35741 - Initiatiefvoorstel tot toevoeging van handicap en seksuele gerichtheid als non-discriminatiegrond in de Grondwet (tweede lezing)

Dit wetsvoorstel werd op 25 februari 2021 aanhangig gemaakt door de Tweede Kamerleden Bergkamp (D66)¹, Özütok (GroenLinks)² en Van den Hul (PvdA)³ en werd laatstelijk verdedigd door de Tweede Kamerleden Hammelburg (D66)⁴, Bromet (GroenLinks)⁵ en De Hoop (PvdA)⁶.

Dit initiatiefvoorstel, oorspronkelijk ingediend door de Tweede Kamerleden Bergkamp (D66), Özütok (GroenLinks) en Van den Hul (PvdA) en overgenomen door de Tweede Kamerleden Hammelburg (D66), Bromet (GroenLinks) en De Hoop (PvdA), voegt handicap en seksuele gerichtheid als verboden grond van discriminatie toe aan artikel 1 van de Grondwet. Toevoeging van deze gronden aan artikel 1 Grondwet geeft naar de mening van de initiatiefnemers een sterk signaal af, enerzijds als bevestiging en verankering van hetgeen reeds bereikt is op het vlak van participatie van mensen met een functionele beperking en de gelijke behandeling tussen mensen met een verschillende seksuele gerichtheid, anderzijds deze zaken te bewaken, en voorts aan te sporen deze verder te verbeteren. De eerste lezing van dit wetsvoorstel is door de Eerste Kamer aangenomen op 9 februari 2021. Dit wetsvoorstel (35741) is de tweede lezing van deze grondwetswijziging.

De eerste lezing van dit voorstel vond plaats door middel van wetsvoorstel Initiatiefvoorstel Toevoeging aan de Grondwet van handicap en seksuele gerichtheid als non-discriminatiegrond (Grondwetswijziging, eerste lezing)⁷.

Voorstel van wet van de leden Hammelburg, Bromet en De Hoop houdende verandering in de Grondwet, strekkende tot toevoeging van handicap en seksuele gerichtheid als non-discriminatiegrond

Van deze pagina bestaat een uitgebreide versie met het inleidende gedeelte van de memorie van toelichting, alle documenten in dit dossier, een overzicht van door dit wetsvoorstel gewijzigde wetten, een overzicht van Kamerleden en bewindslieden die bij de behandeling van dit dossier het woord hebben gevoerd en een overzicht van verwante dossiers.

• 1. 

  Vera Bergkamp (1971) was van 7 april 2021 tot 6 december 2023 Tweede Kamervoorzitter. Zij maakte van 20 september 2012 tot 6 december 2023 deel uit van de Tweede Kamerfractie van D66. Mevrouw Bergkamp was in 2010-2012 voorzitter van COC Nederland en daarvan eerder vicevoorzitter. Tevens was zij directeur human resources bij de Sociale Verzekeringsbank. Zij zat verder in de deelgemeenteraad van Amsterdam-Centrum. In de Kamer hield zij zich onder meer bezig met langdurige zorg en familierecht, en ze was fractiesecretaris. Mevrouw Bergkamp was lid van de enquêtecommissie Fyra en lid van het Presidium. Sinds 1 juni 2024 is zij lid van het bestuur van ouderenzorginstelling Zorgbalans.
   
• 2. 

  In de periode 2017-2021 Tweede Kamerlid voor GroenLinks, na eerder in 2006 al acht weken als invalster te zijn opgetreden. Geboren in Turkije en afkomstig uit een groot gezin. Was vicevoorzitter van GroenLinks en bestuurder van FNV Bondgenoten in de luchtvaartsector en zat tevens vijf jaar in de gemeenteraad van Amsterdam. Later wethouder en bestuurder van Stadsdeel Amsterdam-Oost. Hield zich als Kamerlid vooral bezig met binnenlandse zaken (kiesrecht, constitutionele zaken, binnenlands bestuur), emancipatie en Koninkrijksrelaties. Maakte zich sterk voor gelijke beloning van mannen en vrouwen en voor het tegengaan van discriminatie op grond van sekse en herkomst. In 2021-2022 was zij wethouder in Beverwijk.
   
• 3. 

