Links en rechts

Om een indeling van de politieke partijen in Nederland te maken worden meestal de termen 'links' en 'rechts' gehanteerd. Als aanvulling op (en in mindere mate alternatief voor) deze indeling worden de termen 'progressief' en 'conservatief' vaak gebruikt. De gronden waarop die indeling wordt gemaakt en dus ook de indeling zelf staan echter vaak ter discussie.

De termen beogen in het algemeen kiezers meer duidelijkheid te geven. Omdat de indeling echter door partijen zelf en ook door kiezers op verschillende wijzen wordt uitgelegd, is terughoudendheid geboden. De indeling heeft vaak meer te maken met het beeld dat van een partij bestaat, dan met concrete programmapunten. De betekenis van deze termen verandert bovendien ook door de tijd. De betekenis van 'links' en 'rechts' was vóór 1945 bijvoorbeeld geheel anders dan nu.

Tegenwoordig betitelt men vooruitstrevende partijen als 'links' en meer behoudende partijen als 'rechts'. Linkse partijen zijn voor een grotere rol van de overheid in het maatschappelijk leven, terwijl rechtse partijen die rol beperkt willen houden.

De indeling op basis van de tegenstelling links en rechts is de meest gehanteerde indeling voor politieke partijen. Alle partijen worden hierbij tegen elkaar afgezet op één as. Tegenwoordig staat links bij deze indeling voor vooruitstrevende partijen die een grotere rol van de overheid in het maatschappelijk leven willen, terwijl rechtse partijen behoudender zijn en de rol van de overheid beperkt willen houden.

Probleemloos is de indeling in links en rechts niet. Ze kan per thema een ander resultaat opleveren. Een partij kan immers op sommige punten behoudend ('rechts') zijn, maar bij andere onderwerpen juist weer progressief ('links'). Verder hebben partijen vaak 'vleugels': dat zijn (groepen) partijleden die conservatievere of progressievere standpunten hebben dan de officiële partijlijn.

Voor een nadere plaatsbepaling worden dan ook de termen centrum, centrumlinks en centrumrechts gebruikt. Partijen met radicale opvattingen worden extreemrechts of extreemlinks genoemd.

Als aanvulling op, of alternatief voor, de indeling in links en rechts wordt vaak een indeling op basis van 'progressief' en 'conservatief' gemaakt. Waarbij progressief staat voor een vooruitstrevend en veranderingsgezind beleid en conservatief voor een behoudende koers. Deze indeling wordt vooral gebruikt bij ethische thema's waar links en rechts vooral bij sociaaleconomisch beleid gehanteerd worden.

Gecombineerd leveren de indelingen in links-rechts en progressief-conservatief een zogenaamd twee-assenstelsel op.

Van de huidige partijen worden Partij voor de Dieren¹, SP, GroenLinks², PvdA³ als 'links' beschouwd. Voor D66⁴ is die aanduiding minder zeker; vooral na de deelname van de partij aan het tweede kabinet-Balkenende⁵. De partij wordt niettemin als 'centrumlinks' gezien.

Een partij als de SGP⁶ kan zonder veel discussie tot rechts worden gerekend. Bij partijen als de VVD⁷ en het CDA⁸ ligt dat anders. Gelet op de standpunten ten aanzien van inkomens, overheidsingrijpen en gezagshandhaving zouden VVD en CDA bij rechts ingedeeld kunnen worden. Op het gebied van ethische vraagstukken (abortus, euthanasie) geldt de VVD echter eerder als 'links'.

Ook een partij als de ChristenUnie⁹ past niet zo eenvoudig in het 'links-rechts'-schema. Die partij is voorstander van een krachtig milieubeleid en is ook op sociaal gebied enigszins als 'links' te beschouwen. Ten aanzien van vraagstukken als 'gezag' en 'normen en waarden' is de partij echter weer meer 'rechts' te noemen.

Voor NSC¹⁰ is de exacte postiebepaling nog lastig. Sommige standpunten zijn 'links', maar de strategische keuzes lijken op een wat rechtser profiel te duiden.

