Rapport gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid (bijlage bij 32757;28089,nr.176) - Hoofdinhoud

Officiële titel	Rapport gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid (bijlage bij 32757;28089,nr.176)
Document­datum	08-12-2020
Publicatie­datum	09-12-2020
Nummer	2020D50850
Kenmerk	32757; 28089, nr. 176
Externe link	origineel bericht
Originele document in PDF

Gespoten PUR- schuimisolatie en gezondheid

Aan: de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Nr. 2020/24, Den Haag, 1 december 2020

2 2

Inhoud Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 2 van 55

inhoud

Samenvatting 3 03 Blootstelling en risico’s 20

3.1 Blootstelling en risico’s bij isoleerders 21

01 Inleiding 7 3.2 Blootstelling en risico’s bij bewoners 24

1.1 Achtergrond 8

1.2 Adviesvraag 9 04 Gezondheidsklachten in Nederland 28

1.3 De commissie 9 4.1 Diagnostiek van gezondheidsklachten 29

1.4 Taakopvatting en afbakening 9 4.2 Gezondheidsklachten en beroepsziektemeldingen bij isoleerders 30

1.5 Werkwijze 10 4.3 Gezondheidsklachten en medische diagnostiek bij bewoners 32

1.6 Leeswijzer 11 4.4 Hoogrisicogroepen 37

02 Chemische stoffen bij de productie van 05 Advies 39 gespoten PUR-schuim 12 5.1 Juiste toepassing van PUR-schuim 40

2.1 De stoffen en de chemische reactie 13 5.2 Centrale registratie van klachten en diagnoses bij bewoners 40

2.2 Randvoorwaarden en kwaliteitseisen bij het spuiten van 5.3 Verbeteringen in het bestaande medisch protocol 41

PUR-schuim 14 5.4 Onderzoek voor de veiligheid van bewoners 41

2.3 Gevaareigenschappen van stoffen in PUR-schuim 15 5.5 Aandacht voor en onderzoek naar blootstelling onder isoleerders 41

2.4 Grenswaarden en gezondheidskundige advieswaarden 18

Literatuur 43

1 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 3

Samenvatting Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 3 van 55

samenvatting

Gespoten PUR-schuim wordt veel toegepast gekeken naar de gezondheidseffecten voor bestaan er geen wettelijke grenswaarden, maar voor de isolatie van (vloeren van) woningen. werknemers, omdat die relevant zijn bij de er zijn voor sommige stoffen wel advieswaarden Naar schatting zijn in Nederland zo’n 250.000 inschatting van de plausibiliteit van de ter bescherming van de gezondheid. Voor een woningen ermee geïsoleerd. Diverse bewoners gezondheidseffecten bij bewoners. schatting van risico’s maakte de commissie meldden daarna gezondheidsklachten. gebruik van grenswaarden uit het buitenland en Onderzoek van TNO wees in 2013 uit dat een Juiste toepassing PUR-schuim belangrijk advieswaarden van verschillende instanties. oorzakelijk verband tussen de isolatie met Bij de isolatie met gespoten PUR-schuim PUR-schuim en de klachten onwaarschijnlijk worden ter plaatse (meestal in de kruipruimte) Omdat een deel van de grond- en hulpstoffen was, maar niet geheel uitgesloten kon worden. twee componenten samengevoegd die door van PUR-schuim gevaarlijke eigenschappen Sindsdien heeft de branche de richtlijnen verder chemische reactie uitharden tot een isolerende bezit, zijn er regels om de veiligheid van aangescherpt en is er in 2016 een protocol voor schuimlaag. De ene component bestaat uit werknemers en bewoners te garanderen. Zo medische diagnostiek opgesteld. Omdat de isocyanaten. Deze reageren met polyolen, het moet er ventilatie worden toegepast tijdens de onrust bleef bestaan, heeft de minister van hoofdbestanddeel van de tweede component. werkzaamheden, mogen bewoners tot twee uur Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de In deze laatste component zitten tevens hulpdaarna niet thuis zijn en gebruiken werknemers Gezondheidsraad gevraagd advies uit te stoffen; katalysatoren, blaasmiddelen en vlampersoonlijke beschermingsmiddelen. Voor brengen. De Commissie Gespoten PUR-schuim vertragers. Van isocyanaten en katalysatoren is gecertificeerde bedrijven (in 2019 meer dan van de raad heeft zich gebogen over de vraag bekend dat deze gevaarlijk zijn voor de 90%) gelden bovendien allerlei aanvullende of er gezondheidsrisico’s kunnen ontstaan bij gezondheid. Voor blootstelling van werknemers eisen die ervoor moeten zorgen dat het proces bewoners door isolatie met gespoten bestaan in sommige landen wettelijke goed en veilig verloopt. PUR-schuim en in hoeverre er groepen zijn die grenswaarden; voor deze stoffen zijn die in extra gevoelig zijn. De commissie heeft ook Nederland nog niet van kracht. Voor bewoners

2 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 4

Samenvatting Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 4 van 55

Het is zeer belangrijk dat de chemische reactie daarvan zijn maar beperkt onderzocht. Van Meer melding van gezondheidsklachten bij bij de vorming van PUR-schuim goed verloopt vlamvertragers zijn er vele andere bronnen in bewoners dan bij werknemers en het schuim goed uithardt. Isocyanaten en huis (zoals textiel, plastics, verf, meubels, Van de gezondheidseffecten door blootstelling een deel van de katalysatoren kunnen dan niet elektrische apparatuur en matrassen) en de aan componenten van PUR-schuim is bekend dat meer vrijkomen. Verloopt de chemische reactie bijdrage van PUR-schuim isolatie aan de totale isocyanaten astma, andere longaandoeningen, niet goed, dan kunnen isocyanaten en blootstelling van bewoners aan vlamvertragers eczeem en netelroos kunnen veroorzaken. Het ongewenste reactieproducten (waarvan sommige is onbekend. aantal beroepsziektemeldingen dat verband een vislucht veroorzaken) wel vrijkomen. houdt met PUR-schuim is laag: tussen 2002 en De blaasmiddelen en vlamvertragers blijven in Voor werknemers ligt dit anders. Onderzoek laat 2019 ging het om 3 meldingen. Dit aantal is het schuim aanwezig en komen, ook uit goed zien dat tijdens het spuiten de concentraties aanzienlijk lager dan op basis van de interuitgehard schuim, in de loop van de tijd isocyanaten en katalysatoren in de kruipruimte nationale literatuur te verwachten zou zijn. De langzaam en in lage concentraties vrij. aanmerkelijk hoger zijn dan bestaande commissie verwacht dat sprake is van onderbuitenlandse grenswaarden. Ook worden hoge rapportage en dat de cijfers onvolledig zijn. Blootstelling van bewoners laag, van concentraties blaasmiddelen en vlamvertragers werknemers hoog aangetroffen, waarvoor in veel gevallen geen Wel is er een flink aantal meldingen van Uit onderzoek blijkt dat de blootstelling van grenswaarden bestaan. Uit buitenlands gezondheidsklachten bij bewoners. Bij de GGD bewoners aan gevaarlijke stoffen bij een juiste urineonderzoek komen aanwijzingen voor hoge werden tussen 2011 en 2019 69 meldingen toepassing van PUR-schuim lager is dan de inwendige blootstelling aan isocyanaten en geregistreerd. Het is de bedoeling dat alle advieswaarden voor deze stoffen. Blaasvlamvertragers bij isoleerders. Onduidelijk is of meldingen (via de patiënt zelf of de huisarts) middelen en vlamvertragers komen over een dit ook in Nederland het geval is. doorgegeven worden aan de GGD. Die langere tijd geleidelijk vrij uit PUR-schuim. Er onderzoekt vervolgens of er een mogelijke zijn geen aanwijzingen dat lage concentraties relatie is met PUR-schuim en adviseert over de blaasmiddelen schadelijk zijn voor de aanpak. In de praktijk krijgt de GGD niet alle gezondheid, maar de langetermijneffecten klachten door. Een door PUR-slachtoffers zelf in

