Rechts-populistische partijvorming - Hoofdinhoud

Er zijn diverse initiatieven geweest om 'rechts' van de VVD i een partij op te richten. Die pogingen zijn sinds 2000 sterk toegenomen, maar waren - uitgezonderd de PVV i - niet succesvol. En voor de PVV geldt als bijzonderheid dat het geen partij is in de strikte zin van het woord, maar een politieke beweging zonder leden. De PVV was tot nu wel veruit het meest succesvol. De kans bestaat dat Forum voor Democratie i de rol en positie van de PVV gaat overnemen.

Het electorale 'gat' rechts van de VVD werd al in de jaren vijftig ontdekt. Daarna volgde een reeks initiatieven, waarbij haast altijd spoedig ruzies ontstonden. Hoewel succes daardoor vrijwel uitbleef, zorgt het gevaar van een rechts alternatief er wel steeds voor dat de VVD in programmatisch opzicht rekening houdt met de levende wensen aan de rechterzijde.

Min of meer als opvolger van de Katholiek Nationale Partij i, de partij die zich in de periode 1948-1950 fel tegen het Indonesiëbeleid had verzet, werd in 1955 de Nationale Oppositie Unie opgericht. Eén van de voormannen was Hendrik Koekoek i.

Uit protesten tegen de publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie (en de daarmee samenhangende heffingen) richtte Hendrik Koekoek i in 1958 de Boerenpartij i op. Spoedig werd dat een 'rechts-populistische' partij, die ook stedelingen aansprak. In 1963 i behaalde de Boerenpartij drie zetels in de Tweede Kamer en bij de Staten- en gemeenteraadsverkiezingen in 1966 boekte de Boerenpartij flinke winst. Dat succes wist zij echter slechts beperkt vast te houden doordat conflicten ontstonden, met name toen leden in opspraak kwamen vanwege een NSB-verleden.

In 1967 i werd de Boerenpartij met zeven zetels niettemin één van de winnaars van de verkiezingen. In 1968 leidden ruzies tot een splitsing, waarna er twee BP-fracties kwamen: onder leiding van Koekoek en Harmsen i. De versplintering zette zich daarna nog voort. In 1971 i zakte de Boerenpartij naar één zetel. De verkiezingen van 1972 i brachten echter weer winst. De partij haalde toen drie zetels. De rol van de Boerenpartij was desondanks ook toen marginaal en in 1981 verdween de partij uit de Kamer.

De LSP i werd in 1963 opgericht door de Gorinchemse burgemeester mr. L.R.J. ridder van Rappard. De partij moest een rechts-liberaal alternatief worden voor de VVD. De partij hamerde onder meer op 'fatsoen.' Verder was de partij tegen toelating van buitenlandse werknemers, wilde zij ontwikkelingssamenwerking verminderen en moest misbruik van sociale zekerheid strenger worden aangepakt. In 1963 haalde de LSP bij de Tweede Kamerverkiezingen 0,3 procent van de stemmen. In 1963 deed tevens het rechtse Economisch Appèl mee aan de verkiezingen.

In 1967 i zag Van Rappard af van deelname aan de verkiezingen. Hij was in 1971 i echter wel weer lijsttrekker, toen van Nederlands Appèl. Die partij haalde bijna 0,4 procent van de stemmen.

Zowel aan de verkiezingen van 1967 als van 1971 deden diverse afsplitsingen van de Boerenpartij mee. In 1967 waren dat de Noodraad (0,6 procent van de stemmen) en de Lijst-Voogd (minder dan 0,1 procent); in 1971 ging het om Binding Rechts van Boer Harmsen (0,2 procent), Democraten 2000, partij voor de gewone man (0,1 procent) en de lijst-Van Velsen (minder dan 0,1 procent).

In de jaren zeventig waren aan de uiterste rechterzijde de Nederlandse Volksunie en de Centrumpartij i te vinden. Die laatste partij keerde zich tegen het minderhedenbeleid, maar had ook sympathie voor het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime. In 1982 werd Hans Janmaat i namens de CP tot Tweede Kamerlid gekozen. Na een conflict in de partij richtte Janmaat in 1984 de Centrumdemocraten i op, die in 1989 i en 1994 i zetels behaalden (in 1994 zelfs drie).

Vanuit partijen die op lokaal niveau politiek actief waren, werd in 1999 Leefbaar Nederland i opgericht. Belangrijkste initiatiefnemer daarvan was de Hilversumse oud-PvdA-senator Jan Nagel i. De partij was niet in alle opzichten 'rechts.' Zij keerde zich vooral tegen de bestuurscultuur in sommige (grote) gemeenten en was voor vormen van directe democratie (referenda).

De komst van Pim Fortuyn i als lijsttrekker voor de verkiezingen van 2002 leek wel in sommige opzichten een 'verrechtsing' in te houden. Fortuyn had uitgesproken meningen over onder meer de multiculturele samenleving en de islam. Na omstreden uitspraken daarover, brak Leefbaar Nederland met Fortuyn, die vervolgens met een eigen lijst kwam. Leefbaar Nederland haalde daarna bij de verkiezingen van 2002 'slechts' twee zetels. Lijsttrekker was de Amsterdamse officier van justitie Fred Teeven i.

