Juncker’s ‘State of the Union’: tóch optimisme

De hemel boven Europa is opgeklaard als Commissie²-‘president’ Juncker³ op 13 september 2017 zijn State of the Union⁴ afsteekt. Frankrijk en Duitsland bepalen de koers en de politiek daar spoort plotseling prima met die van ‘Brussel’. Bovendien is het economisch volop zomer in Europa.

Een jaar geleden nog voorzag Juncker een dodelijke ‘existentiële crisis’ voor de EU. Die is intussen overgewaaid. Want Angela Merkel⁵ blijft in Berlijn de vertrouwenwekkende superervaren kanselier. Parijs belooft met president Emmanuel Macron⁶, een ‘geestelijke zoon van Juncker’, vernieuwing.

Macron wil naar een Europese defensie. Hij wil (typisch Frans) protectionisme. Dus controle op de investeringen hier vanuit China. Bovendien de invoer van goederen vanuit China beperken evenals de goedkope arbeid uit Oost-Europa. Macron bepleit een Eurozone⁷ met een budget en een Europees investeringsplan ten bate van de zwakke eurolanden. Dat zijn allemaal – vaak elders in de EU omstreden - Commissieplannen. Cruciaal is het dat Macron als eerste Franse president Duitse zuinigheid voorstaat bij de overheid.

Wie is de baas?

Sinds 2010 opent de Commissievoorzitter na de zomervakantie in Straatsburg het werkjaar met een overzicht van wat is bereikt en de planning voor de toekomst. Inzet is het programma van de Commissie en het Europees Parlement⁸. Na de rede volgt uiteraard debat. Waarna de Commissievoorzitter het programma 2018 neerlegt in een nota voor de (halfjaarlijks roulerende) voorzitter van de Raad van Europese Ministers, momenteel Estland.

Zo wordt de schijn opgehouden alsof de Europese Commissie de initiërende instelling is met het Europees Parlement en de Raad van Ministers als de besluitnemers. In werkelijkheid deelt de Europese Raad⁹ onder leiding van Donald Tusk¹⁰ de lakens uit. Juncker is lid van die Raad, zij het zonder stemrecht. Het Europees Parlement daarentegen heeft geen greep op die Europese Raad. Tusk brengt in Straatsburg wel verslag uit van iedere top, maar legt uitdrukkelijk geen verantwoording af aan het Europees Parlement.

Komisch toneel

Overigens doet dat na-apen vanuit Brussel van de VS, met hun prestigieuze State of the Union van de Amerikaanse president voor het Congress, enigszins komisch aan. Europa heeft zelfs twee ‘presidenten’ (Europese Commissie en Europese Raad), maar geen echte die gekozen is. Zo is ook het Europees Parlement geen echt parlement omdat er geen Europese regering bestaat om te controleren.

Wordt het in Straatsburg een hartelijk treffen van Jean-Claude Juncker met het Parlement? Bij zijn laatste bezoek in juli noemde hij het ‘een zeer belachelijke instelling’ (very ridiculous). Hij was woedend om in Straatsburg voor een lege zaal te moeten verschijnen. 97% van de parlementariërs spijbelde die dag.

De Commissie Juncker. Foto: Europese Commissie

Oogstjaar 2018 nadert

2018 wordt het oogstjaar voor de Commissie die het jaar daarop vertrekt. Juncker is geen kandidaat voor een tweede termijn, zegt hij. Zijn vorige ‘State’ stond in het teken van de onmacht van de EU door onder andere de euroscepsis¹¹. ‘Onze Europese Unie verkeert in een existentiële crisis’, aldus Juncker. In 2015 was zijn invalshoek nog wat meer typisch Juncker, dus ironisch-sarcastisch: ‘Er zit niet genoeg Unie in dit Europa’. Zó pessimistisch zal hij deze keer dus niet zijn.

Een reeks regeringsleiders, waaronder zeker Mark Rutte¹², zit overigens niet te wachten op initiatieven die de overheidsuitgaven weer opstuwen, zoals het genoemde investeringsplan en de EU-defensieplannen, laat staan op Frans protectionisme. Om deze aarzeling te dempen draait de Commissie de rollen om. Zij presenteerde een Witboek¹³ met vijf opties voor de toekomst. Daaruit mogen de regeringen zelf kiezen. Curieus detail: zie hoe de Commissie haar afhankelijkheid van de Europese Raad hiermee etaleert.

Vijf routes naar Europa

• 1. 

  Status quo, ofwel met vallen en opstaan, ambitieus voortwerken zoals het al jaren gaat;
• 2. 

  Alles gooien op de interne markt en de werkgelegenheid. Wat de Britten wilden en premier Rutte eveneens sterk aanspreekt;
• 3. 

  Een voorhoede vormen van de landen die met bijvoorbeeld defensie, binnenlandse veiligheid, uniforme belastingen en sociaal beleid voorop gaan;
• 4. 

  Minder onder handen nemen en tegelijk sneller en effectiever werken;
• 5. 

  Véél meer Europa. De regeringen brengen over de hele linie meer financiën en bevoegdheden naar Brussel.

