Hoe de democratie de Europese tanker nu bijstuurt - Hoofdinhoud

Protesten tegen de ondoenlijke regeldruk en de machtsstrijd in het te kiezen Europees Parlement en de Commissie, dwingen de EU tot bijsturen. Europa quo vadis?

Was president Macron de eerste of de BBB-beweging in Nederland? Beiden vroegen een jaar geleden al om minder regeldruk en minder ingewikkelde EU-wetten. Later volgden Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, de in het Europees Parlement de christendemocraten (EVP) en sommige liberalen (Renew).

Zij voorzagen destijds al een afstraffing bij de Europese verkiezingen van aanstaande juni. Daarna verdelen de 27 nationale leiders en het Europees Parlement de diverse topposten voor de jaren tot 2029. Genoemde groepen dwingen momenteel, democratisch aangestuurd, het bijdraaien af van de wetgeve nde en de EU-burgers controlerende “Brusselse tanker”

Tegelijk lanceert de EU nu weer grootscheepse plannen. Als volgt: “In het licht van een nieuwe geopolitieke realiteit en steeds complexere uitdagingen is de Europese Unie vastbesloten resoluut te handelen om haar concurrentievermogen op lange termijn, welvaart en leiderschap op het wereldtoneel te waarborgen en haar strategische soevereiniteit te versterken”, zo concludeert de Europese Raad van 17 en 18 april in Brussel.

Drie centrale nationale domeinen moeten een Europese aanpak krijgen: de financiële sectoren, energie en telecommunicatie. Daar is haast bij want de VS en China racen ons nu al voorbij. Steeg de welvaart (het bnp) afgelopen dertig jaar in Amerika met zestig procent, in de EU-27 landen is dat maar de helft. Grondige vernieuwing en versnelling van de Europese Interne Markt (vrije dienstverlening, handel en productie van goederen) zijn urgent.

Dat is de kern van het 147 pagina tellende rapport Veel meer dan een markt van de vroegere premier van Italië, Enrico Letta, dat de Europese Raad nu omarmt. Die Interne Markt is hét succes van driekwart eeuw streven naar Europese integratie. Hoewel maar voor circa veertig procent gerealiseerd - de grensoverschrijdende dienstverlening hapert sterk - levert zij per inwoner nu al een extra maandsalaris op.

De voormalige Italiaanse regeringsleider Enrico Letta toont zijn rapport Much more than a Market aan de Europese regeringsleiders op 18 april in Brussel. Foto Newsroom European Council.

De reeks recente maatregelen ter beperking van de actieradius van de EU komen veelal tot stand op suggestie van de Commissie via de meerderheid van centrum en radicaal rechts in het Europees Parlement en geaccepteerd door de EU-Raad van Ministers.

Vooral de EVP hoopt wat opschuivend naar rechts, de groei van radicaal rechts te mitigeren. De sociaaldemocraten, groenen en andere linkse groeperingen in Straatsburg zijn veelal tegen het hier nu volgende. Dit overzicht is overigens slechts een greep uit wat de Commissie en de Europese Raad op stapel zetten.

• - 

  De Green Deal, een klimaatneutraal Europa in 2050 als klapper van later links in de Commissie-Von der Leyen-Timmermans, wordt afgezwakt en trager uitgevoerd. Het protest van vooral de boerenbevolking (weg-, bedrijfs- en havenblokkades) overgenomen door dominante leiders als Macron en de Duitse EVP-topman Manfred Weber, dwingt Europa tot terugschakelen.
• - 

  Uitstel en uiteindelijk later wellicht schrappen van de eerder al fors afgezwakte Natuurherstelwet. Die was bedacht door onze vroegere EU-commissaris Frans Timmermans. In Nederland zou deze wet de al hoge stikstofnormen nog aanscherpen.
• - 

  Achterwege laten van de wet Duurzame Voedselketen, een onderdeel van Timmermans’ “Boer tot Bord” plan in de Green Deal.