3 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 5

Samenvatting Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 5 van 55

het leven geroepen meldpunt heeft tussen 2012 ECEMed als het Meldpunt PUR-slachtoffers anders ligt. Mensen met een bekende en 2019 322 meldingen geregistreerd van geven aan dat bewoners vaak thuis waren isocyanaat allergie zouden isolatie met gespoten uiteenlopende klachten. Er is geen goed tijdens de isolatiewerkzaamheden en/of dat het PUR-schuim moeten vermijden. De commissie overzicht van alle meldingen. schuim niet altijd goed was uitgehard. is van mening dat voor andere mogelijke hoogrisicogroepen specifieke adviezen niet Ook een centrale registratie van medische Gezondheidsrisico’s voor bewoners bij juiste nodig zijn. diagnostiek ontbreekt. Bekend is dat bij het AMC toepassing onwaarschijnlijk tot maart 2020 in totaal 22 bewoners met Bij een juiste toepassing van gespoten Veilige toepassing garanderen en registratie klachten het medisch protocol hebben PUR-schuim is de blootstelling aan gevaarlijke verbeteren doorlopen. De klachten waren divers en er zijn stoffen zeer laag en dan acht de commissie De commissie vindt dat bewoners de garantie geen aandoeningen gediagnosticeerd waarvan nadelige gezondheidseffecten voor bewoners moeten krijgen dat isoleerders werken conform vaststaat dat ze verband houden met onwaarschijnlijk. Om verschillende redenen is de richtlijnen voor gecertificeerde bedrijven. isocyanaten. ECEMed (een expertisecentrum het echter niet mogelijk om dergelijke effecten Op die manier is een juiste toepassing verzekerd van ziekenhuis Rijnstate in Arnhem dat tot 2017 uit te sluiten. Bij onjuiste toepassing nemen de en blijft de blootstelling aan gevaarlijke stoffen actief was) heeft ongeveer 300 bewoners met risico’s voor de gezondheid van bewoners toe. binnen veilige grenzen. In de praktijk blijkt dat klachten gezien en 53 daarvan onderzocht. Verder zijn van een aantal stoffen in PUR-schuim niet altijd volgens de richtlijnen wordt gewerkt. Dit centrum hanteerde een eigen werkwijze die de gezondheidseffecten onvoldoende bekend. De commissie beveelt aan om de huidige afweek van (inter)nationale richtlijnen. Bij vrijwel Daarnaast worden de klachten en aandoeningen werkpraktijk te evalueren om vervolgens een alle bewoners die een onderzoek bij ECEMed van bewoners niet systematisch onderzocht en inschatting te maken of beleidsmaatregelen hebben ondergaan (49 van de 53 bewoners) geregistreerd. Daardoor is er geen duidelijk zinvol zijn, en zo ja welke. werd een relatie met PUR-schuim gelegd, beeld van de aard en omvang van de waarbij de meest gestelde diagnose problematiek onder bewoners en blijft vaak Verder adviseert de commissie te zorgen voor sensibilisatie van de slijmvliezen en/of huid voor onduidelijk of de klachten verband houden met centrale registratie van klachten en componenten van PUR-schuim was. Zowel de PUR-schuimisolatie of dat de oorzaak ergens gediagnosticeerde aandoeningen (volgens

4 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 6

Samenvatting Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 6 van 55

medisch protocol) van bewoners. Op die manier Verder signaleert de commissie dat de ontstaat ook inzicht in het verloop over de tijd, blootstelling aan gevaarlijke stoffen bij bijvoorbeeld door inspanningen van de sector. PUR-schuimisoleerders mogelijk hoog is. Ook adviseert zij het medisch protocol op Zij adviseert de blootstelling en mogelijke onderdelen verder uit te werken en een gezondheidseffecten bij werknemers nader te blootstellingsonderzoek of een chemisch onderzoeken. Tevens is extra aandacht op zijn onderzoek van het PUR-schuim in de woning plaats voor de naleving van wettelijke hiervan deel te laten uitmaken. verplichtingen voor werkgevers in het kader van de Arbowet en voor opleiding van isoleerders. De commissie heeft geen concrete aanwijzingen Als werknemers bewust omgaan met de risico’s, voor gezondheidseffecten door blaasmiddelen bij kan dat niet alleen hun eigen risico verkleinen, bewoners na isolatie met gespoten PUR-schuim. maar ook dat van bewoners. De commissie Toch vindt zij nader experimenteel onderzoek meent dat een juiste en veilige toepassing niet naar de risico’s van langdurige blootstelling aan te garanderen valt, als particulieren op basis van deze stoffen gewenst omdat informatie hierover losse componenten isolatiewerkzaamheden gaan grotendeels ontbreekt. Ook adviseert de verrichten met gespoten PUR-schuim. Ze beveelt commissie om te verkennen in hoeverre er derhalve aan te onderzoeken of daarop gerichte sprake is van blootstelling aan stoffen uit producten, die in Nederland worden aangeboden, PUR-schuim via drinkwater uit kunststof van de markt kunnen worden geweerd. waterleidingen die zich in of nabij de PUR-schuimisolatielaag bevinden.

5 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 7

hoofdstuk 01 | Inleiding Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 7 van 55

01 inleiding

6 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 8

hoofdstuk 01 | Inleiding Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 8 van 55

1.1 Achtergrond de door TNO afgeleide gezondheidskundige limietwaarden liggen en dat

Naar schatting zijn in Nederland in totaal rond de 250.000 woningen met er geen acute en chronische gezondheidsrisico’s te verwachten zijn. gespoten polyurethaanschuim (PUR-schuim) geïsoleerd. 1 Het gaat daarbij Het ontstaan van sensibilisatie bij de gemeten concentraties in de woonvoornamelijk om isolatie van de vloer. Vanaf 2011 kregen isolatiebedrijven kamer achtte TNO onwaarschijnlijk, maar kon de organisatie ook niet en GGD’en in Nederland meldingen van gezondheidsklachten bij bewoners helemaal uitsluiten, omdat er geen drempelwaarde voor sensibilisatie van wie de huizen op deze manier waren geïsoleerd. De klachten bekend is. Ook kon de organisatie niet uitsluiten dat al gesensibiliseerde betroffen voornamelijk luchtwegen, ogen en huid. De bewoners zelf personen bij de waargenomen concentraties kunnen reageren met schreven hun klachten toe aan de isolatie met PUR-schuim. Bij sommigen allergische klachten. waren de klachten zo ernstig dat zij het PUR-schuim lieten verwijderen of elders gingen wonen. De kwestie kwam in de periode van 2012-2013 De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties wilde uit uitgebreid in het nieuws. Van de kant van deskundigen was er zowel voorzorg de risico’s minimaliseren. Hij legde in een reactie op het steun voor als kritiek op het toeschrijven van de klachten aan gespoten onderzoek van TNO de primaire verantwoordelijkheid voor het reduceren PUR-schuim. 2 In de Verenigde Staten werden vergelijkbare gezondheidsvan de risico’s bij de isolatiebranche. 6 De certificeringsinstantie voor klachten gerapporteerd na woningisolatie met gespoten PUR-schuim. 3,4 PUR-schuimverwerkers IKOB-BKB scherpte daarop de richtlijnen verder aan. Dat hield onder andere in dat tijdens werkzaamheden geforceerde Op initiatief van GGD’en werd in 2012 een PUR-expertgroep opgericht. ventilatie in kruipruimtes moet worden toegepast. Daarnaast moeten Deze adviseert lokale GGD’en over verder milieukundig onderzoek en bewoners het advies krijgen om de woning te verlaten tijdens en tot twee medische diagnostiek bij PUR-schuimgerelateerde meldingen. In 2013 uur na het aanbrengen van PUR-isolatie. De minister kondigde verder aan zetten bewoners met klachten een meldpunt op voor PUR-slachtoffers en dat het Rijk een overleg zou faciliteren tussen betrokken instanties om tot richtten brancheorganisaties van PUR-schuimproducenten en isolatieeen landelijke klachtenregistratie te komen. Tevens werd er in opdracht bedrijven het Kennisplatform gespoten PUR-schuim op. TNO publiceerde van de minister een protocol voor medische diagnostiek van mogelijke in augustus 2013 resultaten van een onderzoek, uitgevoerd in opdracht gezondheidseffecten als gevolg van isolatie met gespoten PUR-schuim van NUON-vloerisolatie. 5 De conclusies luidden dat de hoogst gemeten opgesteld door artsen van het VUmc en het AMC in Amsterdam en de concentraties tijdens en direct na het aanbrengen van PUR-schuim onder GGD Groningen. 7-9 Na nieuwe onrust onder bewoners verzocht de

7 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 9

hoofdstuk 01 | Inleiding Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 9 van 55

Tweede Kamer het kabinet om de Gezondheidsraad om advies te vragen protocollen te komen, is gekozen voor deskundigen die niet betrokken over de mogelijke gezondheidseffecten van gespoten PUR-isolatie bij waren bij eerder onderzoek naar gespoten PUR-schuim of bij het bewoners. 10 opstellen van het medisch protocol. De samenstelling van de commissie is te vinden achterin dit advies.