In de jaren tachtig en negentig werden de Centrum-democraten¹¹ als extreemrechts beschouwd. Nog radicaler waren in dat opzicht de Nederlandse Volksunie en CP'86. Ter uiterste linkerzijde bestonden partijtjes als de Kommunistische Eenheidsbeweging en de Socialistiese Arbeiderspartij. Hoewel dergelijke extreme partijen lange tijd nauwelijks nog aanwezig waren, worden partijen aan de rechterflank de laatste jaren weer wat groter. Voorbeelen hiervan zijn de PVV¹² en het FvD¹³, die door sommigen vanwege de standpunten over 'nieuwe Nederlanders' als rechtsnationalistisch worden getypeerd.

De indeling is gebaseerd op de gangbare indeling, waarbij D66, PvdA, GroenLinks (en haar voorlopers), alsmede de SP, Partij voor de Dieren, Volt en DENK¹⁴ als 'links' worden beschouwd en de overige partijen (50PLUS¹⁵, CU en voorlopers, CDA en voorlopers, VVD, PVV, NSC, FVD en SGP) als 'rechts'. Ook BIJ1 werd tot links gerekend.

Overzicht

In onderstaand overzicht staat per verkiezingsjaar aangegeven wat de verhouding was in de Tweede Kamer. Neem contact op met de redactie voor een volledig overzicht sinds 1963.

In onderstaand overzicht staat per verkiezingsjaar aangegeven wat de verhouding was in de Eerste Kamer.

Neem contact op met de redactie voor een volledig overzicht sinds het kabinet Marijnen.

Tot de Tweede Wereldoorlog betekende 'rechts' confessioneel en 'links' niet-confessioneel. Zowel de liberalen als sociaaldemocraten werden tot 'links' gerekend. Nederland kende sinds het einde van de negentiende eeuw de zogenaamde 'rechtse' coalitie, het samenwerkingsverband van de katholieke en protestantse partijen.

De tegenstelling tussen 'gelovigen' en 'ongelovigen' (antithese) als politieke scheidslijn was geïntroduceerd door Abraham Kuyper¹⁶. Slechts in enkele uitzonderingsgevallen werkten de beide stromingen samen in een kabinet. Voor de sociaaldemocraten duurde het zelfs tot 1939 voor de rechtse partijen bereid waren om samen met hen een kabinet te vormen.

Na de oorlog werden wel kabinetten van 'rechts' (confessionelen) en 'links' (sociaaldemocraten) gevormd. De oude indeling werd toen steeds meer vervangen. Toen werden rechts/links gebruikt als beeld voor conservatief en progressief.

In de jaren zestig en zeventig werd de tegenstelling tussen partijen, en ook tussen 'rechts' en 'links' groter dan in de jaren vijftig. Dat werd polarisatie genoemd. Partijen als VVD en PvdA sloten uit dat zij met elkaar in een kabinet zouden samenwerken. Die polarisatie duurde tot begin jaren tachtig. Onder de kabinetten-Lubbers¹⁷ verdween de scherpe tegenstelling weer en in 1994 bleek zelfs samenwerking mogelijk van PvdA en VVD.

Meer over

• 1. 

  De Partij voor de Dieren (PvdD) beschouwt dieren als de allerzwaksten in de samenleving en wil dierenwelzijn terugbrengen op de politieke agenda. Politiek leider van de Partij voor de Dieren is Esther Ouwehand . De partij werd opgericht in 2002.
   
• 2. 

  GroenLinks is een progressieve partij, die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft. De partij werd opgericht op 24 november 1990 als fusie van de Communistische Partij van Nederland (CPN), de Evangelische Volkspartij (EVP), de Politieke Partij Radikalen (PPR) en de Pacifistisch-Socialistische Partij (PSP). GroenLinks trok samen met de PvdA op en deed met een gezamenlijke lijst mee aan de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023. Frans Timmermans leidt de gezamenlijke fractie in de Tweede Kamer.
   
• 3. 

  De Partij van de Arbeid (PvdA) is een progressieve, sociaaldemocratische partij. De partij werd opgericht in 1946 als een voortzetting van de vooroorlogse Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP), de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB) en de Christelijk-Democratische Unie (CDU). De PvdA trok samen met GroenLinks op en deed met een gezamenlijke lijst mee aan de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023. Frans Timmermans leidt de gezamenlijke fractie in de Tweede Kamer.
   