  Vier jaar een toegewijd Tweede Kamerlid voor de PvdA, dat betrokken was bij initiatiefwetgeving en een initiatiefnota uitbracht over huiselijk geweld. Woonde enige tijd in Tunesië en was voor haar Kamerlidmaatschap onder meer columniste van het Algemeen Dagblad en Trouw en onafhankelijk verandermanager. Verder werkte zij bij het Europees Cultuurfonds, was zij vrouwen­vertegenwoordiger op de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties en gastdocent en gastspreekster. Woordvoerster onderwijs, wetenschappen, media, emancipatie, buitenlandse handel en ontwikkelingssamenwerking. Was betrokken bij de voorbereiding van de parlementaire enquête aardgaswinning Groningen.
   
• 4. 

  Alexander Hammelburg (1982) was van 31 maart 2021 tot 6 december 2023 lid van de Tweede Kamerfractie van D66. Hij was gemeenteraadslid in Amsterdam (vicefractievoorzitter) en internationaal beleidsmedewerker/lobbyist van COC Nederland. Als Kamerlid hield de heer Hammelburg zich bezig met ontwikkelingssamenwerking, fiscaliteit, defensie en antidiscriminatie (artikel 1). Hij werd in juni 2023 fractiesecretaris.
   
• 5. 

  Laura Bromet (1970) is sinds 7 juni 2018 Tweede Kamerlid. Tot 27 oktober 2023 was dat voor GroenLinks en sindsdien is zij lid van de Tweede Kamerfractie van GroenLinks-PvdA. Zij was wethouder van de gemeente Waterland. Eerder was zij beleidsmedewerker van de Tweede Kamerfractie van GroenLinks en raadslid in Waterland. Verder was zij jarenlang werkzaam in journalistiek en media, onder andere bij het bedrijf van haar vader, de bekende programmamaker Frans Bromet. Als Tweede Kamerlid houdt mevrouw Bromet zich bezig met landbouw, natuur, voedselkwaliteit, stikstofbeleid, visserij en koninklijk huis. Zij is voorzitter van de vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
   
• 6. 

  Habtamu de Hoop (1998) is sinds 31 maart 2021 Tweede Kamerlid. Tot 27 oktober 2023 was dat voor de PvdA en sindsdien is hij lid van de Tweede Kamerfractie van GroenLinks-PvdA. Hij was in de periode 2018-2021 lid van de gemeenteraad van Súdwest-Fryslan en was eerder ook presentator van 'Het Klokhuis' bij de NTR. De heer De Hoop is woordvoerder verkeer, openbaar vervoer en volkshuisvesting.
   
• 7. 

  Dit voorstel is gebaseerd op de overweging, dat er grond bestaat een voorstel in overweging te nemen tot verandering in de Grondwet, strekkende tot toevoeging van handicap en seksuele gerichtheid als non-discriminatiegrond.
   
• 8. 

  Suzanne Kröger (1976) is sinds 27 oktober 2021 Tweede Kamerlid. Eerder was zij dat van 23 maart 2017 tot 31 maart 2021. Tot 27 oktober 2023 was zij lid van de GroenLinks-fractie en sindsdien van de Tweede Kamerfractie van GroenLinks-PvdA. Mevrouw Kröger was programmadirecteur bij Greenpeace Nederland en lange tijd actievoerder bij Greenpeace tegen ontbossing en voor verduurzaming. Daarnaast werkte zij na een aardbevingsramp bij de wederopbouw in Kashmir. Mevrouw Kröger is als Kamerlid woordvoerder klimaat en energie.
   
• 9. 

  Jeanet van der Laan (1980) was van 31 maart 2021 tot 6 december 2023 lid van de Tweede Kamerfractie van D66. Na een carrière als profvoetballer (international) en docent in het voortgezet onderwijs, werd zij in 2014 fractievoorzitter van D66 in de gemeenteraad van Lisse en was van 2018 tot 2021 in die gemeente wethouder. Mevrouw Van der Laan hield zich als Kamerlid bezig met hoger onderwijs, wetenschap, emancipatie, sport en preventie.
   
• 10. 

  Bekende voormalige presentatrice van televisieprogramma's als Get the Picture, Lingo en Mis(s)verkiezing, die tweeënhalf jaar voor het CDA in de Tweede Kamer zat. Was sinds 2019 werkzaam bij KRO-NCRV. Haar eigen fysieke beperking leidde ertoe dat zij ambassadrice werd van verschillende organisaties en belangenverenigingen voor mensen met een functiebeperking. Ook als Kamerlid zette zij zich voor deze groep in. Als Kamerlid hield zij zich verder bezig met langdurige zorg, mantelzorg, WMO, media, cultuur, emancipatie en maatschappelijke diensttijd.
   