1.2 Adviesvraag In september 2018 heeft de minister van Binnenlandse Zaken en 1.4 Taakopvatting en afbakening

Koninkrijksrelaties de Gezondheidsraad om advies gevraagd over de De commissie heeft zich gericht op de vraag of er gezondheidsrisico’s effecten van woningisolatie met gespoten PUR-schuim op de gezondheid kunnen optreden bij bewoners die hun woning laten isoleren met van bewoners. De minister vraagt bij welke mate van blootstelling er gespoten PUR-schuim. De commissie heeft zich in dit advies uitsluitend gezondheidsrisico’s zijn voor bewoners van wie de woningen worden gericht op gespoten PUR-schuim, dat in bestaande huizen als na-isolatie geïsoleerd met gespoten PUR-schuim en onder welke omstandigheden wordt toegepast. In nieuwbouwhuizen worden doorgaans kant-en-klare deze risico’s zich kunnen voordoen. Ook vraagt zij in te gaan op de PUR-schuimplaten gebruikt die vooraf in een fabriek zijn geproduceerd. mogelijkheid dat bewoners tot een hoog-risico groep kunnen behoren Het ter plaatse produceren en spuiten van PUR-schuim in een bestaande door een hogere gevoeligheid, of een hogere blootstelling, in het bijzonder woning resulteert mogelijk in blootstellingen die zich niet voordoen bij het zwangere vrouwen, jonge kinderen, ouderen en chronisch zieken. De gebruik van PUR-schuimplaten. De focus van de commissie lag op volledige tekst van de adviesvraag is te vinden op www.gezondheidsraad. vloerisolatie met gespoten PUR-schuim, omdat deze vorm van isolatie nl . met gespoten PUR-schuim in Nederland het meest wordt toegepast, maar zij heeft toepassingen in de spouwmuur en het dak ook meegenomen in

1.3 De commissie de beschouwingen.

Voor de beantwoording van de vragen van de minister is de Commissie Gespoten PUR-schuim ingesteld. De commissie is samengesteld uit De focus van de commissie lag op de blootstelling van bewoners aan deskundigen met expertise in de medische wetenschappen, epidemiologie, stoffen en eventuele gevolgen voor hun gezondheid. Ze besteedde echter toxicologie, chemie, risicoperceptie en milieukunde. Om tot een ook aandacht aan de blootstelling van de isoleerders en/of eventuele onafhankelijke evaluatie van beschikbare onderzoeksresultaten en assistenten, omdat zij vermoedelijk de hoogst blootgestelde groep zijn

8 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 10

hoofdstuk 01 | Inleiding Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 10 van 55

ondanks het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen. Informatie 1.5 Werkwijze

over blootstelling en gezondheidseffecten bij isoleerders is relevant voor De commissie is het adviestraject gestart met een hoorzitting. Hier zijn het maken van een inschatting van de plausibiliteit van gezondheidsdiverse groepen gehoord: bewoners met gezondheidsklachten die zij effecten bij bewoners. toeschrijven aan PUR-schuimisolatie, de PUR-schuimisolatiebranche en medische deskundigen met praktijkervaring op het gebied van Bij de evaluatie van de risico’s heeft de commissie rekening gehouden PUR-gerelateerde klachten. Het doel van de hoorzitting was het in kaart met juiste en onjuiste uitvoering van isolatiewerkzaamheden met brengen van de context van het vraagstuk. De commissie was gespoten PUR-schuim. Met een juiste uitvoering wordt bedoeld dat er geïntereseerd in de perspectieven, vragen, zorgen en ervaringen van de volgens vastgestelde richtlijnen wordt gewerkt. Het PUR-schuim wordt betrokkenen. De opstellers van het medisch protocol waren verhinderd dan volgens de juiste bouwkundige procedures toegepast en bij de tijdens de bijeenkomst en zijn daarom in een latere commissievergadering uitvoering wordt rekening gehouden met de veiligheid van bewoners. gehoord. In de praktijk wordt niet altijd volgens deze richtlijnen gewerkt. De commissie heeft een systematisch literatuuronderzoek uitgevoerd naar De commissie heeft alle mogelijke gezondheidseffecten meegenomen. studies op het gebied van blootstelling aan stoffen bij isolatie met De commissie heeft zich in haar advies beperkt tot de gezondheidskundige gespoten PUR-schuim en de hieraan gerelateerde gezondheidseffecten kant van het vraagstuk. Zij realiseert zich dat milieuaspecten een rol bij bewoners. Daarnaast heeft de commissie gezocht naar rapportages spelen bij het maken van beleid ten aanzien van het toepassen van van onderzoeksinstellingen. Ook heeft ze in verschillende talen gespoten PUR-schuim. Verschillende stoffen uit PUR-schuim zijn (Nederlands, Engels, Frans, Duits) op internet (via Google) gezocht naar milieubelastend en er is onduidelijkheid over de afvalverwerking. 11 PUR-schuimgerelateerde gezondheidsklachten. Een eerder advies van de De milieu-, bouwkundige, duurzaamheids- en economische aspecten van Gezondheidsraad over beroepsmatige blootstelling aan isocyanaten (een woningisolatie met gespoten PUR-schuim zijn in dit advies echter buiten van de grondstoffen van PUR-schuim) en het medisch protocol voor beschouwing gelaten. diagnostiek van gezondheidsklachten in relatie tot PUR-schuim zijn meegenomen in dit advies.

9 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 11

hoofdstuk 01 | Inleiding Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 11 van 55

De commissie heeft via veiligheidsbladen van fabrikanten informatie manier de mogelijkheid om commentaar te leveren. De commissie heeft verzameld over de grond- en hulpstoffen van gespoten PUR-schuim en zorgvuldig kennis genomen van alle ingezonden commentaren en ze naar over stoffen die tijdens het proces van PUR-schuim isolatie kunnen eigen inzicht verwerkt. De commentaren en de reactie van de commissie ontstaan. De samenstelling van gespoten PUR-schuim is afhankelijk van staan op www.gezondheidsraad.nl . Het advies is getoetst door de het type PUR-schuim en de fabrikant. Daarnaast is de samenstelling van beraadsgroep van de Gezondheidsraad. PUR-schuim in de loop van de tijd veranderd. De stoffen die de commissie

heeft geëvalueerd zijn stoffen die zijn onderzocht in blootstellingsstudies en 1.6 Leeswijzer

stoffen die op recente veiligheidsbladen van leveranciers staan vermeld. 12-19 In hoofdstuk 2 beschrijft de commissie het chemische proces van PUR-schuimspuiten, de stoffen die daarbij worden gebruikt of gevormd

De commissie heeft de gezondheidsrisico’s geëvalueerd door middel van en de gevaareigenschappen daarvan. In hoofdstuk 3 gaat zij in op de een risicobenadering. 20 Daarbij is het uitgangspunt dat gezondheidsblootstelling van isoleerders en bewoners aan deze stoffen en de risico’s schade alleen kan ontstaan als er sprake is van een bepaalde mate van die daaruit voortvloeien. In hoofdstuk 4 beschrijft de commissie de blootstelling aan een stof die het vermogen heeft om de gezondheid te aantallen gezondheidsklachten en medische diagnoses in Nederland en schaden. De commissie heeft de risico’s op gezondheidsschade de registratie daarvan. In hoofdstuk 5 trekt zij conclusies en geeft zij geëvalueerd op basis van de gevaareigenschappen van een stof, de advies over een veilige toepassing van gespoten PUR-schuim. concentratie die veilig voor de gezondheid wordt geacht, en de mate van blootstelling aan stoffen tijdens en na isolatie met gespoten PUR-schuim. In dit document beschrijft de commissie de gevaareigenschappen, de De commissie maakte hierbij gebruik van bestaande gezondheidskundige blootstellingslimieten en het onderzoek naar blootstelling op hoofdlijnen. grenswaarden en advieswaarden voor stoffen, voor zover deze Uitgebreidere informatie is te vinden in twee achtergronddocumenten: beschikbaar zijn. Zij heeft zelf geen grenswaarden afgeleid. Gevaaraanduidingen en blootstellingslimieten voor stoffen van gespoten PUR-schuim en Overzicht van studies naar blootstelling en studies naar Een conceptversie van het advies is eerder openbaar gemaakt. gezondheidsklachten na woningisolatie met gespoten PUR-schuim. Belanghebbenden en deskundigen werden daarbij uitgenodigd om commentaar te leveren. Ook andere geinteresseerden kregen op deze

