Historisch stapje naar Europese defensie. Migratie geen EU-Chefsache

Een miljoen granaten voor belegerd Oekraïne en 22 pagina’s vol goede bedoelingen resulteren na de recente Europese Raad. Migratie, hoewel de Nederlandse topprioriteit, kwam slechts summier ter sprake.

Met de massale levering van granaten voor belegerd Oekraïne zet de Europese top een stapje richting defensie als toekomstige EU-activiteit. “Zo’n besluit was een jaar geleden nog totaal onbespreekbaar”, aldus voorzitter Charles Michel² in Euronews.

Mogelijk krijgt de levering historische betekenis. En wel gezien het nog ontbreken van de gevoelige militaire kwesties in de toch breed geschouderde activiteiten van de EU. De Europese ministers van Defensie en Buitenlandse Zaken hadden overigens al op 20 maart tot genoemde levering, op kosten van de EU, besloten.

De vergadering van de Europese Raad van 23 en 24 maart begon met als gast VN-SG António Guterres. Een oude bekende hier, namelijk van 1995 tot 2002 als socialistisch minister-president van Portugal lid. Guterres bepleit een versneld klimaatbeleid en verder enige soepelheid tegenover Wit-Rusland. Doordat de EU de export van potas uit dat land verhindert, krijgen arme landen geen kunstmest meer. Guterres kreeg daarvoor geen gehoor omdat vooral Polen en Litouwen dwars liggen.

Voorzitter Charles Michel verwelkomt VN-SG António Guterres. Foto: Raad van de EU

De politieke leiders namen bij hun tweedaagse treffen in Brussel geen besluit van belang. Zij verbergen hun verdeeldheid in twaalf pagina’s lange slotconclusies, plus negen velletjes van Commissievoorzitter Von der Leyen³ vol goede bedoelingen en overeengekomen intenties. Migratie, hoewel premier Mark Rutte⁴’s topprioriteit, kwam slechts ’n half uurtje ter sprake.

De traditioneel richtinggevende lentetop ontweek reeksen sluimerende conflicten. Die betreffen behalve Duitsland (over de einddatum van de verbrandingsmotor) en Frankrijk (over o.a. kernenergie) net zo goed de andere 25 Europese hoofdsteden. Zie bijvoorbeeld hoe Nederland en Italië tevergeefs aandacht vragen voor de duidelijk toenemende migratie en de onrust daarover bij hun bevolking.

Alweer valt nu op hoe bondskanselier Angela Merkel als drijvende kracht de EU jaren achtereen vakbekwaam heeft gestuurd. Opvolger Olaf Scholz⁵ doet qua matige belangstelling voor EU-kwesties denken aan zijn sociaaldemocratische voorganger Gerhard Schröder (1998-2005). Scholz (SPD) moet opereren in een coalitie met de linkse groenen en de rechtse FDP. Beide koesteren hun uiteenlopende prioriteiten en lijden onder slechte opiniepeilingen bij het Duitse publiek. Speelt hier verder dat supermacht Duitsland Europa wat minder nodig heeft dan de andere 26? Onderstaande analyse duidt daar wel op.

Tegelijk ontbreken dit voorjaar de krachten waarop Europa altijd draait. De Frans-Duitse as blokkeert en het vereiste samenspel tussen de voorzitters Charles Michel en Ursula von de Leyen is ver te zoeken. Laatstgenoemde let goed op de belangen van haar Vaterland. Terwijl Michel, herfst volgend jaar niet meer herbenoembaar, bezeten zoekt naar wat in Nederland omineus heet: “functie elders”. Hij zou op een internationale post azen en zijn activiteiten nu al daarop afstemmen.

“Toenemende kritiek op zijn functioneren belet Michel niet volop naar een andere baan te zoeken”.¹ Aldus een ellenlange analyse in vakblad Politico van 23 maart waarin de Belgische voorzitter wel erg ongenadig wordt afgeschreven. Behalve veel nationale leiders hebben de EU-27 ambassadeurs – vaak de dealmakers achter de schermen - moeite met Michel. De leden van de Europese Raad missen de grondige voorbereiding van de topconferenties van de vroegere voorzitters Van Rompuy⁶ en Tusk⁷. Die toverden vervolgens bij nachtelijk beraad regelmatig een knap compromis te voorschijn. Dat is Michel nog maar een keer gelukt: het financieringsplan tot 2027 van drie jaar geleden.