• - 

  Versoepeling van de vergroeningsvereisten in de landbouw. Het gaat om bijvoorbeeld vruchtwisseling, grondgebruik en de reactie op extreem weer. Europarlementariër Bas Eickhout (GroenLinks) betreurt dit sterk. “Het enige groene lichtpuntje uit de recente landbouwhervormingen vervalt nu weer”.
• - 

  Jaarlijks ontvangen veehouders en akkerbouwers inkomenstoeslagen. Daarvoor moesten zij voldoen aan “goede landbouw- en milieuvoorwaarden”, zoals het tegengaan van erosie en ruimte voor heggen. Die voorwaarden zijn versoepeld. Maatregelen volgen om de agrarische inkomens te verbeteren.
• - 

  Verlaging van de regeldruk van het gecompliceerde landbouwbeleid. “Het Europees landbouwbeleid is verworden tot een bureaucratisch monster”, zegt de Duitse groene federale minister van Landbouw, Cem Özdemir, in het Franse dagblad Le Monde 28 februari.
• - 

  Weg van de “kalenderlandbouw” waarin de boer moet werken op basis van wat die dag volgens “Brussel” precies mag. Die regelingen moeten voortaan aansluiten bij de boerenpraktijk. Belangrijk is verder het loslaten van de verplichting om het gebruik van pesticiden te halveren.

• - 

  Nederland wil de door akkerbouwer en veehouder aan te kopen dure kunstmest mogen vervangen door gratis dierenmest, vaak van hun eigen bedrijf. Dat gaat gebeuren. Dit is voor de agrarische bedrijven een lastenverlichting. Brussel houdt wel vast aan het afbouwen van de regeling waarbij Nederland extra dierlijke mest mag inzetten (hoe tegenstrijdig dit ook klinkt!). Dit moet van Brussel ter verbetering van de waterkwaliteit.
• - 

  Er gaapt een kloof tussen wat de agrariër voor zijn product krijgt en de winkelprijs. Neem eieren of aardappelen die in de supermarkt soms twee of zelfs drie keer zoveel kosten als de boer ontving. De Commissie denkt over een regeling waarbij landbouwers hun producten niet meer onder de kostprijs moeten verkopen, dan wel via prijsafspraken mogen bundelen.

“De Europese Raad verzoekt de Commissie de administratieve en nalevingslasten voor bedrijven en nationale autoriteiten aanzienlijk te verminderen, overregulering te voorkomen” zo concludeert de Europese Raad nu voor de samenleving als geheel.

Intussen wil een meerderheid van de EU-27 landen afzwakking van de recente Europese wetgeving tegen ontbossing. Die bepaalt dat soja, cacao, palmolie, koffie en rundvlees niet meer op de markt mogen komen wanneer daarvoor bos gerooid is. Industriële en commerciële tussenschakels moeten bewijzen dat er voor 2021 geen bos stond op de gronden waar hun product vandaan komt. De consument draagt dan niet meer bij aan de ontbossing van bijvoorbeeld het bedreigde Amazonegebied. Deze nu omstreden regels gelden ook voor de landbouw binnen de EU.

Tegen de achtergrond van de Russische inval in Oekraïne wil EU haar defensieparaatheid en capaciteiten vergroten en strategische afhankelijkheden verminderen, aldus de Europese Raad van 21 en 22 maart. De leiders beloven een “substantiële verhoging van de defensie-uitgaven”. Waarop anderhalve pagina tekst volgt over hoe dat moet verlopen, bijvoorbeeld via een Europees Defensie-industrieprogramma.

Charles Michel, de voorzitter van de Europese Raad, per open brief van 18 maart in diverse dagbladen in Europa: “We moeten overschakelen op een oorlogseconomie. Het is tijd om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor onze veiligheid. We kunnen niet langer op anderen leunen of ons afhankelijk maken van de verkiezingscycli in de Verenigde Staten of elders”.

Voorzitter Von der Leyen wil voor het eerst een aparte commissaris voor Defensi

Volgens genoemd rapport-Letta vraagt de komst van nogmaals een serie arme landen (zoals Oekraïne), plus de beoogde verduurzaming van de samenleving via een groene en digitale transitie, om massa’s extra financiën. Een te creëren Kapitaalmarkt Unie, plus massa’s aan te trekken privékapitaal, plus grote nieuwe leningen van de EU-27 gezamenlijk, moeten hierin voorzien. Alleen de Green Deal vraagt komende 25 jaar al 1000 miljard euro. Dat is bijna evenveel als de hele EU-begroting voor zeven jaar.