10 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 12

hoofdstuk 02 | Chemische stoffen bij de productie van gespoten PUR-schuim Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 12 van 55

02 chemische stoffen bij de productie van gespoten PUR-schuim

11 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 13

hoofdstuk 02 | Chemische stoffen bij de productie van gespoten PUR-schuim Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 13 van 55

Gespoten PUR-schuim wordt gebruikt voor isolatie van woningen en isocyanaten. De samenstelling van het polyolmengsel varieert per product wordt ter plaatste geproduceerd. Sommige van de stoffen in PUR-schuim en per fabrikant. Het bestaat voornamelijk uit polyolen en bevat daarnaast zijn gevaarlijk voor de gezondheid (isocyanaten en sommige katalysatoren). vlamvertragers, blaasmiddelen en katalysatoren. De twee componenten Bij een onvolledige chemische reactie hardt het schuim niet goed uit en worden in het spuitpistool gemengd, op de juiste temperatuur gebracht kunnen gevaarlijke stoffen aanwezig blijven. Daarnaast blijven ook in het en opgespoten. In de minuscule druppeltjes die uit de spuitmond komen, uitgeharde schuim hulpstoffen aanwezig (katalysatoren, blaasmiddelen en de aerosolen, vindt de exotherme (warmteproducerende) reactie plaats vlamvertragers). Van sommige daarvan zijn de gevaareigenschappen waarbij de isocyanaten met de polyolen polymeriseren. De druppeltjes maar beperkt onderzocht. zetten zich af op het bespoten oppervlak en versmelten daar tot een schuim dat geleidelijk uithardt. De katalysatoren starten en versnellen de

2.1 De stoffen en de chemische reactie chemische reactie. Sommige typen reageren weg en andere blijven als

Gespoten PUR-schuim is een isolatiemateriaal dat wordt gebruikt voor zodanig in het schuim aanwezig. De blaasmiddelen vormen de vulling van isolatie van vloeren, muren en daken van woningen. In Nederland de cellen van het uitgeharde schuim en blijven grotendeels aanwezig. wordt de isolatie van de onderkant van de vloer het meest toegepast. 21 Vlamvertragers blijven ook in ongewijzigde vorm aanwezig. Door de Een belangrijk voordeel van gespoten PUR-schuim ten opzichte van grote reactiviteit van isocyanaten zal, onder de juiste omstandigheden, veel andere isolatiematerialen is dat het ter plaatse wordt gespoten en de reactie tussen isocyanaten en polyolen binnen enkele minuten na daarmee geschikt is voor het isoleren van ruimtes met alle mogelijke het sprayen plaatsvinden. De volledige uitharding duurt langer en is afmetingen en tevens voor het dichten van gaten, kieren en scheuren. afhankelijk van het type schuim, de laagdikte, de temperatuur en de Gespoten PUR-schuim wordt voornamelijk toegepast als na-isolatie bij luchtvochtigheid. Er bestaat geslotencellig en opencellig PUR-schuim. 22 bestaande woningen met een bouwjaar tussen 1950 en 1985. In geslotencellig PUR-schuim worden fluorkoolwaterstoffen of recenter hydrofluoroolefins als blaasmiddel gebruikt. Opencellig schuim bevat

PUR-schuim wordt ter plaatse geproduceerd door menging van twee water dat door reactie met het isocyanaat CO 2 vormt en zo als blaascomponenten;

de isocyanaatcomponent en de polyolcomponent. middel fungeert. In Nederland werd tot voor kort alleen geslotencellig 23 De isocyanaatcomponent bevat ongeveer gelijke delen van monomere schuim gebruikt, maar recent zijn er ook aanbieders van opencellig schuim. (twee-ringsstructuur) en oligomere (drie-, vier-, en vijfringsstructuren)

12 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 14

hoofdstuk 02 | Chemische stoffen bij de productie van gespoten PUR-schuim Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 14 van 55

In de Verenigde Staten en Canada wordt al langer opencellig schuim Sinds juli 2020 is er regelgeving over isolatie met gespoten PUR-schuim toegepast. van kracht via een aanvulling op het Bouwbesluit 2012. Deze is bedoeld 25 om de veiligheid van bewoners en isoleerders te waarborgen. De regels

2.2 Randvoorwaarden en kwaliteitseisen bij het spuiten schrijven voor dat geforceerde ventilatie van de kruipruimte wordt toegepast van PUR-schuim tijdens de werkzaamheden en dat bewoners tijdens de werkzaamheden

De productie van gespoten PUR-schuim voor woningisolatie vindt plaats en twee uur daarna niet in de woning aanwezig mogen zijn. In het kader onder variabele condities, zeker vergeleken met de strikt gecontroleerde van de Arbowet zijn isolatiebedrijven wettelijk verplicht om alle arbeidscondities bij de productie van PUR-schuimplaten in de fabriek. Extra zorg risico’s voor hun werknemers in kaart te brengen middels een risicozal daarom moeten worden besteed aan de omstandigheden en het inventarisatie en evaluatie. Het veilig werken met chemische stoffen is verloop van het spuitproces ter plaatse. hier een onderdeel van. Isolatiebedrijven zijn daarbij aangewezen op de veiligheidsinformatiebladen en eventuele overige informatie van de Sommige grond- en hulpstoffen van PUR-schuim zijn gevaarlijk (zie de leverancier. Gecertificeerde isolatiebedrijven volgen daarnaast de volgende paragraaf). Daarom is het van belang dat ze veilig worden bouwkundige randvoorwaarden en proceseisen die zijn beschreven in opgeslagen en vervoerd en dat de isoleerders weten hoe zij ermee om de beoordelingsrichtlijnen en uitvoeringsrichtlijnen van certificerende moeten gaan. Verder is het bij de toepassing van gespoten PUR-schuim instellingen. 26-28 Volgens het Kennisplatform gespoten PUR-schuim was van essentieel belang dat de chemische reactie goed verloopt. In dat in oktober 2019 meer dan 90% van alle bedrijven in de branche geval reageren alle isocyanaten met polyolen en worden ze onderdeel gecertificeerd. De eisen gesteld aan het proces richten zich onder meer van de polymeerstructuur. Een onvolledig of onjuist verloop van de op de specificaties voor de apparatuur, de mengverhouding van de twee chemische reactie kan leiden tot emissies van overgebleven isocyanaten componenten, de omstandigheden (temperatuur en vocht) voor en tijdens of ongewenste reactieproducten waarvan sommige (amines) stank in de het spuiten, de wijze van aanbrengen van het schuim (in lagen van een vorm van een sterke vislucht veroorzaken. 3,24 De mengverhouding van de bepaalde dikte), en een controle van het eindproduct. Daarnaast richten grondstoffen, mate van menging, laagdikte, temperatuur en vochtigheid de eisen zich op het dichten van kieren tussen de woning en de kruipzijn factoren die invloed hebben op het verloop van de polymerisatieruimte en op een blijvende ventilatie van de kruipruimte zelf. Tevens reactie van PUR-schuim. 24 bevatten de richtlijnen instructies voor de bescherming van werknemer en

13 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 15

hoofdstuk 02 | Chemische stoffen bij de productie van gespoten PUR-schuim Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 15 van 55

bewoners. De eisen ten behoeve van de veiligheid van bewoners gelden chemicaliën en spuitapparatuur voor de productie tot 1400 liter gespoten voor vloerisolatie, wat in Nederland de meest voorkomende toepassing PUR-schuim, blijken in Nederland echter ook verkrijgbaar voor particulieren. van gespoten PUR-schuimisolatie is.

