Een sociaal en democratisch Europa - Hoofdinhoud

Voorzitter, dit debat had eigenlijk dit voorjaar moeten worden gehouden, maar werd vanwege corona uitgesteld. Vandaag houden we dan toch deze Algemene Europese Beschouwingen, maar niet omdat de corona-crisis voorbij is. We zitten er nog steeds, en opnieuw in hevige mate, midden in.

Daarom wil ik beginnen met iedereen die zelf of in zijn of haar naaste omgeving getroffen is door Covid-19 veel sterkte te wensen. Dat geldt zeker ook voor allen in de zorg en andere vitale beroepen die na dit voorjaar opnieuw voor een zware taak staan. Onze waardering voor hun inzet is onverminderd groot.

Voorzitter, Corona is een pandemie en daarmee geen probleem van Nederland alleen. In haar toespraak over de Staat van de Unie van 16 september onderstreepte Commissie-voorzitter Ursula von der Leyen dit nog eens. Zij riep onder meer op tot een gecoördineerde aanpak in Europa van de pandemie. Zeventig jaar nadat een eerdere poging om te komen tot een Europese gezondheidsunie door verzet van de farmaceutische industrie mislukte, stelde Von der Leyen dit opnieuw voor. ‘Vaccinnationalisme brengt levens in gevaar. Vaccinsamenwerking redt levens’, stelde zij. Eerder sprak de Franse president Macron van een ‘Europa dat beschermt’. Maar de regering stelt het volksgezondheidsbeleid een nationale competentie moet blijven. Ziet de regering kansen om met behoud van die nationale competentie een Europese gezondheidsunie op te zetten en is zij bereid zich voor zo’n unie in te zetten?, vraag ik de minister.

“Corona is een pandemie en daarmee geen probleem van Nederland alleen.”

Voorzitter, de coronacrisis houdt ons allemaal bezig, maar bestaat naast andere urgente kwesties, zoals de klimaatcrisis. De Europese Green Deal, die door de vice-president van de Europese Commissie, onze eigen Frans Timmermans, is gepresenteerd is een even noodzakelijk als ambitieus plan om de uitstoot van broeikasgassen drastisch te verminderen en biodiversiteit te vergroten. Dat kan alleen slagen als ook mensen met een dunnere portemonnee dit kunnen meemaken. Het is noodzakelijk om onze kinderen en kleinkinderen een leefbare planeet na te laten. En het is ambitieus omdat de uitdagingen groot zijn, maar ook de kansen.

In een video-gesprek met deze Kamer maakte Timmermans onlangs duidelijk dat wanneer de lidstaten van de Europese Unie dit moment pakken om de bakens te verzetten naar een duurzame economie, Europa ook de vruchten kan plukken van de eerste te zijn. Hier ontwikkelde nieuwe standaarden en technieken zullen dan niet alleen in Europa worden toegepast en daar veel werkgelegenheid creëren, maar zullen ook kunnen worden geëxporteerd naar andere landen waar zij een bijdrage aan een schoner milieu kunnen leveren.

“De coronacrisis houdt ons allemaal bezig, maar bestaat naast andere urgente kwesties, zoals de klimaatcrisis.”

De Europese Commissie heeft de doelstelling van emissiereductie in 2030 aangescherpt naar 55%. Wij juichen dat zeer toe. Bij haar aantreden heeft dit kabinet al in het regeerakkoord gezegd in de Europese Unie het voortouw te willen nemen om het doel van 2030 op 55% te krijgen. Gefeliciteerd, dat het u gelukt is de Europese Commissie zo ver te krijgen!, zou ik bijna willen zeggen. Kan de regering daarom bevestigen dat zij het aangescherpte streven van de Europese Commissie om de emissies in 2030 met 55% te reduceren, niet alleen voor de Europese Unie als geheel, maar ook voor Nederland afzonderlijk, van harte onderschrijft? En welke stappen gaat de regering, samen met gelijkgezinde landen, ondernemen indien mocht blijken dat hierover in de Europese Raad voor het einde van dit jaar geen overeenstemming wordt bereikt? De EU moet immers nog dit jaar een aangescherpte klimaatambitie inleveren bij de VN, conform het Akkoord van Parijs.

