroso (1956) was van 18 november 2004 tot 1 november 2014 voorzitter van de Europese Commissie. Hij leidde twee periodes de Europese Commissie. Daarvoor was Barroso staatssecretaris, minister van Buitenlandse Zaken (1992-1995), en ten slotte premier van Portugal (2000-2004). Hij is doctor in de politieke wetenschappen en werkte als wetenschapper. Barrosso is lid van de centrumrechtse PSD (Partido Social Democrata), een partij die is aangesloten bij de Europese Volkspartij. Sinds 2016 is hij non-executive president van de bank Goldman Sachs.
   
• 3. 

  In deze instelling van de Europese Unie (kortweg 'de Raad van Ministers' of nog korter 'de Raad' genoemd) zijn de regeringen van de 27 lidstaten van de EU vertegenwoordigd. De Raad oefent samen met het Europees Parlement de wetgevings- en begrotingstaak uit.
   
• 4. 

  Mirek Topolánek (1956) is sinds september 2006 minister-president van de Tsjechische Republiek. Hij leidde een coalitie van de conservatief-liberale ODS, waarvan hij de leider is, en christendemocraten en Groenen. Zijn kabinet kwam aan de macht dankzij steun van twee dissidente sociaaldemocraten. Eind 2008 verloor het kabinet zijn meerderheid. Topolánek komt uit het bedrijfsleven en was lid van de Senaat. Op 8 mei 2009 treedt zijn opvolger aan.
   
• 5. 

  Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) is de VN-organisatie, dat de stabiliteit van het internationale monetaire systeem in de gaten houdt. Om deze stabiliteit te behouden en financiële crises te voorkomen, analyseert het IMF nationale, regionale en mondiale economische en financiële ontwikkelingen. Ook biedt het IMF hulp bij het beteugelen van economische crises.
   
• 6. 

  Neelie Kroes, dochter van een Rotterdamse vervoersondernemer, was tussen 1971 en 2014 als VVD-politica in vele functies actief. Zij werd in 1971 Tweede Kamerlid en was toen woordvoerster vervoer en onderwijs. In het eerste kabinet-Van Agt (1977-1981) was zij staatssecretaris van vervoerszaken en PTT-zaken. Daarna was mevrouw Kroes minister van Verkeer en Waterstaat in het kabinet-Lubbers I (1982-1986) en kabinet-Lubbers II (1986-1989). In die functie was zij onder meer verantwoordelijk voor de spreiding van de PTT (hoofddirectie naar Groningen) en voor de verzelfstandiging van de PTT. Na haar ministerschap werd zij onder meer president van Universiteit Nijenrode en had zij vele functies in het bedrijfsleven. In 2004-2010 was mevrouw Kroes als Europees commissaris belast met mededinging. In de Commissie-Barroso II (2010-2014) had zij de portefeuille digitale agenda en was zij tevens vicevoorzitter van de Europese Commissie.
   
• 7. 

  Uit de ICT-wereld afkomstige CDA-bewindspersoon, die als plaatsgenoot van premier Balkenende tot diens getrouwen behoorde. Werd, na penningmeester van het CDA te zijn geweest, in 2007 staatssecretaris van fiscale zaken in het kabinet-Balkenende IV. Toen de PvdA-bewindslieden in 2010 opstapten, werd hij minister van Financiën en hij bleef dat tot november 2012 in het kabinet-Rutte I. Had veel bemoeienis met de grote problemen in de eurozone en met name de Griekse schuldenkwestie. Stelde zich pragmatisch op. In het voorjaar van 2012 bracht hij, na de val van het kabinet het Lenteakkoord tot stand, zodat ons land aan EU-begrotingsregels voldeed. Van augustus 2014 tot maart 2020 bekleedde hij een topfunctie bij KPN. Zakelijke, nuchtere en populaire minister. Liefhebber van mooie auto's.
   
• 8. 

  Angela Merkel (1954) was van 22 november 2005 tot 8 december 2021 bondskanselier van Duitsland. Zij leidde sinds 2018 een coalitie van CDU/CSU met de SPD. Zij is scheikundige en werkte als wetenschapper in de DDR. In 1990 werd zij voor de CDU lid van de Bondsdag. In 1991-1994 was Angela Merkel minister voor vrouwen- en jeugdzaken en in 1994-1998 minister van milieu. In 2000 volgde zij Helmut Kohl op als voorzitter van de CDU.
   
• 9. 

  Zeeuwse CDA-politicus die negen jaar partijleider en acht jaar premier was. Afkomstig uit de wetenschap en partijideoloog, die eigen verantwoordelijkheid van burgers voorstond. Als Tweede Kamerlid financieel woordvoerder. Werd in 2001 onverwacht lijsttrekker van het CDA na de machtstrijd tussen De Hoop Scheffer en Van Rij. Leidde vanaf 2002 als premier kabinetten van wisselende samenstelling in een na de moord op Fortuyn politiek instabiele periode. Probeerde terugkeer van 'normen en waarden' op de politieke agenda te zetten. Nadat zijn tweede kabinet diverse hervormingen had doorgevoerd, was zijn vierde kabinet op dat punt minder daadkrachtig. Een bankencrisis werd wel bezworen. In zijn publieke optredens soms wat onhandig, maar niettemin - of juist daardoor - lange tijd populair en succesvol. De verkiezingen van 2010 verliepen voor zijn partij echter desastreus, waarna hij de politiek verliet. Sinds 2022 minister van staat.
   
• 10. 

  Nicolas Sarkozy (1955) was in 2007-2012 president van Frankrijk. Hij was advocaat, burgemeester en Kamerlid en onder president Chirac enkele keren minister (van Binnenlandse Zaken en van financiën en Economische Zaken). Hij was politiek leider van de conservatief-liberale partij UMP.
   
• 11. 

  Het Europees Parlement (EP) vertegenwoordigt ruim 450 miljoen Europeanen en bestaat momenteel uit 720 afgevaardigden (inclusief voorzitter). Nederland heeft 31 zetels in het Europees Parlement. Het Europees Parlement wordt geacht een stem te geven aan de volkeren van de 27 landen die aan de Unie deelnemen, en vooral te letten op het belang van de Unie in zijn geheel.
   
• 12. 

  De Duitse christendemocraat Hans-Gert Pöttering (1944) was van janauri 2007 tot juli 2009 voorzitter van het Europees Parlement. Met zijn ononderbroken lidmaatschap van het Europees Parlement sinds 1979 is hij een veteraan in de Europese politiek. Vanaf juli 1994 leidt hij de Europese Volkspartij, waar namens Nederland het CDA vertegenwoordigd is.
   
• 13. 

  Op 1 december 2009 is het Verdrag van Lissabon in werking getreden. Hiermee kwam een einde aan een lang hervormingsproces. Het verdrag is erop gericht de Europese Unie beter bestuurbaar en democratischer te maken.
   
• 14. 

  Dit internationale forum bestaat uit de 19 grootste nationale economieën plus de Europese Unie. De officiële naam van de G20 is de 'Groep van Twintig Ministers van Financiën en Voorzitters van Centrale Banken'. De G20 heeft tot doel bij te dragen aan wereldwijde economische groei en ontwikkeling.