Democratie en rechtsstaat in Europa en Nederland: minder ik, meer wij - Main contents
Vraag iemand op een willekeurige straathoek in Oekraïne over de Europese Unie en we zien de ongebroken straalkracht van de democratie en de rechtsstaat. Maar onze liberale democratie staat wereldwijd en ook in sommige EU-landen al enkele jaren onder toenemende druk, dat is geen geheim. De oorzaken hiervoor liggen mede in de opkomst van sociale media en de daarmee samenhangende, veelal feitenvrije ‘echokamers’, waardoor vooral kwetsbare mensen direct en zonder journalistieke duiding voor politieke opportunisten bereikbaar zijn. Crises, zoals bijvoorbeeld de migratiecrisis, worden zo door populistische bewegingen en partijen slim uitgebuit voor hun eigen belang: het aan de macht komen dan wel blijven. De schade aan rechtsstaat en democratie wordt door populisten op z’n minst schouderophalend op de koop toe genomen. Puur politiek egoïsme. Met name in de landen waarin deze bewegingen aan de macht zijn, zoals Polen en Hongarije, zien we dit daadwerkelijk resulteren in de aantasting en het afbrokkelen van de rechtsstaat en de democratie. De EU verdedigt de democratie en de rechtsstaat voor de hoogste Europese rechter. Schendingen ervan worden voorgelegd aan het Hof van Justitie, dat vervolgens de betreffende landen op de vingers kan tikken en boetes op kan leggen, wat ook regelmatig gebeurt. Hiervoor is zelfs, ook op uitdrukkelijk verzoek van Nederland, een Europees ‘rechtsstaatmechanisme’ ingesteld. Om te zien hoe het niet moet, hoeven we slechts om ons heen te kijken, bijvoorbeeld naar Hongarije. Maar ook naar Slovenië en tegenwoordig zelfs Italië. Graag neem ik voor dit artikel Polen als voorbeeld voor de antidemocratische tendensen in Europa. En hoe we als Europa en Nederland toch hoopvol naar de toekomst kunnen kijken, met een CDA-verhaal van minder ik, meer wij.
Polen heeft sinds zijn EU-toetreding een flinke economische groei doorgemaakt en door de oorlog in Oekraïne is tevens het geopolitieke zwaartepunt in Europa verschoven naar het oosten. Polen loopt bovendien voorop met het helpen van Oekraïense vluchtelingen en, relatief gezien, het militair ondersteunen van Oekraïne. Het is niet voor niets dat de Amerikaanse president Joe Biden Polen al twee keer heeft bezocht in 1 jaar tijd. Maar de Poolse regering vertoont ook steeds meer autoritaire trekjes. Het land wordt daardoor stap voor stap steeds ondemocratischer en de rechtsstaat wordt er consequent verzwakt. Vrouwenrechten, met name op het gebied van abortus, zijn er radicaal ingeperkt. Ook de positie van lhbti’ers is steeds verder onder druk komen te staan door de invoering van de zogenaamde lhbti-vrije zones’. Ondanks verzet in binnen- en buitenland, zet de regeringspartij Prawo i Sprawiedliwość PiS (Recht en Rechtvaardigheid) deze lijn door. Hoe moeten we de oprichting van een door de regering gekozen Tuchtkamer van het Hooggerechtshof in Polen, dat rechters kan straffen voor onwelgevallige rechterlijke uitspraken, duiden? En dat een rechter in Polen het nationaal recht boven het Europees recht stelt, tegen het EU-verdrag in? De scheiding der machten wordt zo ondermijnd en daarmee de rechtsstaat. Punt. Kortom, aan de geopolitieke en economische winst die Polen heeft geboekt zit ook een morele keerzijde. Hoe is het mogelijk dat regeringspartij PiS nog steeds populair is? Heeft de meerderheid van de Polen dan niets met Europese democratische waarden? De waarheid ligt genuanceerder. In het Westen wordt vaak vergeten dat Polen nog maar ruim 30 jaar een democratie is. Voor veel Polen is het referentiekader de arme jaren onder het communisme. PiS speelt hier slim op in door een gemeenschappelijke vijand en een gevoel van eenheid te creëren door te zeggen dat de EU geld wil afpakken, terwijl de PiS-regering zelf de EU-gelden gebruikt om vlak voor de verkiezingen de kinderbijslag en de pensioenen flink te verhogen. Dit zijn voorbeelden van een democratie en een rechtsstaat in verval.
Helaas zie ik deze trend, op een kleinere schaal, ook in ons eigen land. Antidemocratische krachten spelen een steeds grotere rol, zijn zichtbaarder in het publieke debat en zijn vertegenwoordigd op alle politieke niveaus. De PVV heeft een lijsttrekker die veroordeeld is voor groepsbelediging en zet consequent bepaalde groepen uit de samenleving weg. Forum voor Democratie wil een parallelle samenleving oprichten, met een eigen munt en eigen sociale media. Het toppunt van meer ik, minder wij: niet de verschillen willen overbruggen, maar je terugtrekken en uitsluitend omringen met gelijkgestemden die via echokamers gevoed worden met antidemocratische uitspraken, Kremlin-propaganda, homofobie, antisemitisme en complottheorieën.
Verhaal van hoop
De gemeenschappelijke deler van het opkomende antidemocratisch populisme is het individualistische denken. Deze bewegingen staan daarmee lijnrecht tegenover waar wij als CDA voor staan. Populisme staat voor minder wij, meer ik: of het nu gaat om schendingen van Europees recht, inmenging van Rusland, de beperking van mensenrechten of het oprichten van een eigen ideologische zuil. De christendemocratie is de remedie met meer wij, minder ik. Alleen samen bereiken we meer kennis, welvaart, welzijn en veiligheid. Toch zijn er ook hoopvolle ontwikkelingen. Aan de oostgrens van ons continent wordt een strijd gevoerd voor onze vrijheden. Oekraïners die sinds 2013 massaal een andere koers voor ogen zien: meer samenwerking met de Europese Unie, meer democratie en meer burgerlijke vrijheden. De oorlog in Oekraïne schudt ons wakker. Onze Europese waarden, de democratie, de rechtsstaat en de welvaart zijn niet zo vanzelfsprekend. Dat waren we misschien sinds de jaren 90 stilletjes aan een beetje vergeten. De opkomst van het antidemocratisch populisme in Europa is daar een uiting van. De wij-partijen moeten een vuist maken tegen het politiek egoïsme van populistische ik-partijen. Onze lijsttrekker Henri Bontenbal heeft bij voorbaat klip en klaar samenwerking met de PVV en Forum voor Democratie uitgesloten na de komende Tweede Kamerverkiezingen. Ik zou het de ‘fatsoensrevolutie’ willen noemen: laten we als wij-partijen, met het CDA voorop, voor de winst gaan bij de nationale en Europese verkiezingen. Voor een fatsoenlijke politiek, midden tussen de mensen.
Samen met Donald Tusk, de Poolse oppositieleider die het bij de nationale verkiezingen van oktober opneemt tegen regeringspartij PiS