Klimaattransitie kost geld, maar niets doen is op termijn veel duurder. De bestrijding van de coronacrisis kost ook veel geld. Zowel in de lidstaten als op Europees niveau worden - terecht - vele miljarden uitgetrokken voor herstelplannen om de economie zo goed mogelijk door deze zware tijd te loodsen. In Europa noemt men dat NextGenerationEU. Beide typen investeringen, bij de coronacrisis en bij de klimaatcrisis, hoeven elkaar niet volledig in de weg te zitten. Integendeel, wanneer bij de steun aan bedrijven in verband met corona tegelijk voorwaarden worden gesteld aan duurzaamheid, worden beide doelen bediend. Frans Timmermans pleit daar als Eurocommissaris voor. Deelt de regering zijn opvatting? Heeft de huidige coronacrisis bovendien niet laten zien dat het stabiliteitsen groeipact moet worden herzien en worden vervangen door een veel meer per land verschillende benadering van de gewenste niveaus voor staatsschuld, begrotingstekort en investeringen?

“Wanneer bij de steun aan bedrijven in verband met corona tegelijk voorwaarden worden gesteld aan duurzaamheid, worden beide doelen bediend.”

Voorzitter, in de Staat van de Unie besteedde Von der Leyen terecht ook aandacht aan de rechtsstaat. Zij noemde ‘lgbti-vrije zones’ zoals die in Polen lokaal worden uitgeroepen, ‘onmenselijke zones’. Is de regering het daar mee eens? En wat gaat de regering doen om in Europees verband dergelijke onmenselijke zones tegen te gaan? Zou het bestaan of uitroepen van dergelijke zones niet moeten worden opgenomen in een indicatieve lijst met voorbeelden van schendingen die de bescherming van de financiële belangen van de Unie potentieel aantast, zoals daar over gesproken is in het onlangs in de Europese Raad voorgestelde ‘regime of conditionality’?

Dat regiem koppelt de ontvangst van EU-gelden uit het MFK en uit het Herstelinstrument van NextGenerationEU aan de naleving van rechtsstatelijkheidsbeginselen. De leden van de PvdA-fractie juichen dat regiem toe en steunen de inzet van het kabinet om het (compromis)voorstel aan te scherpen. Het tegengaan van de ‘onmenselijke zones’ zou naar het oordeel van onze fractie onderdeel kunnen zijn van die aanscherping. Temeer, omdat de vertrekkende Poolse Ombudsman, Adam Bodnar, recent in een interview zei: “Het niveau van haat, de juridische procedures en de 3 resoluties tegen lhbti’ers is griezelig vergelijkbaar met de tactieken tegen de Joodse minderheid begin jaren dertig”. En als de bejegening van lhbti’ers in Polen om een of andere reden geen onderdeel kan zijn van dat ‘regime of conditionality’, wat gaat de regering dan doen om deze haatcampagne tegen Europese medeburgers de kop in te drukken?

“Als de bejegening van lhbti’ers in Polen om een of andere reden geen onderdeel kan zijn van dat ‘regime of conditionality’, wat gaat de regering dan doen om deze haatcampagne tegen Europese medeburgers de kop in te drukken?”

Tot de mensonterende situaties binnen de Europese Unie behoort helaas ook het leed van de mensen uit het vluchtelingenkamp in Moria en het gesol met op te nemen vluchtelingen na de brand in dat kamp. Mijn collega Mei Li Vos heeft daar vorige week tijdens de APB al iets over gezegd. De uitruil van vluchtelingen binnen het UNHCR-programma, 100 vluchtelingen uit Moria, maar dan 100 van de 500 minder binnen het hervestigingsprogramma van de UNHCR: een beschamende vertoning! Waarom, zo vraag ik de minister, heeft het kabinet hier niet gelijk opgetrokken met het Duitsland van Angela Merkel dat ruimhartiger, dat wil zeggen menselijker, met deze kwestie is omgegaan?