Volgens Letta ligt bij de financiële instellingen in de EU een onvoorstelbaar grote berg van 33 biljoen euro spaargeld te slapen. Ruwweg 300 miljard per jaar zoekt, omgezet in dollars, bijvoorbeeld vanuit onze pensioenfondsen, rendement in de Verenigde Staten. Een uniforme Europese Kapitaalmarkt, met op EU-schaal handel in aandelen en obligaties, kan jaarlijks 470 miljard euro aantrekken bijvoorbeeld voor het financieren van startups.

“Het is nog altijd veel makkelijker in de VS geld te vinden voor de ontwikkeling van een nieuw bedrijf dan in Europa”, klaagt de Franse commissaris voor de Interne Markt, Thierry Breton in de NRC van 20 april. “We weten dat we fors moeten investeren. En geloof me: de beste manier om dat te doen is gezamenlijk”.

Wil zoiets van de grond komen dan vereist het meer risicospreiding voor de belegger via bijvoorbeeld EU-faillissementswetgeving en meer uniformiteit in de bedrijfswinstbelasting, aldus weer Letta. In navolging van de overheidssteun voor de bouw van chipsfabrieken, verdienen andere innovatieve bedrijfstakken volgens hem meer staatssteun, zoals dat al gebruikelijk is in Amerika en China.

De leiders van tien kleinere landen, (maar niet Nederland), vooral die met ‘n grote financiële sector zoals Luxemburg, blokkeerden enige uren dit beraad over de beoogde Kapitaalmarkt Unie. Dit met als tegenhangers vooral Frankrijk en Duitsland. Ierland en Estland met hun lage tarieven lieten weten belastingharmonisatie beslist te blokkeren. Wat die landen overigens al jaren deden.

Van Duitsland, Nederland en de Baltische Staten was al bekend dat zij de forse EU-leningen blokkeren die Letta via euro-obligaties suggereert. Deze groep betoogt dat “Letta” ook zonder extra financiën bestemd voor de EU kan worden uitgevoerd. Frankrijk, Italië, Spanje, Griekenland en België daarentegen zien grote voortaan Europese leningen als noodzakelijk voor de realisering van “Letta”. Hier ligt een belangrijk twistpunt.

Over de Kapitaalmarkt Unie wordt al dertien jaar vruchteloos gesproken. Omdat deze benaming weinig mensen aanspreekt, introduceert Letta haar nu als “Europese Spaar en Investeringsunie”. Verder beloven de leiders “een echte Energie-Unie tot stand te brengen”. Dit “door de levering van ruimschoots beschikbare, betaalbare en schone energie te verzekeren”.

Echter in februari 2011 beloofde de Europese Raad dezelfde energie-unie ook al en wel “uiterlijk in 2014”! Zeven jaar later in maart 2018 maakten zij daarvan dan zelfs tot hun top prioriteit. Dit tegelijk met de Kapitaalmarkt Unie waarover men nu dan weer urenlang kibbelde. Was dit kortom weer ’n top vol loze beloften?

Mario Draghi is in 2012 als redder van de euro in de crisis van die dagen befaamd geworden als ECB-president. Vervolgens was hij succesvol Italiaanse minister-president. Draghi schrijft op verzoek de Europese Raad binnenkort een rapport over de achterblijvende concurrentiekracht van onze bedrijven. Dit dan in vergelijking met het bedrijfsleven in de VS, China, Japan, India, Zuid-Korea.

De Italiaan bepleit een radicale omslag van de onze economische politiek. “Onze organisatie, besluitvorming en financiering zijn aftands. Ze moeten worden aangepast aan de wereld van morgen. Neem bijvoorbeeld telecommunicatie. Europa telt daar 34 netwerken die langs elkaar werken. In de hele VS zijn dat er maar drie en in China twee”, zo meldt het Belgische dagblad De Tijd van 18 april.

De krant beluisterde “een donderpreek” van Draghi die voor een select gezelschap een tipje van de sluier optilde over zijn komende aanpak.