Vast staat dat Europa te verdeeld is om een keuze te maken. De Europese Raad heeft intussen al vier keer vergaderd maar steeds zonder dat Witboek aan te snijden. In december gaat dat alsnog gebeuren.

Vijf grote problemen

Europa worstelt met vijf enorme problemen:

• - 

  de vluchtelingenstroom die Europa bovendien inmiddels politiek versplintert;
• - 

  het aanhoudend moslimterrorisme;
• - 

  de Brexit¹⁴-vechtscheiding die bovendien een gat van jaarlijks tien miljard slaat in de EU-begroting;
• - 

  het zwakke optreden als EU tegenover de VS, Rusland, Turkije, China, etc.;
• - 

  de eurokritische burgerij.

De euroscepsis maakt regeringsleiders als Rutte kopschuw tegenover ‘meer Europa’ via Macron en Juncker. De impopulariteit van de EU daar belet het de Commissie bovendien om op te treden tegen zuidelijke landen met ontoelaatbare tekorten.

Verder stoort het de Commissievoorzitter enorm dat de EU langs de randen afbrokkelt. Het VK stapt er uit en de Visegrad-landen¹⁵ (Hongarije, Polen, Slowakije, Tsjechië) weigeren om in de EU-Raad plechtig genomen besluiten uit te voeren. Dat is eerder nooit gebeurd. ‘Daardoor is de EU niet langer een ‘rule-based’ systeem’ zo klaagt Juncker. ‘Onze geloofwaardigheid staat nu op het spel’.

Conclusie

Het zou logisch zijn als Juncker aanknoopt bij optie 1 van zijn Witboek. Met vallen en opstaan gezamenlijk doorgaan met Europa, net zoals al tientallen jaren voorheen. Zie mijn analyse in De Hofvijver van mei 2017: Grote problemen weet Europa altijd op te lossen¹⁶, die aantoont dat dit niet slecht heeft gewerkt. Dit is de enige route waarover de nationale leiders het wel eens worden. Met zijn stokpaardje ‘flexibiliteit’ kan Juncker tegelijk de indruk wekken de andere opties deels met optie 1 te gaan verweven.

Voor het Europees Parlement telt bovendien dat de toon van Juncker’s plechtige toespraak optimistischer zal zijn dan tevoren. Dankzij Frankrijk en Duitsland; de overal aantrekkende economie en een volgens een recente peiling wat afgenomen euroscepsis. Zo komt het toch nog goed tussen voorzitter Juncker en zijn ‘belachelijke’ parlement.

• 1. 

  Jan Werts is sinds 1976 journalist en publicist in Brussel, waar hij eerder onder meer werkte als correspondent van de Haagsche Courant. Verder was hij zes jaar als journalist werkzaam in Washington. Hij promoveerde in 1991 aan de Vrije Universiteit Brussel in het Europees en internationaal recht op een dissertatie over de Europese Raad. In 2008 verscheen hiervan een herziene versie. Schrijft analyses over Europese Toppen, gebundeld in het document Hoe Europa al tien jaar lang crises bevecht - 100 plus analyses van Jan Werts (link opent in nieuw venster).
   
• 2. 

  Deze instelling van de Europese Unie kan worden beschouwd als het 'dagelijks bestuur' van de EU. De leden van de Europese Commissie worden 'Eurocommissarissen' genoemd. Elke Eurocommissaris is verantwoordelijk voor één of meerdere beleidsgebieden.
   
• 3. 

  Jean-Claude Juncker (1954) was van 1 november 2014 tot 1 december 2019 voorzitter van de Europese Commissie. Hij werd op 15 juli 2014 gekozen. Juncker was in 1995-2013 minister-president van Luxemburg. Eerder was hij staatssecretaris en minister onder meer van financiën. Hij bekleedde daarnaast functies bij de Wereldbank en het IMF. In 2005-2013 was hij voorzitter van de eurogroep. Juncker is lid van de Christelijke Volkspartij en leidde een coalitie van christendemocraten en sociaaldemocraten. Hij is diverse malen onderscheiden met internationale prijzen, zoals de Walter Hallsteinprijs en de Karelsprijs.
   
• 4. 

  De 'State of the Union' (SOTEU) is de jaarlijkse toespraak van de voorzitter van de Europese Commissie waarin de balans wordt opgemaakt over hoe de Europese Unie ervoor staat. Ook worden de belangrijkste plannen van de Commissie voor het komende jaar uiteen gezet.
   
• 5. 

  Angela Merkel (1954) was van 22 november 2005 tot 8 december 2021 bondskanselier van Duitsland. Zij leidde sinds 2018 een coalitie van CDU/CSU met de SPD. Zij is scheikundige en werkte als wetenschapper in de DDR. In 1990 werd zij voor de CDU lid van de Bondsdag. In 1991-1994 was Angela Merkel minister voor vrouwen- en jeugdzaken en in 1994-1998 minister van milieu. In 2000 volgde zij Helmut Kohl op als voorzitter van de CDU.
   
• 6. 