In België is het overigens gewoonte dat werkloze toppolitici, zoals de vroegere premiers Dehaene, Martens, Tindemans en Verhofstadt hun heil zoeken in het Europees Parlement. In Nederland mist dat parlement die status. Zelfs onze uit de boot gevallen ministers willen daar niet heen.

De EU-27 hoofdsteden zijn verder verdeeld over onder andere de dreigende bankencrisis; de Green Deal (in 2030 55 procent minder CO2 uitstoot), hoe te reageren op de forse bedrijfssubsidiering in Amerika en China; hoe om te gaan met oorlogszuchtig Rusland en het groeiend assertieve China. Verder over het management van de euro nu het met schulden beladen zuiden volop rente moet gaan betalen. Tegelijk vinden de EU-27 elkaar op deze kwesties regelmatig wel op basis van hun kleinste gemene deler. Zo werkt Europa nu eenmaal.

In januari publiceerde het Europees Parlement Ten issues to watch in 2023. Van de tien voor Europa dringende kwesties (zoals het economisch beleid) kwam er niet een in deze top ter sprake.

Evenmin kwam ter tafel de onverwachte blokkade van Duitsland dat ook na 2035 de consument wil laten kiezen uit een elektrisch aangedreven auto of een met de klassieke verbrandingsmotor, mits op CO2-neutrale brandstof (e-fuel). Eerder had de EU echter al beslist, dus met instemming van de Duitsers, vanaf 2035 alle nieuwe auto’s met een verbrandingsmotor te verbieden.

De Duitsers willen toekomstige synthetische e-brandstoffen toestaan, die geen CO2 uitstoten.² De autobouwers in Italië, Polen, Slowakije, Tsjechië en bovendien Bulgarije (dat geen dure elektrische auto’s kan betalen) steunen Berlijn. Dit gezelschap blokkeerde plotseling de overeengekomen verbanning van de klassieke auto.

De tegenstanders vrezen de concurrentie van China dat voorop loopt met de productie van elektrische wagens. Hun verzet doorkruist de opbouw van vicevoorzitter Frans Timmermans⁸’ ingrijpende (en ingewikkelde) Green Deal voor een CO2-neutrale samenleving.

Het verzet zou behalve uit protectionisme ook voortkomen uit realiteitszin. “Ik denk dat zij de horizon tot 2035 gewoon te kort vinden. Want er zullen voor massale overgang naar elektrisch rijden nooit genoeg batterijen zijn. Bovendien maak je je wel heel afhankelijk van China”, aldus de Belgische econoom Geert Noels van de denktank Econopolis in de Vlaamse krant De Morgen.

Al meteen na de top hebben Timmermans en de Duitse liberale minister van Verkeer Volker Wissing hierover een compromis bereikt. Auto’s met een verbrandingsmotor die uitsluitend CO2 neutraal (met e-fuel) tanken, worden toch toegelaten. Tot aan de Europese top had de Commissie overigens tegengestribbeld. FDP-woordvoerder, Jan-Christoph Oetjen, spreekt van een “groot succes”. Hij zal daarmee vooral zijn partij bedoelen.

Dit conflict te ontmijnen was typisch ’n karweitje geweest voor de top. Blokkades doorbreken is zijn taak. Maar dan werd wel erg zichtbaar gemaakt hoe supermacht Duitsland zijn zin doordrijft. Daarom dan toch maar niet via de Europese Raad. Een de andere leiders licht vernederende overrompeling vanuit Berlijn werd zo vermeden.

Bron: The Council of the European Union

President Macron en bondskanselier Scholz, deze keer opponenten in de Europese Raad, tijdens een onderonsje in de marge van de vergadering.