“Tot de mensonterende situaties binnen de Europese Unie behoort helaas ook het leed van de mensen uit het vluchtelingenkamp in Moria en het gesol met op te nemen vluchtelingen na de brand in dat kamp.”

Voorzitter, deze Europese Commissie heeft bij haar aantreden gezegd een ‘geo-politieke commissie’ te willen zijn. De wereld is veranderd. Het autoritair geleide China is een wereldmacht geworden. Het eveneens autoritair geleide Rusland speelt een dubieuze rol op vele gebieden; ik noem de Krim, Oekraïne, het beïnvloeden van verkiezingen in westerse democratieën, het vergiftigen van oppositieleider Aleksej Navalny en het terugtrekken uit het overleg over de MH17. Het democratische Verenigd Koninkrijk heeft de Europese Unie verlaten en dat gaat misschien via een no-deal.

In deze omstandigheden is een eensgezind optreden van de Europese landen, met respect voor hun feitelijke verscheidenheid, zeer gewenst. Eensgezind in het bestrijden van de corona-crisis en de klimaatcrisis. Daar past het onderling financieel-monetair de les lezen in Covid-19-tijden ons inziens niet bij; gelukkig vindt de president van de Nederlandse Bank, Klaas Knot, dat ook. Eensgezind in het veroordelen van de vreselijke moorden in Frankrijk op de leraar Samuel Paty en de mensen in de kerk in Nice. Eensgezind in het bestrijden van het islamistische terrorisme. Eensgezind in het niet erkennen van de verkiezingsuitslag in Wit-Rusland. Eensgezind in het willen verdedigen van onze vrijheid.

“In deze omstandigheden is een eensgezind optreden van de Europese landen, met respect voor hun feitelijke verscheidenheid, zeer gewenst.”

Maar hoe doen wij dat precies? Commissie-voorzitter Von der Leyen stelde dat de EU het transatlantische bondgenootschap van de NAVO moet blijven koesteren. Maar ook wanneer vandaag bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen hopelijk de Democratische kandidaat wint, ligt het voor de hand de onderlinge samenwerking van Europese landen op defensiegebied te versterken. Is de regering dit met mijn fractie eens? Welke extra concrete stappen ziet de regering hier op korte termijn voor zich?

Om slagvaardiger te kunnen optreden in de gewijzigde geo-politieke situatie kan besluitvorming bij consensus een blok aan het been zijn. Anders dan bij de regelpolitiek van verordeningen en richtlijnen, is bij de gebeurtenissenpolitiek op buitenlandspolitiek terrein, veel vaker snelheid vereist. Kan de regering bevestigen dat zij nog steeds streeft naar besluitvorming bij gekwalificeerde meerderheid in de buitenlandpijler? Is er enig zicht op dat dat binnen afzienbare termijn wordt gerealiseerd? Indien dat laatste niet het geval is, hoe probeert de regering dan te bevorderen dat de Europese besluitvorming op het buitenlandpolitieke terrein efficiënter wordt?

“Welke Europese Unie willen wij?”

Voorzitter, dat brengt mij op de institutionele architectuur van de Europese Unie. Welke Europese Unie willen wij? De aangekondigde conferentie over de Toekomst van Europa is door de coronacrisis uitgesteld, maar gaat hopelijk binnenkort toch van start. Wat is daarbij de inzet van de regering?