2.3 Gevaareigenschappen van stoffen in PUR-schuim

Vanaf 2021 moeten alle PUR-schuimisolatieproducten die worden gebruikt Om mensen te waarschuwen voor gevaren van stoffen worden deze op

door gecertificeerde bedrijven bovendien voldoen aan de door de branche grond van hun gevaareigenschappen geclassificeerd. De commissie gaat

geïnitieerde richtlijn emissieveiligheid. De richtlijn beschrijft dat het uit van bestaande Europese geharmoniseerde classificatie en etikettering

emissieonderzoek in een testruimte onder gestandaardiseerde voor gevaarlijke stoffen zoals wettelijk voorgeschreven door de Europese

omstandigheden wordt gedaan. De concentraties van isocyanaten en Unie. De classificatie is vereist voor stoffen die kankerverwekkend,

(semi)vluchtige organische stoffen moeten worden bepaald vanaf twee uur mutageen (beschadigend voor het DNA) of reproductietoxisch (schadelijk

na het spuiten. De grenswaarden die gebruikt worden om de concentraties voor de voortplanting) zijn en voor inhalatieallergenen. Alle fabrikanten

stoffen aan te toetsen zijn ook beschreven in de richtlijn. Vanzelfsprekend van chemische stoffen zijn verplicht om deze classificatie en etikettering

is het nodig om deze richtlijn te blijven toetsen aan de meest recente toe te passen. De stofkarakteristieken en de classificaties van de bij de

wetenschappelijke inzichten. Zo zal de richtlijn aangepast moeten worden productie van gespoten PUR-schuim betrokken chemische stoffen zijn

als er nieuwe grenswaarden voor stoffen vastgesteld worden. hieronder in het kort per stofgroep beschreven. De classificaties van

stoffen zijn uitgebreider weergegeven in het achtergronddocument

Onder een juiste toepassing van PUR-schuim isolatie verstaat de Gevaaraanduidingen en blootstellingslimieten voor stoffen in gespoten

commissie dat de uitvoering volgens de richtlijnen van certificerende PUR-schuim.

instellingen en de eisen van het Bouwbesluit plaatsvindt.

2.3.1 Isocyanaten en afbraak/reactieproducten

De genoemde wetgeving van de overheid en de richtlijnen van de branche Isocyanaten zijn vluchtige organische stoffen die een of meer reactieve

beogen de toepassing van gespoten PUR-schuim in de praktijk in goede isocyanaatgroepen (NCO) hebben. In gespoten PUR-schuim wordt het

banen te leiden. Ze zijn gericht op professionele gebruikers. Benodigde isocyanaat methyleendifenyldiisocyanaat (MDI) als grondstof gebruikt.

MDI is een diisocyanaat, wat betekent dat het twee isocyanaatgroepen

14 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 16

hoofdstuk 02 | Chemische stoffen bij de productie van gespoten PUR-schuim Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 16 van 55

heeft. De grondstof wordt ook wel polymere MDI (pMDI) genoemd, omdat alleen voor methylisocyanaat een geharmoniseerde classificatie van het een mengsel is van ongeveer gelijke hoeveelheden MDI monomeren toepassing. Methylisocyanaat is acuut toxisch bij huidcontact en bij (tweeringsstructuur) en oligomeren (drie-, vier-, en vijfringsstructuren). 23 inademing, is irriterend en sensibiliserend voor huid en luchtwegen, toxisch voor de voortplanting en het kan ernstig oogletsel veroorzaken. Tijdens de PUR-vorming kunnen, afhankelijk van de exacte Sensibilisatie voor isocyanaten ontstaat over het algemeen bij herhaalde omstandigheden, verschillende reactieproducten ontstaan. Thermische blootstellingen gedurende een periode van enkele weken tot maanden. 36 degradatie van het diisocyanaat MDI kan resulteren in de vorming van Na sensibilisatie ontstaat, bij hernieuwd contact, een heftiger reactie op de diverse monoisocyanaten (methyl-, ethyl-, fenyl-, propylisocyanaat- en stof. Het is niet precies duidelijk in hoeverre blootstelling aan hoge isocyaanzuur). 29,30 Isocyanaten die niet snel met polyolen reageren zullen piekconcentraties bijdraagt aan het ontstaan van sensibilisatie. In de 37,38 met andere stoffen reageren, zoals met water. 31-33 Bij die reactie wordt literatuur is meermaals beschreven dat een eenmalige piekblootstelling na methyleendiphenyldiamine (MDA) gevormd. In de juiste omstandigheden langdurige lage blootstellingen, een trigger kan zijn voor sensibilisatie. 39 reageert MDA vervolgens verder met MDI tot een polyurea dat net als het Daarnaast kan een eenmalige hoge blootstelling aan isocyanaten leiden polyurethaan in PUR-schuim een stabiel polymeer is. Bij onvoldoende tot blijvend astma. 35 beschikbaar MDI kan bij deze reactie echter MDA overblijven. MDA is 32,34 een vaste stof met een hoog kookpunt. In tegenstelling tot MDI blijft MDA 2.3.2 Polyolen lang aanwezig (maanden). 32 Polyolen (poly-alcoholen) zijn doorgaans lange koolstofketens met meerdere hydroxylgroepen die een reactie aangaan met MDI. MDI fungeert MDI is irriterend voor luchtwegen, huid en ogen. MDI is acuut toxisch hierbij als verbinding tussen de lange koolstofketens waardoor er hard (giftig) voor de luchtwegen. Het wordt verdacht van het veroorzaken van PUR-schuim ontstaat. Polyolen zijn niet vluchtig en worden in het kanker en het kan schade aan organen veroorzaken bij langdurige of algemeen beschouwd als stoffen met een zeer lage toxiciteit. Polyolen herhaalde blootstelling. Blootstelling aan MDI kan ook leiden tot allergische verspreiden zich vrijwel uitsluitend in de vorm van aerosolen tijdens de reacties van de luchtwegen na eerdere blootstelling van de luchtwegen en toepassing. Bij blootstelling aan hoge concentraties via aerosolen kunnen huid. 35 Het amine MDA is acuut toxisch, kankerverwekkend en mutageen polyolen mogelijk wel irriterend zijn. In een enkel geval wordt bisfenol A 40 en kan een allergische huidreactie geven. Van de monoisocyanaten is in kleine hoeveelheden gebruikt (0,3-1,0% van het gewicht van de

15 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 17

hoofdstuk 02 | Chemische stoffen bij de productie van gespoten PUR-schuim Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 17 van 55

polyolcomponent). 18 Bisfenol A is geclassificeerd als schadelijk voor de genetische schade, kan vruchtbaarheid schaden en is schadelijk voor het

vruchtbaarheid. Daarnaast kan blootstelling aan bisfenol A leiden tot schade immuunsysteem bij herhaalde blootstelling. aan de ogen, allergische huidreacties en irritatie van de luchtwegen. 41 Er bestaan binnen de EU beperkingen voor het gebruik van bisfenol A. 2.3.4 Blaasmiddelen De polyolcomponent van PUR-schuim bestaat voor 10-25% uit 2.3.3 Katalysatoren blaasmiddelen. 14-19 In Nederland worden fluorkoolwaterstoffen (HFK’s) of Katalysatoren zijn in wisselende hoeveelheden aanwezig in het polyolhydrofluoroolefins (HFO’s) als blaasmiddel gebruikt. HFK’s zijn sterke mengsel (<0,5-10%). Er worden verschillende types katalysatoren in broeikasgassen die relatief lang in de atmosfeer blijven. 42 Vanwege deze PUR-schuim gebruikt: amines en organotin-verbindingen. Amines zijn milieueffecten is per 2023 het gebruik van deze blaasmiddelen voor vluchtig. Er bestaan reactieve en niet-reactieve vormen. De reactieve gespoten vloerisolatie verboden. Momenteel gaat de branche over op aminekatalysatoren reageren met isocyanaten tot een stabiele ureumhet gebruik HFO’s. 11,43 HFK’s en HFO’s reageren niet met andere stoffen, verbinding. Zij fungeren als starters van de polymerisatie reactie, waarna maar blijven deels aanwezig doordat ze na polymerisatie en uitharden de reactie verder gaat met de polyolen. 23,24 Andere aminekatalysatoren en van het schuim zijn opgesloten in het schuim. De blaasmiddelen zijn organotin-verbindingen (lipofiele vloeistoffen) zijn niet reactief en blijven gasvormig en kunnen door diffusie in de loop van de tijd (jaren) langzaam als zodanig aanwezig in het PUR-schuim. 23 Zij versnellen de vrijkomen uit het schuim of sneller bij beschadiging van het schuim. 44 polymerisatie reactie. Sommige soorten geslotencelligschuim, en opencelligschuim dat in Nederland nog maar sinds kort wordt toegepast, bevatten geen Van een aantal katalysatoren die in PUR-schuim worden gebruikt zijn fluorkoolwaterstoffen. 23,43 gegevens over toxiciteit beschikbaar (DMEA, 2,2‘-iminodiethanol, benzyldimethylamine, bis(2-dimethylaminoethyl) (methyl)amine) maar Op basis van de chemische eigenschappen van HFK’s, 45 dierexperimentele van andere niet. Huidcorrosie/irritatie en acute toxiciteit bij huidcontact toxiciteitsstudies 46,47 en acute humane blootstellingsstudies wordt de 48 en bij inademing kunnen optreden. 2,2’-iminodiethanol is bij herhaalde toxiciteit van HFK’s ingeschat als laag. Van de HFO die wordt gebruikt in blootstelling daarnaast schadelijk voor de ogen en organen. De organotin PUR-schuim wordt verondersteld dat lage concentraties duizeligheid verbinding dibutyltindilauraat wordt verdacht van het veroorzaken van kunnen geven en hogere concentraties tot irritatie van huid en ogen

16 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 18

hoofdstuk 02 | Chemische stoffen bij de productie van gespoten PUR-schuim Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 18 van 55

kunnen leiden.