• 4. 

  Democraten 66 (D66) is een hervormingsgezinde sociaal-liberale partij. De huidige politiek leider is Rob Jetten. De partij werd opgericht op 14 oktober 1966 door 44 'homines novi', waarvan er 25 eerder bij andere politieke partijen actief waren geweest. Belangrijkste initiatiefnemer en voorman (tot 1998) was de oud-journalist Hans van Mierlo.
   
• 5. 

  Na de Tweede Kamerverkiezingen van 2003 werd het kabinet-Balkenende II gevormd. In dit kabinet werkten CDA, VVD en D66 samen. De CDA- en VVD-bewindslieden uit het voorgaande kabinet-Balkenende I keerden allen terug. Jan Peter Balkenende (CDA) werd wederom premier. Bijzonder waren het recordaantal van vijf vrouwen in het kabinet en het feit dat D66 voor het eerst aan een centrumrechts kabinet meedeed.
   
• 6. 

  De SGP is een behoudende christelijke (reformatorische) partij aan de rechterkant van het politieke spectrum, die strikt volgens Bijbelse normen politiek wil bedrijven. Politiek leider van de SGP is Chris Stoffer. De partij werd opgericht op 24 april 1918 en is daarmee de oudste nog bestaande partij van Nederland.
   
• 7. 

  De Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) is een rechtse liberale partij, met op onder meer ethisch gebied progressievere standpunten. Politiek leider is sinds 14 augustus 2023 Dilan Yesilgöz-Zegerius. De partij werd opgericht in 1948 als opvolger van de Partij van de Vrijheid (PvdV), die weer een voortzetting was van de vooroorlogse Liberale Staatspartij (LSP).
   
• 8. 

  Het Christen-Democratisch Appèl (CDA) is een christelijk geïnspireerde partij in het centrum van het politieke spectrum. Henri Bontenbal is momenteel politiek leider van het CDA. De partij werd opgericht op 11 oktober 1980 als fusie van Anti-Revolutionaire Partij (ARP), Christelijk-Historische Unie (CHU) en Katholieke Volkspartij (KVP).
   
• 9. 

  De ChristenUnie is een christelijke partij, met op sociaal en ecologisch gebied progressieve en op ethisch gebied behoudender standpunten. Politiek leider van de ChristenUnie is sinds januari 2023 Mirjam Bikker. De partij ontstond in januari 2000 als samenwerkingsverband tussen het Gereformeerd Politiek Verbond (GPV) en de Reformatorische Politieke Federatie (RPF). Per 22 januari 2000 zijn de partijen gefuseerd.
   
• 10. 

  Nieuw Sociaal Contract werd op 19 augustus 2023 opgericht door Pieter Omtzigt. Omtzigt was oorspronkelijk Kamerlid voor het CDA, maar splitste zich in juni 2021 af van de partij en ging in september dat jaar verder als eenmansfractie.
   
• 11. 

  De CD was een extreemrechtse partij, die zich keerde tegen de aanwezigheid van niet-westerse allochtonen. De partij werd opgericht in 1984 als afsplitsing van de Centrumpartij (CP).
   
• 12. 

  De Partij voor de Vrijheid (PVV) is een populistische partij, met zowel conservatieve, 'rechtse' als 'linkse' standpunten. De PVV is op 22 februari 2006 geregistreerd bij de Kiesraad door Geert Wilders, na zijn vertrek bij de VVD. Hij is sindsdien ook de politiek leider.
   
• 13. 

  Forum voor Democratie (FVD) werd op 25 september 2016 een politieke partij, na eerder, in februari 2015, te zijn opgericht als denktank. Kern van het programma is het invoeren van diverse vormen van directe democratie zoals referenda en gekozen bestuurders, en het versterken en/of terugwinnen van de nationale soevereiniteit. De partij keert zich tegen een gesloten bestuurscultuur. Politiek leider is Thierry Baudet.
   
• 14. 