Als onoplosbaar probleem kwam evenmin ter sprake de Franse eis hun grootschalige kernenergie in lijn met wind en zonne-energie te laten meedoen bij de productie van groene en duurzame technologie. Zoals bij de autokwestie staan Frankrijk en Duitsland hier tegenover elkaar. Hetzelfde geld voor de beoogde samenwerking met het Zuid-Amerikaanse handelsblok Mercosur. Scholz voor, Macron sterk aarzelend.

Er waren nog andere elephants in the room, dringende kwesties die niemand uitvoerig durfde aan te snijden: migratie en China. Alsof het om een bijkomstigheid gaat meldt de Europese Raad onder de paragraaf diversen summier: “dat migratie een Europese uitdaging is die een Europese response vereist en roept ertoe op snel uitvoering te geven aan alle punten waarover overeenstemming is bereikt”.

Staat hier dat het Pact on Migration and Asylum, waarover het beraad nog deels moet beginnen, achter de horizon blijft? Wel heeft Von der Leyen de leiders vlak voor de top negen kantjes tellende initiatieven en activiteiten toegestuurd. Zij schetst diverse te nemen acties zoals het afsluiten van de grens tussen Bulgarije en Turkije en meer samenwerking met Noord-Afrikaanse landen, vanwaar de mensensmokkelaars hun lucratief werk beoefenen.

De grootste barrière is een verdeelsleutel overeen te komen om de asielzoekers over de EU-27 te spreiden. Evenmin besteed de Commissievoorzitter een woord aan het beperken van de instroom via de plaatsing van Schengen grenshekken. De daarlangs gelegen landen dringen daar wel op aan.

De Europese Raad bekijkt in juni de stand van zake. Migratie wordt kortom geen Chefsache met prioriteit vanuit de Europese Raad, zoals eerder COVID-19. Premier Rutte’s missie, het indammen van de stroom binnenkomers – zie mijn vorige twee analyses – schiet voorlopig geen wortel.

Toch staat, mede wegens Oekraïne, de grootste instroom ooit in Europa gezien voor de deur, zo waarschuwt de verantwoordelijke commissaris Ylva Johansson⁹. Het grote Italiaanse dagblad Il Corriere Dela Sera van 24 maart verwacht alleen uit Tunesië 900.000 migranten, nu daar de prille democratie is ingestort.

Economisch, diplomatiek en zelfs militair doemt China met de dag meer op als dreigende supermacht. Toch is dit fenomeen in de loop der jaren wegens interne verdeeldheid nooit in de Europese Raad geagendeerd. Het stond, hoewel nauw verbonden met de oorlog om Oekraïne, weer niet op de agenda. Wel wezen enkele leiders op de gevolgen voor Europa van een gevaarlijk duo Putin-Xi.

Vanuit een trein in de oostelijke oorlogszone van Oekraïne bedankte president Volodymyr Zelenski¹⁰ per videoverbinding de EU voor de wapenzendingen en vroeg (zoals eerder) dringend om meer. Zijn verlanglijst omvat gevechtsvliegtuigen (Polen en Slowakije sturen al MiGs-29 straaljagers) en langeafstandsraketten. Verder meer sancties tegen de Russische agressor; steun voor zijn vredesplannen en vooral de start van toetredings­onderhandelingen tot de Europese Unie.

Over dat laatste komt de Commissie dit najaar met een stand van zake. Daarna zou de Europese Raad kunnen besluiten onderhandelingen te beginnen met Kiev, maar de conclusies zwijgen daarover. “De Europese Unie staat resoluut en volledig achter Oekraïne en zal het land blijven ondersteunen op politiek, economisch, militair, financieel en humanitair gebied”, aldus de conclusies.

Het idee van gezamenlijke massale levering van granaten komt van Kaja Kallas¹¹, de jeugdige liberale minister-president van Estland. “Wij zijn alweer negentien jaar EU-lid. Tijd om als Baltische staten eveneens te mogen meedoen bij de verdeling van de Europese topfuncties”, zegt de Estse premier in Politico.

Kallas weerspiegelt de toenemende rol van de Baltische staten, van beslist ook Polen en zelfs Hongarije. In het laatste geval vooral via het dwingend wijzigen van conceptbesluiten, zoals over sancties tegen Rusland, wat ook een vorm van beïnvloeden is.