49 De toxiciteit van blaasmiddelen, en met name HFO’s, bij 2.4 Grenswaarden en gezondheidskundige langdurige blootstelling is echter nog onvoldoende onderzocht. 47,49 advieswaarden

Voor werkgerelateerde blootstellingen aan chemische stoffen worden in 2.3.5 Vlamvertragers Europese landen en in de Verenigde Staten wettelijk verankerde

In de polyolmengsels voor de productie van PUR-schuim zijn vlamgezondheidskundige grenswaarden vastgesteld. Deze wettelijke vertragers in grote hoeveelheid aanwezig (10-50%). 13-19 In PUR-schuim grenswaarden gelden echter alleen voor blootstelling aan stoffen op worden vooral gechloreerde organofosfaten (tris-(1-chloro-2-propyl) het werk. Voor de algemene bevolking bestaan er geen wettelijke fosfaten (TCPP)) toegepast. Deze organofosfaten vervangen de, sinds grenswaarden. Wel hebben verschillende instanties advieswaarden 2005 verboden, broomhoudende vlamvertragers. 50 Gechloreerde afgeleid die gebruikt worden om de gezondheid van de algemene organofosfaten zijn normaal gesproken niet vluchtig behalve bij hogere bevolking te beschermen. temperaturen, zoals misschien tijdens de polymerisatiereactie. Aangenomen wordt dat ze zich tijdens het spuiten vooral verspreiden via De commissie heeft gebruik gemaakt van reeds bestaande advies- en aerosolen en niet als damp. Vlamvertragers blijven na de polymerisatiegrenswaarden (beschreven in het achtergronddocument reactie ongebonden in en op het PUR-schuim aanwezig, wat nodig is voor Gevaaraanduidingen en blootstellingslimieten voor stoffen in gespoten hun brandwerende functie. Van gechloreerde organofosfaten zijn geen PUR-schuim). Echter, voor lang niet alle stoffen zijn grens- of advies Europese geharmoniseerde classificaties voor gezondheidsrisico’s waarden beschikbaar. De commissie heeft bij het ontbreken ervan niet beschikbaar. Door het Environmental Protection Agency wordt TCPP wel zelf grens- of advieswaarden afgeleid. Over het afleiden van grensgeclassificeerd als gevaarlijk vanwege negatieve effecten op de waarden is altijd veel discussie. Vaak zijn grenswaarden gebaseerd op vruchtbaarheid. Ook heeft het European Chemicals Agency (ECHA) 51 dierexperimenteel onderzoek. Zowel bij de selectie van relevante studies vanwege dezelfde negatieve effecten op de vruchtbaarheid en als bij de vertaling van resultaten naar grenswaarden voor de mens ontwikkeling een beperking geadviseerd op gebruik van TCPP en andere moeten dus de nodige keuzes worden gemaakt. Als gevolg van vlamvertragers in flexibele polyurethaanproducten (babyverzorgingsverschillende keuzes kunnen grenswaarden van verschillende instanties artikelen en meubilair in woningen). 52 van elkaar verschillen. In het kader van de Europese verplichte registratie van chemische stoffen (Registration, Evaluation, Authorisation and

17 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 19

hoofdstuk 02 | Chemische stoffen bij de productie van gespoten PUR-schuim Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 19 van 55

Restriction of Chemicals Regulation, REACH) worden door de industrie Als er een wettelijke grenswaarde is, zijn werkgevers volgens de Arbowet

zelf ook advieswaarden afgeleid voor chemische stoffen. Deze kunnen verplicht om maatregelen te nemen om onder de grenswaarde te blijven.

voor isoleerders of voor algemene bevolking zijn bedoeld. De mate van De arbeidshygiënische strategie schrijft voor dat maatregelen voor de

onderbouwing en daarmee de kwaliteit van deze advieswaarden loopt reductie van blootstelling aan de bron en via afscherming of afzuiging

uiteen en ze hebben geen wettelijke status. allereerst worden toegepast. Als de wettelijke grenswaarde dan nog

steeds wordt overschreden, moeten persoonlijke beschermende middelen

Grenswaarden zijn bedoeld voor de bescherming van mensen tegen alle worden gebruikt. Bij isolatiewerkzaamheden met gespoten PUR-schuim

mogelijke nadelige gezondheidseffecten. Omdat er voor het ontwikkelen wordt ventilatie van de kruipruimte in combinatie met het gebruik van

van sensibilisatie in de praktijk geen drempelwaarde is vast te stellen, leidt persoonlijke beschermende middelen ingezet om de werknemer te

de Gezondheidsraad voor allergene stoffen zoals isocyanaten een beschermen.

advieswaarde af die overeenkomt met een 1% toename van het aantal

gesensibiliseerden onder werknemers, ten opzichte van de algemene

populatie. Op Europees niveau is een dergelijke aanpak recent ook 37

geadviseerd. 38 De door de Gezondheidsraad geadviseerde

gezondheidskundige advieswaarde voor isocyanaten bedraagt 0,1 µg

NCO/m 3 gemiddeld over een 8-urige werkdag. Deze waarde is nog niet

wettelijk van kracht; de Sociaal-Economische Raad voert momenteel

een onderzoek uit naar de haalbaarheid van de voorgestelde waarde.

De waarde beperkt het risico op sensibilisatie, maar biedt geen

bescherming aan mensen die al gesensibiliseerd zijn. Voor isocyanaten

adviseert de Gezondheidsraad bovendien een huidnotatie, wat inhoudt

dat blootstelling via de huid systemische effecten kan veroorzaken en

daarom vermeden moet worden. 37

18 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 20

hoofdstuk 03 | Blootstelling en risico’s Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 20 van 55

03 blootstelling en risico’s

19 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 21

hoofdstuk 03 | Blootstelling en risico’s Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 21 van 55

De blootstelling van bewoners aan gevaarlijke stoffen (isocyanaten en isolatiewerkzaamheden uitvoeren, zijn namelijk het hoogst blootgesteld, katalysatoren) is bij juiste toepassing van gespoten PUR-schuim lager dan ondanks hun gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen. bestaande advieswaarden. Gezondheidseffecten als gevolg van deze Zij werken met de stoffen en doen het spuitwerk waarbij aerosolen stoffen zijn bij hen dan niet waarschijnlijk. Bij onjuiste toepassing neemt ontstaan. Het gaat veelal om werkzaamheden in een kleine ruimte waarbij de kans op gezondheidseffecten toe. Na het (juist) aanbrengen van de concentraties stoffen in de lucht snel kunnen toenemen. De spuiter PUR-schuim, komen blaasmiddelen over een langere tijd geleidelijk vrij. wordt meestal geassisteerd door een tweede werknemer die, in het geval Er zijn geen concrete aanwijzingen dat blaasmiddelen schadelijk zijn voor van werkzaamheden in de kruipruimte, buiten bij de toegang of bij de de gezondheid, maar de eventuele gevolgen van langdurige blootstelling mengapparatuur staat. De commissie beschrijft hieronder de beschikbare zijn maar beperkt onderzocht. gegevens over blootstelling van isoleerders tijdens de isolatiewerkzaamheden aan de verschillende stoffen. De commissie heeft telkens Tijdens het spuiten zijn de concentraties gevaarlijke stoffen in de ruimte de laagste beschikbare, en daarmee de voorzichtigste, grens- of van de werkzaamheden aanmerkelijk hoger dan de (in het buitenland advieswaarde als uitgangspunt genomen voor haar schatting van de geldende) wettelijke grenswaarden. Ook hoge concentraties van gezondheidsrisico’s van stoffen. De commissie heeft waar mogelijk de blaasmiddelen en vlamvertragers worden aangetroffen waarvoor in veel verschillende grenswaarden voor luchtweg- en huidblootstelling en voor gevallen geen grenswaarden bestaan. Uit het buitenland komen acute en lange termijn blootstelling gebruikt. Tevens heeft zij waar aanwijzingen voor hoge inwendige blootstelling aan isocyanaten en mogelijk onderscheid gemaakt tussen de geldende grens- en vlamvertragers bij isoleerders. advieswaarden voor isoleerders en voor de algemene bevolking.