De door Fortuyn geleide lijst (LPF i) behaalde in 2002 een ongekend succes bij de Tweede Kamerverkiezingen: 24 zetels. De moord op Fortuyn ruim een week voor de verkiezingen, leidde ertoe dat de 'partij' tamelijk stuurloos in de Tweede Kamer kwam. Nadat de LPF regeringspartij was geworden, deed zich een reeks incidenten en ruzies voor, waarbij Kamerleden zich afsplitsten en nieuwe partijen oprichtten. Zo kwam Winny de Jong i met conservatieven.nl. Geen van de afsplitsingen had succes.

De LPF zelf viel bij de verkiezingen van januari 2003 terug naar acht zetels en zou daarna verder in verval raken. Pogingen van anderen (Herman Heinsbroek i, Marco Pastors i, Joost Eerdmans i, Hilbrand Nawijn i) om met een eigen partij een 'doorstart' te maken, mislukten.

In 2004 bepleitten de Kamerleden Geert Wilders i en Gert-Jan Oplaat i een rechtsere koers van de VVD. Zo moest er een strenger asielbeleid komen en diende het budget voor ontwikkelingssamenwerking gehalveerd te worden. De kwestie van een mogelijk EU-lidmaatschap van Turkije (waar beiden tegen waren) leidde in 2004 tot een breuk tussen Wilders en de VVD-fractie.

Geert Wilders wist vanuit zijn positie als eenmansfractie bij in verkiezingen van 2006 flinke winst te boeken. Onder de naam Partij voor de Vrijheid i (die in februari 2006 was geregistreerd) werden negen zetels behaald. Dat succes werd in 2010 nog ver overtroffen met 24 zetels. Na een zetelverlies bij de verkiezingen in 2012 i (15 zetels) werd de PVV 2017 i de op een na grootste partij.

Na de Fortuyn-beweging van 2002 bij veel partijen ingevoerde vormen van directe (partij)democratie leidden in 2006 bij de VVD tot een strijd om het lijsttrekkerschap tussen Mark Rutte i en Rita Verdonk i. Tegen de verwachting in verloor laatstgenoemde die strijd. Als nummer twee van de kandidatenlijst behaalde zij bij de verkiezingen van november echter meer stemmen dan lijsttrekker Mark Rutte.

Verdonk claimde op grond daarvan een prominentere rol in de VVD, maar de fractie verhinderde dat. Na enkele als ongewenst beschouwde interviews werd zij uit de fractie gezet.

Op 3 april 2008 lanceerde Rita Verdonk de rechts-populistische beweging 'Trots op Nederland i.' Programmapunten waren onder meer: een kleinere overheid, bevriezing van uitkeringen, meer marktwerking in de zorg, invoering van minimumstraffen en strengere asielregels. Aanvankelijk leek de beweging succesvol, maar bij de verkiezingen van 2010 i werd slechts 0,6 procent van de stemmen behaald (en geen zetel).

De winst van de PVV leidde er in 2010 toe dat die 'partij' een formele 'gedoog'-positie kreeg. Met VVD en CDA sloot de PVV daarover een akkoord. Het ontbreken van een partijstructuur en de grote machtspositie van Wilders leidden in 2012 tot een conflict met Tweede Kamerlid Hero Brinkman i. Hij werd uit de fractie gezet en richtte de Onafhankelijke Burgerpartij i op. Die 'partij' zocht in de aanloop van de verkiezingen van 2012 samenwerking met Trots via het Democratisch Politiek Keerpunt i. Die lijst kreeg bij de verkiezingen minder dan 0,1 procent van de stemmen.

Het vertrek van Louis Bontes i en Joram van Klaveren i uit de PVV werd in juni 2014 gevolgd door oprichting van de partij Voor Nederland i (VNL).

Het in 2016 opgerichte Forum voor Democratie (FVD) i werd qua denkbeelden weliswaar als rechts beschouwd maar paste lange tijd minder goed in het rijtje 'populistisch.' Partijleider Baudet staat met standpunten over directe democratie, mogelijk uittreden uit de EU, sterke beperking van migratie en een kleinere overheid wel dicht bij andere populistische partijen.

Deze partij werd op 18 december 2020 opgericht door Joost Eerdmans en Annabel Nanninga, nadat zij eerder FVD hadden verlaten. Drie voormalige FVD'ers in het Europees Parlement en acht voormalige FVD-Eerste Kamerleden traden later tot de partij toe. Het programma waarmee JA21 deelnam aan de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 i omschreef Eerdmans als een "realistische conservatief-liberale koers." Het was vooral gericht op minder regeldruk, lastenverlichting, een streng immigratiebeleid en een betrouwbare overheid die meer ondersteuning voor ondernemers biedt.

Terwijl de in 2019 opgerichte BoerBurgerBeweging zich in de eerste plaats op de belangen van plattelanders en het platteland richt, laat het enige Tweede Kamerlid, Caroline van der Plas i, in haar stemgedrag een duidelijke positionering ter rechterzijde zien. Diverse malen werd steun gegeven aan moties van PVV, JA21, FVD en Groep-Van Haga, onder andere over beperking van het aantal asielzoekers en een strenger criminaliteitsbeleid.

In 2021 werd Belang van Nederland i opgericht door Wybren van Haga i. De partij pleit voor een kleine overheid, een zwaarder strafrechtsysteem en bindende referenda. Nadat Van Haga zich in mei 2021 afsplitste van FvD i, richtte hij samen met Hans Smolders i and Olaf Ephraim i de zelfstandige fractie Groep-Van Haga i op. In augustus 2021 werd de fractie omgedoopt tot BVNL, al zal de fractie tot de volgende Tweede Kamerverkiezingen alsnog worden vertegenwoordigd onder de naam Groep-Van Haga.

Meer over