Wat te doen als de Russen hun inval in Oekraïne met een overwinning bezegelen? Waarom kan het Westen in Israël wel de drones en raketten die Iran afvuurt (helpen) tegenhouden, maar niet nu Rusland volop vuurt op Oekraïne? Die pijnlijke vragen aan de Europese leiders van president Zelenski dwongen er toe na de top van maart, de kwestie in april nogmaals te bespreken. Dit zeker na de noodkreten uit Kiev over een onhoudbare Russische overmacht bij het aankomend zomeroffensief.

De top van midden april leert dat levering van Patriot-luchtverdedigingsinstallaties (vanuit o.a. Duitsland) waarop Oekraïne al maanden aandringt, nu geaccepteerd is. Premier Rutte ziet hierover "een grote mate van overeenstemming". Nederland wil Oekraïne onderdelen van Patriots leveren.

Verder moet de Raad van Ministers nu echt eindelijk de knoop doorhakken over de besteding voor wapenaankoop van de jaarlijks ruwweg drie miljoen euro renteopbrengst van hier bevroren Russische deviezenreserves, dit alles ten gunste van Kiev. Die kwestie sleept al maanden aan.

Verder besprak de top de relatie met Turkije als hoeksteen van stabiliteit in de oostelijke Middellandse Zee. De EU wil vermijden dat ontduiking van haar sancties tegen Rusland via deze NAVO-partner gaat lopen.

Op de EU-Turkije Deal (2016) en de recente overeenkomst EU-Tunesië voor het tegenhouden van migranten, volgen vergelijkbare akkoorden met andere belangrijke landen van vertrek, onder andere Egypte en Mauritanië.

Italië gaat experimenteren met de opvang in Albanië van via de Middellandse Zee aangespoelde vluchtelingen. “De Europeanen bepalen dan voortaan wie hier binnenkomt en onder welke regelingen”, zegt Von der Leyen. Volgens haar worden die overeenkomsten zo opgesteld dat zij passen in het Vreemdelingenverdrag en andere mensenrechtenconventies.

Curieus detail is dat de Luxemburgse eurocommissaris Nicolas Schmit, tevens de Europese topkandidaat van de sociaaldemocraten bij de Europese verkiezingen, zulke akkoorden afkeurt. Terwijl zijn bazin Von der Leyen zich er dus voor inzet. Schmit verwacht dat hier met Europees geld mensenrechten worden geschonden.

Het voorgaande staat los van het meer omvattende onlangs overeengekomen Europese Migratiepact: strenger ondervragen van migranten meteen bij de Europese buitengrenzen. Waarna EU-landen de wel erkende asielzoekers overnemen van landen die onder hoge migratiedruk staan.

Geslaagd als crisismanager (de corona-, energie-, Oekraïne crises) ziet Brussel hoe Commissievoorzitter Von der Leyen zich warm loopt voor een tweede termijn tot 2029.

De in Brussel opgegroeide Duitse, gepromoveerd gynaecoloog en econoom, later minister van sociale zaken en daarna van defensie in Berlijn en de moeder van zeven, kreeg op het partijcongres in Boekarest al het kroontje op van topkandidaat van genoemde EVP. Niettemin kan een combinatie van pak weg sociaaldemocraten, groenen en liberalen, met steun van kleinere parlementsgroepen (zoals de ECR, zie hierna), haar nog van de troon stoten.

Rutte wees zijn collega’s op het risico van komend najaar een maandenlang voortdurende strijd hierover tussen het Europees Parlement en de Europese Raad. Beide claimen namelijk het laatste woord hierover. Waarbij het parlement, altijd zoekend naar media-aandacht, belang heeft bij rekken en het afdwingen van toegevingen van de kandidaat-Commissievoorzitter. In 2019 beloofde Von der Leyen, om toch maar benoemd te worden, de Green Deal aan met name de linkse partijen in het parlement te Straatsburg.

Bron: Foto Newsroom European Council

Koning Filip van België begroet bij de receptie die de vorst op 17 april in het kader van het lopende EU-Raadsvoorzitterschap van zijn land de leden van de Europese Raad aanbood, onze minister-president. Links eerste minister De Croo en voorzitter Michel van de Europese Raad. Foto Newsroom European Council.