• 11. 

  Barbara Kathmann (1978) is sinds 31 maart 2021 Tweede Kamerlid. Tot 27 oktober 2023 was dat voor de PvdA en sindsdien is zij lid van de Tweede Kamerfractie van GroenLinks-PvdA. Mevrouw Kathmann was van juli 2018 tot februari 2021 wethouder voor economie, wijken en kleine kernen van Rotterdam. Eerder was zij lijsttrekker en fractievoorzitter van PvdA Rotterdam en werkte zij onder meer bij omroep LLink. Als Kamerlid houdt mevrouw Kathmann zich bezig met digitalisering en privacy. Verder was zij lid van de parlementaire enquêtecommissie Aardgaswinning Groningen.
   
• 12. 

  Ulysse Ellian (1988) is sinds 31 maart 2021 lid van de Tweede Kamerfractie van de VVD. Na zijn rechtenstudie is hij werkzaam geweest als docent-onderzoeker privaatrecht aan de VU Amsterdam, en was hij daarna werkzaam als advocaat. De heer Ellian was tevens tot eind 2020 fractievoorzitter van de VVD in de gemeenteraad van Almere. Hij is van Iraanse afkomst en zoon van rechtsgeleerde Afshin Ellian. Als Kamerlid houdt de heer Ellian zich bezig met defensie, antisemitisme en constitutionele zaken. Hij was lid van de enquêtecommissie kinderopvangtoeslag en is voorzitter van de commissie voor de geloofsbrieven.
   
• 13. 

  Don Ceder (1989) is sinds 31 maart 2021 lid van de Tweede Kamerfractie van de ChristenUnie. Hij is zelfstandig advocaat in Amsterdam en was eerder actief bij het bestrijden van illegale incasso. De heer Ceder was duolid van Provinciale Staten van Noord-Holland en sinds maart 2018 lid van de Amsterdamse gemeenteraad. Als Tweede Kamerlid houdt hij zich bezig met sociale zaken, jeugd en gezin, onderwijs, cultuur en wetenschap, buitenlandse zaken, buitenlandse handel en ontwikkelingssamenwerking, defensie, asiel en migratie, digitale zaken en non-discriminatie.
   
• 14. 

  Renske Leijten (1979) was van 30 november 2006 tot 5 juli 2023 Tweede Kamerlid voor de SP. Mevrouw Leijten was voorzitter van ROOD, de jongerenorganisatie van de SP. Zij was geruime tijd woordvoerder jeugdbeleid, gezondheidszorg, welzijn en sport van de SP-fractie en later woordvoerder Europa/EU, financiën, binnenlandse zaken en de toekomst van de euro. Verdedigde enkele keren initiatiefwetsvoorstellen, onder meer over het invoeren van een correctief referendum.
   
• 15. 

  Bedachtzame SGP-afgevaardigde met een onderwijskundige achtergrond. Sprak in de ruim elf jaar dat hij Tweede Kamerlid was dan ook geregeld over onderwijs en was betrokken bij diverse parlementaire initiatieven op dat gebied. Was voor zijn Kamerlidmaatschap onder meer leraar geschiedenis en sectordirecteur op een school en directeur van het Wartburg College, locatie Revius in Rotterdam. Had geruime tijd zitting in zowel de gemeenteraad van Veenendaal als Provinciale Staten van Utrecht. In de Tweede Kamer hield hij zich ook bezig met binnenlandse zaken en Koninkrijksrelaties, politie, waterstaat, landbouw, wonen, cultuur en Europese zaken. Belangenbehartiger van de landbouwsector.
   
• 16. 

  Hanke Bruins Slot (1977) was van 5 september 2023 tot 2 juli 2024 minister van Buitenlandse Zaken in het kabinet-Rutte IV. Tussen 10 januari 2022 en 5 september 2023 was zij minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in dat kabinet. Daarvoor was zij lid van Gedeputeerde Staten van Utrecht en daarvoor van 17 juni 2010 tot 5 juni 2019 Tweede Kamerlid voor het CDA. Zij was eerder senior beleidsmedewerker op het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en stapte daarna over naar het leger. In 2008 was ze commandant van een panzerhouwitzer­detachement in Uruzgan (Afghanistan). Als Kamerlid was zij woordvoerster defensie, binnenlands bestuur, medisch-ethische thema's en sportbeleid. Sinds 2025 is zij actief bij de Koninklijke Landmacht.
   