De huidige Europese Commissie is, mede door de omstandigheden van de klimaat-, gezondheids-, migratie en geopolitieke crises, een zeer ambitieuze Commissie. En dan heb ik het zeer belangrijke terrein van de digitale revolutie in mijn verhaal nog niet eens genoemd. Onze fractie steunt de ambities van deze Commissie en is trots op wat Frans Timmermans daaraan bijdraagt. Die ambities zijn niet slechts het resultaat van de persoonlijke inzet van de leden van de Commissie, maar zijn ook het gevolg van de noodzaak van krachtig overheidsoptreden. Als deze crises iets laten zien, is dat een sterke overheid nodig is om ons door deze crises heen te slaan, zowel op het niveau van de lidstaten als op Europees niveau.

“Als deze crises iets laten zien, is dat een sterke overheid nodig is om ons door deze crises heen te slaan, zowel op het niveau van de lidstaten als op Europees niveau.”

Maar de Europese Commissie zal als supranationale Europese instelling pas kunnen slagen als zij de medewerking heeft van de intergouvernementele Raad van ministers en de Europese Raad, waar de lidstaten de dienst uitmaken. Wanneer de Commissie te ver voor de troepen zou uitlopen, is de kans op mislukken groot. Daarom benadrukte Frans Timmermans in zijn bijdrage aan deze Kamer de noodzaak om bij de klimaattransitie rekening te houden met mensen met een dunne portemonnee.

De oplossing moet dan ook volgens onze fractie gezocht worden in het vergroten van het draagvlak in de afzonderlijke lidstaten voor specifieke plannen van de Europese Commissie, zodat die met steun van de lidstaten in de Europese Raad (van Ministers) met kracht ter hand kunnen worden genomen. Daarbij is het ook nodig om duidelijk te maken dat het in een organisatie van 27 landen landen altijd een kwestie van geven en nemen is. Is de regering bereid, zo vraag mijn fractie de regering, om zich in te zetten voor een levendige, goed geïnformeerde discussie over de voornemens van de Europese Commissie, de inzet van Nederland daarbij en deze discussie zonodig met extra financiële middelen te bevorderen?

“Zoals gezegd, is volgens onze fractie, meer Europese samenwerking noodzakelijk. Dat betekent echter niet per se meer overdracht van bevoegdheden aan de EU, ook al is dat op sommige terreinen ook nodig.”

Zoals gezegd, is volgens onze fractie, meer Europese samenwerking noodzakelijk. Dat betekent echter niet per se meer overdracht van bevoegdheden aan de EU, ook al is dat op sommige terreinen ook nodig. Ik noemde de besluitvorming bij gekwalificeerde meerderheid bij buitenlandpijler reeds. Europeanisering kan zich namelijk op twee manieren voltrekken: meer supranationaal of meer intergouvernementeel. Intergouvernementele samenwerking is nog steeds van groot gewicht en dat betekent ook een belangrijke rol van nationale regeringen en van nationale parlementen die die regeringen controleren. Het stelt dus eisen aan de inzet van de nationale parlementen en aan de opstelling van de nationale regeringen.

Nu stelt een rapport uit 2019 van het Instituut Clingendael over de Europese Commissie dat door (over)regulering van de interne markt en de ‘integratie door verzuim’ onder meer als gevolg hebben dat nationale parlementen arena’s worden voor “politics without policy”. Het kabinet reageerde daarop met het wijzen op het subsidiariteitsbeginsel en de ‘gele’ en ‘oranje’ kaart procedure. Die laatste zijn belangrijk, maar zijn zij voldoende?, zo vraag ik de regering. Hoe kan worden bevorderd dat nationale parlementen beter gepositioneerd zijn om hun belangrijke taak van controle op Europees beleid waar te maken?

“Een sterker Europa is nodig.”

Voorzitter, tot slot. Een sterker Europa is nodig. Maar dat moet een Europa zijn, waar plaats blijft voor verscheidenheid, waar de nationale regeringen en parlementen een belangrijke rol spelen in harmonie met de EU-instellingen en in solidariteit met andere landen. Een Europa dat beschermt, maar niet knelt. Een sociaal en democratisch Europa dus.

“Een sociaal en democratisch Europa dus.”