De stoel van Charles Michel, de voorzitter van de prestigieuze Europese Raad van staatshoofden en regeringsleiders, komt vrij. Genoemd wordt de hiervoor genoemde politieke krachtpatser Draghi. Of Klaus Iohannis, de Duitstalige president van Roemenië, die goed ligt bij zijn collega’s in de Europese Raad.

Dan is er nog de begeerde dubbelpost van EU-buitenlandminister (voorzitter van de EU Raad van Ministers van Buitenlandse Zaken) en tegelijk lid van de Commissie, de Spanjaard Josep Borrell (77), die vrijkomt.

Staat er zodra de gevechten hierover deze zomer losbarsten nog een elephant in the room? De vraag wie secretaris-generaal van de NAVO wordt, premier Mark Rutte of toch een ander? Rutte is dan de geknipte kandidaat voor de opvolging van Borrell.

Kortom: spannende maanden breken aan voor de machtsverhoudingen in de EU

Tegelijk tekent zich een ongekende machtsverschuiving af in het tussen 6 en 9 juni nieuw te kiezen Europees Parlement. Kloppen de peilingen, dan gaan twee kleine rechtse fracties spectaculair groeien. De “eurorealistische” Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), hameren op de zelfstandigheid van de nationale hoofdsteden, op minder migranten uit Moslim landen en op de betekenis van de NAVO.

Die groep zou groeien van 67 (op in totaal nu 705) naar 85 zetels. Zij omvat andere de SGP, JA 21, regeringspartij Broeders van Italië (via premier Meloni al actief in de Europese Raad) en het Poolse Recht en Rechtvaardigheid.

Het radicaal eurokritische Identiteit en Democratie (ID) met o.a. de PVV, FVD, het Franse Nationaal Front, Vlaams Belang, de Italiaanse Lega, Alternative für Deutschland, telt 62 leden. Dat zou naar 98 gaan. Zo veroveren de twee samen, plus de veelal rechtse niet bij een fractie aangesloten leden, dertig procent van de voortaan 720 zetels. Dat is nooit eerder vertoond.

Tegelijk behouden de mainstream partijen te weten de EVP met CDA, NSC, BBB en ChristenUnie; de sociaaldemocraten, S&D met de PvdA en de liberalen (Renew met VVD en D66) die in Straatsburg de toon zetten, een (krappere) meerderheid. Hun invloed loopt niettemin duidelijk terug.

Bijvoorbeeld bij de verdeling van de reeks voorzitters van parlementscommissies en rapporteurs (variërend van financiën tot die voor de landbouwpolitiek) waar alle fracties, naar gelang hun grootte, aan bod komen. Kloppen de peilingen, dan krijgen de rechtse groepen beslissende invloed op de gang van zake in Europa, te beginnen bij het toedelen van de topposten

Samengevat tekent zich komende jaren een EU-27 af met meer aandacht voor defensie en de wereldwijde concurrentiekracht van ons bedrijfsleven; met zo mogelijk minder migranten en minder voorrang voor natuur-, milieu- en klimaatzorg. Bullets not bees zo vat de Brusselse Politico het samen.

Dit is een in de historie van de EU ongekende koerswending waarover het laatste woord nog lang niet is gezegd. Belangrijke toets voortaan: de uitvoerbaarheid van de Brusselse wetgeving. Tegelijk krijgt de beoogde Kapitaalmarkt Unie voortaan meer prioriteit.

Relativeer ten slotte de beschreven verreikende ambities met de Interne Markt. In 2010 en 2016 deed de Europese Raad al zo’n poging. Veelzeggend is het dat de leiders slechts zijn “ingenomen” met het rapport-Letta. Een draaiboek ter uitvoering ontbreekt.

Dit vooruitzicht verandert als Frankrijk en Duitsland de twee Italiaanse rapporten tot EU-Chefsache (kerntaak) verheffen. Dat lijkt onwaarschijnlijk zolang de president en de kanselier niet samen optrekken. Het tweetal heeft het echter te druk met thuis de orde te houden.

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.