• 17. 

  Mark Strolenberg (1979) was van 7 september 2021 tot 6 december 2023 lid van de VVD-Tweede Kamerfractie. Hij was sinds 2016 werkzaam bij ENGIE Nederland en daarvoor onder meer waterschapsbestuurder. Daarnaast was hij fractievoorzitter van VVD in de gemeenteraad van Hoogeveen. De heer Strolenberg was als Kamerlid onder meer woordvoerder binnenlands bestuur, financiën decentrale overheden, openbaarheid van bestuur, constitutionele zaken, kiesrecht, en rechtspositie ambtsdragers.
   
• 18. 

  Ruard Ganzevoort (1965) was van 7 juni 2011 tot 13 juni 2023 Eerste Kamerlid voor GroenLinks. Sinds 2005 was hij hoogleraar praktische theologie en decaan aan de Vrije Universiteit. Sinds augustus 2023 is hij rector van het Insternational Institute of Sociale Studies. Eerder was hij onder meer Nederlands-Gereformeerd predikant, docent en lector. De heer Ganzevoort was binnen GroenLinks voorzitter van "De Linker Wang", platform voor religie en politiek. Hij is expert op het gebied van pastorale zorg en trauma. De heer Ganzevoort was voorzitter van de vaste commissie voor Koninkrijksrelaties en van de commissie die een parlementair onderzoek uitvoerde naar effectiviteit van antidiscriminatie­wetgeving. Hij hield zich verder bezig met volksgezondheid, zorg, onderwijs, wetenschapsbeleid, cultuur en sport.
   
• 19. 

  Boris Dittrich (1955) is sinds 11 juni 2019 lid van de D66-Eerste Kamerfractie. Hij was eerder in de jaren 1994-2006 Tweede Kamerlid. In de periode 2003-2006 was hij fractievoorzitter. Voor hij Kamerlid werd, was hij advocaat en rechter bij de Arrondissementsrechtbank Alkmaar. In de Kamer hield hij zich aanvankelijk vooral bezig met justitie en later ook met terreinen als werkgelegenheid, Antilliaanse zaken, medisch-ethische zaken, cultuur, ontwikkelingssamenwerking, politie en integratie. Zette zich volop in voor de rechten van homo's en bracht vier initiatiefwetten tot stand. Na zijn Tweede Kamerlidmaatschap werkte hij bij Human Rights Watch. Is als Eerste Kamerlid woordvoerder justitie, binnenlandse zaken en asiel en Koninkrijksrelaties.
   
• 20. 

  Caspar van den Berg (1980) was van 18 januari 2022 tot 17 september 2024 Eerste Kamerlid voor de VVD. Sinds 1 juni 2024 is hij voorzitter van Universiteiten van Nederland (UNL). Hij was eerder visiting fellow aan Princeton University en universitair hoofddocent bij het Instituut Bestuurskunde van Universiteit Leiden. In 2017 werd de heer Van den Berg hoogleraar bestuurskunde aan Rijksuniversiteit Groningen, Campus Fryslân en in 2021 in Leiden. Als Eerste Kamerlid hield hij zich bezig met binnenlandse zaken, justitie en hoger onderwijs.
   
• 21. 

  Alexander van Hattem (1983) is sinds 9 juni 2015 Eerste Kamerlid voor de PVV en sinds 16 januari 2024 tevens fractievoorzitter. Hij is verder fractievoorzitter van de PVV in Provinciale Staten van Noord-Brabant. Eerder was hij projectmedewerker bij gemeenten en liep hij stage bij de PVV-Tweede Kamerfractie. In maart 2018 werd hij tot gemeenteraadslid in Den Bosch gekozen. Als Kamerlid houdt hij zich bezig met binnenlandse zaken, koninkrijksrelaties en europese zaken. Hij is voorzitter van de vaste commissie voor Immigratie en Asiel/JBZ-raad.
   
• 22. 