Bron: Raad EU

Kaja Kallas, de minister-president van Estland, schetst de media in de marge van de top "haar" granaten deal. Foto: Raad EU.

De 155-millimeter NATO standaard granaten komen deels uit eigen voorraad; worden samen ingekocht, dan wel hier zo snel mogelijk geproduceerd. Volgens de Franse eurocommissaris Thierry Breton¹² (Interne Markt) moet de defensie-industrie in de Europese Unie nu opschalen tot het niveau van een "oorlogseconomie".

Er resteren nog wel enkele kwesties. Wie gaat die operatie leiden? Doet dat bijvoorbeeld het Europese Defensie Agentschap EDA? Duitsland is daar tegen. Op welke juridische basis berust deze ongekende activiteit? In hoeverre koopt de EU elders granaten? De financiering (ruwweg twee miljard) gaat via de Europese Vredesfaciliteit. Dit fonds krijgt drie miljard extra, zoals vooral Polen had bepleit.

Met grote Amerikaanse en Europese banken (Credit Suisse, Deutsche Bank) in ernstige problemen, moesten de leiders wel reageren. “Ondanks de hoge inflatie en energieprijzen zijn onze economieën het jaar 2023 voorspoediger begonnen dan eerder werd verwacht”, aldus de Eurotop. De leiders spreken hun vertrouwen uit in de Europese Bankenunie (ontwikkeld na de crises van ruwweg tien jaar geleden) en “verder ontwikkelde kapitaalmarkten” waaraan in EU-kader nog gewerkt wordt.

Het noorden (Duitsland, Nederland, e.a.) en het zuiden (Italië e.a.) denken nogal verschillend over de wenselijke economic gouvernance. Dat overleg stagneert al jaren. Rutte, Macron en Scholz benadrukken nu dat de Europese bankensector “stabiel en weerbaar” is. Ze verzwijgen dat een reeks landen met de euro ondraaglijk hoge staatsschulden torst.

Veelzeggend (en tegelijk begrijpelijk) is het dat de toezichthoudende ECB-bankpresident Christine Lagarde¹³, noch de voorzitters Michel, Von der Leyen en Paschal Donohoe (Eurogroep) zich voor de media waagden, wat anders regel is. Elke ontwijkende verklaring kan de financiële markten op hol jagen en zo een crisis uitlokken.

Een Europese Raad die tot geen enkel besluit komt is noch ongebruikelijk, noch betreurenswaardig. Het is de prijs van de overgang van vroeger drie topconferenties per jaar - waar dan wel knopen werden doorgehakt - naar tegenwoordig tot soms zelfs twaalf bijeenkomsten. De nationale leiders hebben vandaag meer dan vroeger de vinger aan de pols van de EU. Zij zijn verantwoordelijk geworden voor de hele gang van zake en dat is winst. Wel had voorzitter Michel de bijeenkomst tot een dag kunnen beperken.

Het is evenmin rampzalig dat de traditionele Frans-Duitse as stagneert. Dat doet zich wel vaker voor. Juist afgelopen weken toont de Commissie onder leiding van Von der Leyen en Timmermans met diverse voorstellen dat Europa volop marcheert.³

De EU zet via unieke wapenleveringen ’n stapje naar onze eigen verdediging. Wie een lezing houdt over Europa krijgt vaak de vraag: “waarom geen Europees leger?” Het publiek is al verder dan de politieke wereld waar dit hoogstens verre toekomstmuziek is.

Ten slotte is nu wel duidelijk dat premier Rutte’s verkiezingsbelofte om van migratie een Europese topprioriteit te maken, onrealistisch was. Dat dit mislukte is toch merkwaardig gezien de toenemende instroom van asielzoekers en vooral migranten.

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.

[1] “Growing criticism won’t stop the European Council President from looking to his next job”.