3.1 Blootstelling en risico’s bij isoleerders 3.1.1 Isocyanaten en reactieproducten

De commissie heeft eerst de blootstelling en risico’s bij isoleerders De hoogst gemeten concentraties MDI op de werkplek tijdens isolatiegeïnventariseerd, omdat deze informatie relevant is voor het maken van werkzaamheden met gespoten PUR-schuim variëren sterk, van enkele een inschatting van de plausibiliteit van gezondheidseffecten bij microgrammen per kubieke meter (µg/m3) 53,54 tot boven 100 µg/m3 23,55-59 bewoners. Daarnaast is deze informatie natuurlijk van belang voor het en zelfs boven 2000 µg/m3. Daarmee komen de concentraties in de 60 schatten van risico’s voor de isoleerders zelf. De isoleerders die de lucht in de meeste gevallen ruim boven de laagste grenswaarden voor

20 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 22

hoofdstuk 03 | Blootstelling en risico’s Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 22 van 55

acute blootstelling van isoleerders uit (50 µg/m3) en zelfs boven de kortdurende hapering in de ventilatie (gedurende 10 minuten) de hoogste wettelijke grenswaarde (200 µg/m3). concentratie MDI in de kruipruimte snel kan oplopen. 59

Met de meetmethoden voor MDI in de lucht worden alleen de monomere De concentraties MDI op de werkplek tijdens PUR-schuimisolatieen niet de oligomere MDI-moleculen gedetecteerd. Hiermee wordt de werkzaamheden zijn hoog vergeleken met concentraties bij andere totale blootstelling aan isocyanaatverbindingen dus onderschat. 55,61 industriële werkzaamheden, zoals het plaatsen en lijmen van autoruiten 62 Het meten van de totale hoeveelheid aanwezige isocyanaatverbindingen en chemische isocyanaatproductie. 63 Daar liggen de hoogst gemeten zou dit probleem oplossen. Deze methode is echter nog niet toegepast 55,61 concentraties MDI onder de laagste grenswaarde voor acute blootstelling in onderzoeken naar blootstelling bij PUR-schuimisolatie. Op basis van (50 µg/m 3 ). een klein aantal studies waarbij een aantal specifieke oligo- of polymeren van MDI tijdens isolatiewerkzaamheden zijn onderzocht, blijkt dat de De concentraties in de lucht zijn niet representatief voor de werkelijke concentraties ook boven de wettelijke grenswaarde voor acute blootstelling blootstelling van isoleerders in het geval ze adembescherming en aan oligomere isocyanaten liggen (50 µg/m3). 23,55,60 Blootstelling aan beschermende kleding gebruiken. In een Amerikaanse studie zijn monoisocyanaten tijdens isolatiewerkzaamheden is slechts in een klein inwendige blootstellingen aan isocyanaten bepaald aan de hand van MDA aantal studies onderzocht, maar lijkt er nauwelijks te zijn. In een enkel 5,55,59 in urine, een biomarker van MDI. Bij alle isoleerders werd MDA in de urine geval zijn er concentraties phenylisocyanaat gemeten boven de gedetecteerd en in 25% van gevallen was de concentratie boven de grenswaarde. 55 Ook MDA is nauwelijks detecteerbaar in lucht en op de referentiewaarde van de UK Health and Safety Executive (1 µmol MDA/ handschoenen van isoleerders. 55 mol creatinine in de urine). Op basis van een studie waarbij 55 MDI-metingen op de handschoenen zijn gedaan en een studie naar In sommige gevallen waarbij grenswaarden voor MDI tijdens de doorlaatbaarheid van verschillende materialen kan worden geconcludeerd isolatiewerkzaamheden werden overschreden, werd geen geforceerde dat beschermende handschoenen en kleding een aanzienlijke reductie in ventilatie toegepast, wat volgens huidige richtlijnen verplicht is. Er zijn de huidblootstelling geven. 64 Toch wordt geschat dat de hoogst gemeten echter ook grenswaarden overschreden terwijl er wel geforceerde blootstellingen voldoende zijn om sensibilisatie via de huid te ventilatie is toegepast. Eén studie laat bovendien zien dat bij een 23,59 veroorzaken, door de handschoen heen. 55 Ook de associaties tussen

21 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 23

hoofdstuk 03 | Blootstelling en risico’s Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 23 van 55

blootstelling aan isocyanaten en gezondheidsrisico’s die gevonden zijn spuiten boven grenswaarden voor acute blootstelling voor werknemers bij Nederlandse werknemers van verfspuiterijen die persoonlijke lagen. 23,54,68,69 Ook DMEA- en cyclohexyldimethylamineconcentraties beschermende middelen gebruiken tonen aan dat de bescherming tijdens isolatiewerkzaamheden waren hoger dan bestaande grenswaarden onvoldoende is. 65 Er is door meerdere onderzoekers op gewezen dat de voor acute blootstelling. 53,59 In de studies waarin TMAEEA is bepaald effectiviteit van persoonlijke beschermende middelen onvoldoende is bleken aanzienlijke concentraties aanwezig te zijn in de ruimte van onderzocht. Aan standaardisatie van onderzoeksmethodes voor 61,66 werkzaamheden, maar er zijn geen grenswaarden voor deze stof. 23,53,54 biomonitoring van isocyanaten wordt gewerkt. 67 Dagen en maanden na isolatie zijn hoogst gemeten concentraties katalysatoren ruim onder grenswaarden voor chronische 3.1.2 Polyolen blootstelling. 5,53,70,71 Concentraties in de lucht zijn geen goede indicatie De commissie heeft geen studies gevonden naar concentraties polyolen voor de blootstelling van werknemers omdat zij persoonlijke in de lucht tijdens PUR-schuimisolatie. Op basis van de chemische beschermende middelen gebruiken. De commissie heeft geen gegevens eigenschappen van polyolen (lage vluchtigheid) en een studie naar over inwendige blootstelling aan katalysatoren gevonden bij isoleerders. emissies uit PUR-schuim direct na toepassing kan gesteld worden dat blootstelling aan polyolen na PUR-schuim isolatie niet waarschijnlijk is. 24 3.1.4 Blaasmiddelen Isoleerders kunnen daarentegen wel tijdens toepassing worden In de studies waarin blaasmiddelen zijn onderzocht, waren concentraties blootgesteld aan polyolen door inademing van of huidcontact met detecteerbaar tot een aantal grammen per m 3 in de ruimte van de aerosolen. toepassing tijdens het spuiten. 23,53,58-60 Voor de meeste blaasmiddelen zijn echter geen wettelijke grenswaarden beschikbaar. In één studie waarin 3.1.3 Katalysatoren PUR-schuim met het blaasmiddel 1,1,1,2-tetrafluorethaan (HFC-134a) In een aantal studies zijn concentraties (van verschillende) aminewas toegepast, werden tijdens het spuiten concentraties blaasmiddel katalysatoren bepaald in de lucht in de ruimte van toepassing tijdens en gemeten die hoger waren dan de laagste wettelijke grenswaarde voor na isolatie met PUR-schuim. Er zijn geen gegevens over potentiële acute blootstelling. 23 De commissie heeft geen gegevens over inwendige huidblootstelling. In drie van de vier studies bleek dat de hoogst gemeten blootstelling gevonden bij isoleerders. Uit een kortdurend inhalatieconcentraties van de katalysator BDMAEE tijdens en in de uren na het onderzoek naar blaasmiddelen blijkt dat concentraties blaasmiddelen in