  DENK is een politieke partij, die zich richt op respect voor alle Nederlanders. Huidig politiek leider is Stephan van Baarle. De partij is in februari 2015 gevormd nadat, Tunahan Kuzu en Selçuk Öztürk de PvdA-fractie hadden verlaten. De partij streeft naar verdraagzaamheid en een sociale, lerende, duurzame en rechtvaardige samenleving.
   
• 15. 

  50PLUS is een politieke partij die zich met name richt op de belangen van 50-plussers. De partij vindt dat deze groep onvoldoende is vertegenwoordigd in de Nederlandse politiek. De partij is opgericht in 2011 en kwam in 2012 voor het eerst in de Tweede Kamer. Op dit moment is senator Martin van Rooijen politiek leider van de partij.
   
• 16. 

  'Abraham de geweldige'. De grote voorman en stichter van de Anti-Revolutionaire Partij, de partij van de 'kleine luyden'. Krachtig organisator en goed spreker. Stichtte ook het dagblad De Standaard, de Vrije Universiteit en de Gereformeerde Kerk, nadat hij een afscheidingsbeweging (Doleantie) had geleid. Was predikant en werd in 1874 Tweede Kamerlid, maar verliet de Kamer al na drie jaar. Keerde in 1894 echter terug en werd voorzitter van de meer democratische antirevolutionairen. Leidde in 1901-1905 een coalitiekabinet, dat vooral in de herinnering bleef voortleven door het de kop in drukken van de Spoorwegstaking in 1903 en door de ontbinding van de Eerste Kamer in 1904. Kwam in 1908 in conflict met Heemskerk en in 1909 in opspraak door de zgn. lintjesaffaire, maar werd desondanks tot zijn dood door zijn achterban als de door God gegeven leider beschouwd.
   
• 17. 

  Christendemocraat die twaalf jaar minister-president was. Werd in 1973 als jonge ondernemer minister van Economische Zaken in het kabinet-Den Uyl. Na zijn ministerschap en een jaar 'gewoon' Kamerlid voorzitter van de CDA-fractie. Was vier jaar steunpilaar van het kabinet-Van Agt/Wiegel. Na het mislukte kabinet-Van Agt/Den Uyl werd hij in 1982 premier en CDA-leider. Voerde in kabinetten met de VVD een 'no-nonsense'-beleid dat zorgde voor economisch herstel en vermindering van de staatsschuld. Leidde het CDA in 1986 naar verkiezingswinst en wist die in 1989 te consolideren. Werd daarna premier van een kabinet met de PvdA. Een meester in het vinden van compromisteksten, die vaak tot stand kwamen op zijn werkkamer, het torentje. Na zijn premierschap ontging hem het voorzitterschap van de Europese Commissie en de functie secretaris-generaal van de NAVO. Werd later wel onverwacht Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen, maar trad in 2005 voortijdig terug. Harde werker, manager.
   
• 18. 

  Er zijn diverse initiatieven geweest om 'rechts' van de VVD een partij op te richten. Die pogingen zijn sinds 2000 sterk toegenomen, maar waren - uitgezonderd de PVV - niet succesvol. En voor de PVV geldt als bijzonderheid dat het geen partij is in de strikte zin van het woord, maar een politieke beweging zonder leden. De PVV was tot nu wel veruit het meest succesvol. De kans bestaat dat Forum voor Democratie de rol en positie van de PVV gaat overnemen.
   
• 19. 

  Een politieke partij is een groep van politieke geestverwanten. Politieke partijen streven vaak meer dan één doel na, zoals bevordering van werkgelegenheid, een eerlijke inkomensverdeling, een schoon milieu of het bestrijden van criminaliteit. Omdat niet iedereen deze doelen op dezelfde wijze nastreeft, zijn er meer partijen ontstaan.
   
• 20. 

  Politici en politieke partijen zijn vertegenwoordigers van een bepaald gedachtegoed. Zij halen hun inspiratie uit een bepaalde ideologie of overtuiging en beroepen zich op een samenhangend geheel van ideeën, opvattingen en wensen over de inrichting van de samenleving. Hierin zijn diverse stromingen te onderscheiden. Deze verschillende stromingen hebben allen een fundamenteel verschillende visie op de positie en de taken van de overheid en de relatie tussen overheid en burger.