  Tiny Kox (1953) was van 10 juni 2003 tot 13 februari 2024 Eerste Kamerlid voor de SP. Hij was tot 25 januari 2022 fractievoorzitter. De heer Kox was redacteur van partijblad De Tribune en van 1994 tot mei 2003 partijsecretaris. Hij maakte deel uit van de delegatie naar de parlementaire assemblee van de Raad van Europa in de groepering Verenigd Europees Links. Van januari 2022 tot januari 2024 was hij voorzitter van dat parlement. Behalve met algemeen beleid hield de heer Kox zich als Eerste Kamerlid bezig met sociale zaken, binnenlandse zaken en immigratie en asiel.
   
• 23. 

  Annabel Nanninga (1977) is sinds 11 juni 2019 lid van de Eerste Kamer. Zij is sinds 13 juni 2023 voorzitter van de JA21-fractie. Sinds 15 februari 2021 was zij voorzitter van de Fractie-Nanninga. Tussen 26 oktober 2020 en 15 februari 2021 werd zij tijdelijk vervangen wegens zwangerschaps- en bevallingsverlof. Mevrouw Nanninga maakte deel uit van de FVD-fractie, maar vertrok in december 2020 bij die partij en was mede-initiatiefnemer van JA21. Zij is publiciste bij The PostOnline en was gemeenteraadslid in Amsterdam en Statenlid in Noord-Holland. Eerder was zij columnist bij onder meer GeenStijl, PowNed en Veronica Magazine.
   
• 24. 

  Peter Schalk (1961) is sinds 9 juni 2015 Eerste Kamerlid voor de SGP. Tevens is hij fractievoorzitter. De heer Schalk was vijfentwintig jaar bestuurder (Raad van Bestuur) van de Reformatorisch Maatschappelijke Unie, een belangenorganisatie voor werknemers, werkgevers en zelfstandigen die Bijbelse principes als uitgangspunt voor haar activiteiten heeft. Daarvoor werkte hij in het onderwijs.
   
• 25. 

  Hendrik-Jan Talsma (1978) is sinds 6 april 2021 lid van de Eerste Kamerfractie van de ChristenUnie. Hij was officier van justitie bij het landelijk parket van het Openbaar Ministerie en is nu ombudsfunctionaris bij de politie. Eerder was hij beroepsmilitair. De heer Talsma is fractiesecretaris. Zijn portefeuilles als Kamerlid omvat binnenlandse zaken, justitie en veiligheid, onderwijs, cultuur en wetenschap, en volksgezondheid, welzijn en sport.
   
• 26. 

  Ruud Koole (1953) was van 11 juni 2019 tot 13 juni 2023 Eerste Kamerlid voor de PvdA. Eerder was hij dat van 7 juni 2011 tot 9 juni 2015. Van maart 2001 tot december 2005 was hij voorzitter van de PvdA en in 2007 een half jaar waarnemend voorzitter. De heer Koole is politicoloog en was directeur van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen in Groningen. In de periode 2006-2019 was hij hoogleraar politieke wetenschappen in Leiden. De heer Koole was woordvoerder binnenlandse zaken, buitenlandse zaken, defensie en langdurige zorg van de PvdA-Eerste Kamerfractie en tevens fractiesecretaris.
   
• 27. 

  Henk Otten (1967) was van 11 juni 2019 tot 13 juni 2023 lid van de Eerste Kamer. Hij stond bij de Eerste Kamerverkiezingen in 2019 als eerste op de lijst van Forum voor Democratie, maar werd in juli 2019 uit de partij gezet. Met Jeroen de Vries vormde hij de Fractie-Otten. Sinds oktober 2019 was hij voorzitter van de partij Groep Otten, die in 2020 enige tijd opging in de Partij voor de Toekomst. De heer Otten is directeur van m/s2 capital en was lid van het partijbestuur van FVD. De heer Otten heeft een achtergrond in de bedrijfseconomie en het financieel beheer.
   
• 28. 

  Ton Raven (1957) was van 19 januari 2021 tot 13 juni 2023 lid (en voorzitter) van de Eerste Kamerfractie van de OSF. Hij was wethouder van Sittard-Geleen en eerder van Geleen en was sinds 1990 actief in de lokale politiek. De heer Raven had bedrijven op het gebied van ICT en duurzame energie en was verder onder meer actief bij lokale omroepen en in de plaatselijke sportwereld.