[2] Synthetische brandstoffen (e-fuels) zijn een combinatie van waterstof en CO2. Ze zijn bruikbaar voor de ouderwetse verbrandingsmotor in onze auto’s. De CO2 die zij uitstoten wordt namelijk gecompenseerd. Dat gebeurt door waterstof te gebruiken afkomstig van groene energie gewonnen uit wind of de zon. Het fabricageproces is nog in ontwikkeling

[3]

• - 

  Plan ontvoerde kinderen terug uit Rusland
• - 

  Wet strategie EU schaarste grondstoffen
• - 

  Wet CO2 neutrale industrie in EU
• - 

  Voorstel creatie waterstofbank
• - 

  Voorstel hogere elektriciteitsproductie
• - 

  Versnelling vergunningsaanvragen
• - 

  Tien jaar recht op reparatie apparaten

• 1. 

  Jan Werts is sinds 1976 journalist en publicist in Brussel, waar hij eerder onder meer werkte als correspondent van de Haagsche Courant. Verder was hij zes jaar als journalist werkzaam in Washington. Hij promoveerde in 1991 aan de Vrije Universiteit Brussel in het Europees en internationaal recht op een dissertatie over de Europese Raad. In 2008 verscheen hiervan een herziene versie. Schrijft analyses over Europese Toppen, gebundeld in het document Hoe Europa al tien jaar lang crises bevecht - 100 plus analyses van Jan Werts (link opent in nieuw venster).
   
• 2. 

  Charles Michel (1975) is vanaf 1 december 2019 vaste voorzitter van de Europese Raad. Van 11 oktober 2014 tot en met 27 november 2019 was hij minister-president van België. Hij was leider van de Waalse liberalen en was eerder minister van Ontwikkelingssamenwerking (2007-2011). Charles Michel, zoon van oud-minister en oud-eurocommissaris Louis Michel, werd in 1999 op 23-jarige leeftijd Kamerlid. Hij was verder minister in de Waalse regering en burgemeester van Waver.
   
• 3. 

  Dr. Ursula von der Leyen (1958) is vanaf 1 december 2019 voorzitter van de Europese Commissie. Zij is opgeleid tot arts en was werkzaam in een Vrouwenkliniek en als docent. Namens de CDU begon zij haar politieke loopbaan in de Landsdag en regering van Neder-Saksen. In 2009 werd zij Bondsdaglid en minister in het kabinet-Merkel. Achtereenvolgens was zij minister van Gezin en Jeugd, Arbeid en Sociale Zaken, en sinds 2013, van Defensie.
   
• 4. 

  Mark Rutte (1967) is sinds 1 oktober 2024 secretaris-generaal van de NAVO. Hij was van 14 oktober 2010 tot 2 juli 2024 minister-president en minister van Algemene Zaken. Sinds 2006 was hij politiek leider van de VVD. In 2006-2010 was de heer Rutte fractievoorzitter van de VVD in de Tweede Kamer. Hij was van 17 juni 2004 tot 28 juni 2006 staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap belast met wetenschapsbeleid, beroepsonderwijs en studiefinanciering. Daarvoor was hij bijna twee jaar staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid belast met onder andere volksverzekeringen, bijstand en arbeidsomstandigheden. De heer Rutte was eerder voorzitter van de JOVD en manager bij een werkmaatschappij van Unilever.
   
• 5. 

  Olaf Scholz (1958) is sinds 8 december 2021 bondskanselier van Duitsland. Hij is leider van de sociaaldemocratische SPD. Eerder was hij onder meer minister van Arbeid en Sociale Zaken, secretaris-generaal van de SPD, burgemeester van Hamburg en minister van Financiën (2018-2021). Scholz leidt een coalitie van sociaaldemocraten, Groenen en liberalen.
   
• 6. 

  Herman Van Rompuy (1947) was van 1 december 2009 tot 1 december 2014 vaste voorzitter van de Europese Raad. Hij begon zijn werkzaamheden op 1 januari 2010. Hij werd op 19 november 2009 in die functie voor tweeënhalf jaar gekozen door de Europese Raad en op 1 maart 2012 herbenoemd. Van 30 december 2008 tot 25 november 2009 was Van Rompuy minister-president van België. Hij begon zijn loopbaan bij de Nationale Bank en vervulde daarna diverse politieke functies. Zo was hij staatssecretaris, senator, voorzitter van de CVP, viceminister-president en minister van Begroting, en Kamervoorzitter. Van Rompuy is lid van de Vlaamse christendemocratische partij CD&V. Hij leidde in 2008-2009 een kabinet van christendemocraten, liberalen en Waalse socialisten. Sinds 1 september 2015 is hij voorzitter van het European Policy Centre.
   