  Emmanuel Macron (1977) is sinds 14 mei 2017 president van Frankrijk. Hij is leider van de progressief-liberale beweging Renaissance (tot 2022 'La République En Marche'). Macron was geruime tijd lid van de Parti Socialiste, maar werd in 2015 onafhankelijk. Hij werkte bij de Inspectie van Financién en bij de Bank Rothschild, en was adjunct-secretaris-generaal van de Staf van president Hollande. In 2014-2016 was hij minister van Economische Zaken, Industrie en Digitale Industrie.
   
• 7. 

  De eurozone bestaat uit de 20 EU-lidstaten die de euro hebben ingevoerd als wettig betaalmiddel. Deze lidstaten voeren gezamenlijk het eurobeleid. De landen waar de euro wel als betaalmiddel geaccepteerd wordt maar die geen lid zijn van de EU behoren niet tot de eurozone.
  
   
• 8. 

  Het Europees Parlement (EP) vertegenwoordigt ruim 450 miljoen Europeanen en bestaat momenteel uit 720 afgevaardigden (inclusief voorzitter). Nederland heeft 31 zetels in het Europees Parlement. Het Europees Parlement wordt geacht een stem te geven aan de volkeren van de 27 landen die aan de Unie deelnemen, en vooral te letten op het belang van de Unie in zijn geheel.
   
• 9. 

  De Europese Raad bestaat uit de regeringsleiders of staatshoofden van de 27 lidstaten van de Europese Unie, de vaste voorzitter en de voorzitter van de Europese Commissie. Alleen de regeringsleiders of staatshoofden hebben stemrecht tijdens de vergaderingen. De Europese Raad heeft geen wetgevingstaak, maar stelt wel de politieke richting van de EU vast.
   
• 10. 

  Donald Tusk (1957) was van 1 december 2014 tot 1 december 2019 de vaste voorzitter van de Europese Raad. In november 2007-september 2014 was hij minister-president van Polen. Tusk was medeoprichter en leider van het conservatief-liberale (maar bij de christendemocratische Europese Volkspartij aangesloten) Burgerplatformum. Hij leidde als premier een coalitie van zijn partij en de Poolse Boerenpartij (PSL). Eerder was hij lid van het Lagerhuis en van de Senaat.
   
• 11. 

  'Euroscepsis' is een kritische houding van burgers en politici tegenover de Europese Unie en Europese integratie. Euroscepsis komt voor in verschillende gradaties. Zo is er een onderscheid tussen harde euroscepsis (volledig tegen Europese economische en politieke integratie) en zachte euroscepsis (slechts gedeeltelijk tegen deze integratie).
   
• 12. 

  Mark Rutte (1967) is sinds 1 oktober 2024 secretaris-generaal van de NAVO. Hij was van 14 oktober 2010 tot 2 juli 2024 minister-president en minister van Algemene Zaken. Sinds 2006 was hij politiek leider van de VVD. In 2006-2010 was de heer Rutte fractievoorzitter van de VVD in de Tweede Kamer. Hij was van 17 juni 2004 tot 28 juni 2006 staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap belast met wetenschapsbeleid, beroepsonderwijs en studiefinanciering. Daarvoor was hij bijna twee jaar staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid belast met onder andere volksverzekeringen, bijstand en arbeidsomstandigheden. De heer Rutte was eerder voorzitter van de JOVD en manager bij een werkmaatschappij van Unilever.
   
• 13. 

  Een witboek (white paper) is een document van de Europese Commissie waarin zij voorstellen voor nieuw beleid doet waar de Commissie verdere discussie over wil voeren. Witboeken zijn vaak een aanzet tot concrete wetsvoorstellen.
   
• 14. 

  Het Verenigd Koninkrijk verliet op 31 januari 2020 de Europese Unie. Het is daarmee het eerste land ooit dat uit de Europese Unie stapte. Het vertrek van de Britten ('brexit') was de uitkomst van een referendum over het lidmaatschap van de EU in het Verenigd Koninkrijk in 2016. Nadien volgden lange onderhandelingen over de scheidingsvoorwaarden en de overgangsperiode na de brexit, die op 31 december 2020 afliep. Eind december 2020 bereikten de onderhandelaars van de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk een handels- en samenwerkingsovereenkomst. Die overeenkomst regelt vanaf 1 januari 2021 de relatie tussen de EU en het Verenigd Koninkrijk.
   
• 15. 

  De Visegrad-groep is een samenwerkingsverband dat op 15 februari 1991 officieel is opgericht door Polen, Hongarije en het toenmalige Tsjecho-Slowakije. Sinds Tsjechoslowakije in 1993 uiteenviel in Tsjechië en Slowakije bestaat de Visegrad-groep uit vier leden (V4). Het verbond tussen de vier landen is één van de sterkste in Oost-Europa, mede doordat deze door de geschiedenis heen al sterk met elkaar verbonden waren. Sinds 2004 zijn alle Visegrad-landen lid van de Europese Unie.
   
• 16. 

  Jan Werts met een tussenbalans van de commissie Juncker-periode