• 7. 

  Donald Tusk (1957) was van 1 december 2014 tot 1 december 2019 de vaste voorzitter van de Europese Raad. In november 2007-september 2014 was hij minister-president van Polen. Tusk was medeoprichter en leider van het conservatief-liberale (maar bij de christendemocratische Europese Volkspartij aangesloten) Burgerplatformum. Hij leidde als premier een coalitie van zijn partij en de Poolse Boerenpartij (PSL). Eerder was hij lid van het Lagerhuis en van de Senaat.
   
• 8. 

  Frans Timmermans (1961) is sinds 23 november 2023 fractievoorzitter van GroenLinks-PvdA in de Tweede Kamer. Sinds 6 december 2023 is hij Tweede Kamerlid en eerder was hij dat in 1998-2007 en 2010-2012 voor de PvdA. Van 1 november 2014 tot 22 augustus 2023 was de heer Timmermans vicevoorzitter van de Europese Commissie. In de Commissie-Juncker was hij verantwoordelijk voor 'betere regulering' en duurzame ontwikkeling en in de Commissie-Von der Leyen voor de Europese Green Deal. De heer Timmermans was in 2012-2014 minister van Buitenlandse Zaken in het kabinet-Rutte II. Daarvoor was hij staatssecretaris van Buitenlandse Zaken (belast met Europese samenwerking) in het kabinet-Balkenende IV. Eerder was hij adviseur en particulier secretaris van dr. M. van der Stoel, Hoge Commissaris nationale minderheden van de OVSE.
   
• 9. 

  De Zweedse Ylva Johansson (1964) is sinds 1 december 2019 lid van de Europese Commissie. In de Commissie-Von der Leyen is zij belast met binnenlandse (EU-)zaken. Mevrouw Johansson werd opgeleid als lerares wis- en natuurkunde en werd in 1988 lid van het Parlement voor een kleine linkse partij. Later werd zij lid van de Zweedse sociaaldemocratische partij. Mevrouw Johansson was minister voor Scholen en later voor Volksgezondheid en Ouderenzorg en voor Werkgelegenheid.
   
• 10. 

  Volodymyr Zelensky (1978) is sinds 2019 president van Oekraïne. Voor hij president werd was hij komediant en acteur. Hij speelde van 2015-2019 de president van Oekraïne in de satire 'dienaar van het volk' tot aan zijn daadwerkelijke verkiezing tot president. Zelensky verwierf internationaal grote bekendheid door zijn optreden na de Russische inval van Oekraïne in 2022.
   
• 11. 

  Kaja Kallas (1977) is sinds 26 januari 2021 premier van Estland. Zij is lid van de Hervormingspartij (liberalen) en leidt een centrumrechtse coalitie. Mevrouw Kallas was lid van het Europees Parlement (2014-2018) en werd in 2018 partijleider. Zij is een dochter van oud-eurcommissaris Siim Kallas.
   
• 12. 

  Thierry Breton (1955) is sinds 1 december 2019 lid van de Europese Commissie namens Frankrijk. In de Commissie-Von der Leyen heeft hij de portefeuille interne markt. De heer Breton is lid van Les Républicains, een centrum-rechtse conservatieve partij. Van 2005 tot 2007 was hij minister van economie, financiën en industrie onder president Chirac. Breton is hoogste bestuurder geweest van grote Franse (staats)bedrijven waaronder France Télécom en ATOS.
   
• 13. 

  Christine Lagarde (1956) is sinds 1 november 2019 president van de ECB. Daarvoor was zij van 2011 tot 2019 directeur van het IMF. In Frankrijk diende zij van 2007-2011 als minister van Economische Zaken, financiën en Industrie in het centrumrechtse kabinet-Fillon. In 2005-2007 was zij onderminister voor Buitenlandse Handel. Eerder was zij lange tijd advocaat bij het internationale advocatenkantoor Baker & McKenzie.