22 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 24

hoofdstuk 03 | Blootstelling en risico’s Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 24 van 55

het bloed kort na het beëindigen van de blootstelling snel dalen (via blootstelling aan vlamvertragers plaatsvindt, zoals bij tapijt leggen of werk uitademing). Daarna is de afname veel langzamer. 72 Het is niet bekend in een chemische fabriek. 75 wat de effecten zijn bij isoleerders die herhaald worden blootgesteld. 3.1.6 Verwijderen van PUR-schuim 3.1.5 Vlamvertragers Bij het verwijderen van PUR-schuim, en bij boren, zagen of bijsnijden van In de studies waarin concentraties vlamvertrager TCPP 23,54,58,59,73,74 of TEP het schuim blijken ook stoffen vrij te komen. Dit is aangetoond voor in de lucht in de ruimte van werkzaamheden zijn bepaald tijdens de 53 katalysatoren en vlamvertragers. 54,73 Isocyanaten komen alleen vrij als isolatie, werden concentraties in milligrammen per m 3 gemeten. Over er binnen een uur na het spuiten in het PUR-schuim wordt gesneden. mogelijke gezondheidseffecten van de in PUR-schuim gebruikte vlam Een uur na het aanbrengen worden deze niet meer gedetecteerd. In een 54 vertragers is momenteel nog weinig bekend en er zijn geen wettelijke experimentele setting bleek dat bij versnipperen, beschadiging of zagen in grenswaarden afgeleid. Bij één van de studies met TCPP-gegevens is er PUR-schuim ook blaasmiddelen vrijkomen. Het betrof in deze studies 76 een concentratie gemeten tijdens het spuiten boven de acute PUR-schuim dat (vrijwel) volledig was uitgehard. Het verwijderen van niet advieswaarde voor werknemers. 59 uitgehard schuim geeft andere emissies waarover slechts zeer beperkte informatie beschikbaar is. 24 Duidelijk is dat dit zonder blootstellings De auteurs van twee studies waarbij concentraties TCPP in de lucht en op beperkende maatregelen kan leiden tot ongewenste blootstelling van de handschoen en biomarkers van TCPP in urine zijn bepaald concluderen zowel werknemers als bewoners. In bestaande richtlijnen voor het dat de blootstelling via de huid mogelijk de belangrijkste blootstellingsverwijderen van PUR-schuim wordt niet ingegaan op de eventuele route is voor isoleerders bij PUR-schuim isolatie. 73,74 Ondanks het gebruik blootstelling aan chemische stoffen van werknemers en bewoners. 24,40 van beschermende kleding en handschoenen lagen de concentraties van De Environmental Protection Agency geeft bovendien aan dat er geen TCPP-biomarker gemeten in de urine rond de 30-100 keer hoger dan bij standaard werkwijze is voor het verwijderen van gespoten PUR-schuim. 22 de algemene bevolking. Bovendien bleek de beroepsmatige 73,74

blootstelling aan vlamvertragers tijdens PUR-schuimisolatie 3.2 Blootstelling en risico’s bij bewoners

werkzaamheden hoger dan tijdens andere werkzaamheden waarbij De blootstelling van bewoners aan stoffen uit gespoten PUR-schuim is van een andere orde dan die van isoleerders. Bij toepassing en uitvoering

23 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 25

hoofdstuk 03 | Blootstelling en risico’s Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 25 van 55

volgens de regels uit het Bouwbesluit 2012 en de richtlijnen van detecteerbaar zijn 59 , is er bij één woning in de uren na afloop van de gecertificeerde bedrijven zullen bewoners pas worden blootgesteld aan isolatiewerkzaamheden een concentratie MDI gemeten die hoger is dan stoffen twee uur na afloop van de werkzaamheden. De commissie de advieswaarde van de OEHHA voor acute blootstelling van de beschrijft hieronder de beschikbare gegevens over blootstelling van algemene populatie (12 µg/m 3 ). 59 Het betrof een woning waarbij ventilatie bewoners bij PUR-isolatiewerkzaamheden. Zij evalueert de risico’s van van de kruipruimte tijdens werkzaamheden slecht was uitgevoerd en het de blootstelling aan de hand van bestaande advieswaarden en neemt toegangsluik niet was gesloten tijdens het werk. Drie studies uit de ook hier de laagste beschikbare gezondheidskundige advieswaarde (de Verenigde Staten waarbij isolatiewerkzaamheden in huis (muren, zolder, voorzichtigste) als uitgangspunt. In de bestaande onderzoeken wordt aanbouw) plaatsvonden, vonden concentraties MDI in de woning na PUR-schuimisolatie grotendeels volgens de richtlijnen uitgevoerd. afloop van de werkzaamheden die zeer laag waren of onder de detectie De bestaande onderzoeken zijn dan ook niet representatief voor de grens lagen. 53,58,68 Maanden tot jaren na toepassing zijn concentraties situatie dat blootstellingsbeperkende maatregelen ontbreken en/of dat monomere MDI, zowel in de ruimte van toepassing als in de woonkamer PUR-schuim door foutieve toepassing niet is uitgehard. Niet uitgehard zeer laag of onder de detectiegrens (<0,01 µg/m3). 71,77 Mogelijke PUR-schuim geeft andere emissies, blootstelling en risico’s dan volledig blootstelling van bewoners aan oligo- of polymeren van MDI of aan MDA uitgehard PUR-schuim. In de onderzoeken zijn metingen van stoffen in is niet onderzocht. de lucht gedaan. Er zijn geen metingen in huisstof gedaan. Onderzoek naar monoisocyanaten in de lucht van de woonruimte laat zien 3.2.1 Isocyanaten en reactieproducten dat de hoogst gemeten concentraties monoisocyanaten in de woonkamer Er zijn twee onderzoeken uitgevoerd in Nederland, waarbij na isolatie van tijdens, in de uren na en tot maanden na isolatie niet boven bestaande de kruipruimte concentraties isocyanaten in de woonkamer zijn bepaald. advieswaarden uitkomen. 5,59,71 Monoisocyanaten blijken in lage Bij een van deze onderzoeken zijn in zeven woningen metingen tijdens en concentraties al aanwezig voorafgaand aan PUR-schuimwerkzaamheden. na isolatiewerkzaamheden verricht. 59 In een studie van TNO zijn in drie De achtergrondconcentraties in de woonkamer liggen iets hoger dan in de woningen concentraties isocyanaten bepaald direct na afloop van de kruipruimte. 5 Dat wijst erop dat de aanwezige lage concentraties werkzaamheden. 5 Terwijl de gemeten concentraties monomere MDI in de monoisocyanaten afkomstig zijn uit andere bronnen in huis met name de woonruimte tijdens isolatiewerkzaamheden onder advieswaarden of niet flexibele PUR-schuimproducten zoals matrassen, banken en kussens.

24 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 26

hoofdstuk 03 | Blootstelling en risico’s Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 26 van 55

Inderdaad blijkt uit een studie waarbij geen isolatie met PUR-schuim is 3.2.4 Blaasmiddelen toegepast dat er kwantificeerbare hoeveelheden monoisocyanaten ook in Concentraties blaasmiddelen in de woonkamer tijdens en in de uren na de huisstof aanwezig zijn. 78 Dit is in lijn met een eerdere publicatie die laat werkzaamheden liggen vele malen lager dan in de ruimte van zien dat isocyanaten in vele consumentenproducten aanwezig zijn, ook werkzaamheden. 5,53,58,59,70 De hoogst gemeten concentraties in de lang na productie. 79 woonkamer tijdens spuitwerkzaamheden zijn enkele tientallen milligrammen per m . 3 58,59 Voor de meeste blaasmiddelen zijn geen 3.2.2 Polyolen advieswaarden afgeleid. Voor de blaasmiddelen waarvoor dit wel het Er zijn geen studies bekend naar concentraties polyolen in de lucht tijdens geval is zijn advieswaarden in de meeste gevallen gebaseerd op acute en na PUR-schuimisolatie. Op basis van de chemische eigenschappen toxiciteitsstudies. De gemeten concentraties liggen lager dan de van polyolen (lage vluchtigheid) en een studie naar emissies uit advieswaarden voor acute blootstelling. 5,59,70 Concentraties blaasmiddelen PUR-schuim kan gesteld worden dat blootstelling van bewoners aan zijn nog lang na isolatiewerkzaamheden detecteerbaar, terwijl polyolen tijdens en na PUR-schuim isolatie niet waarschijnlijk is. 24 achtergrond concentraties blaasmiddelen in de woonkamer niet zijn gedetecteerd. 5,59 Na enkele dagen zijn enkele milligrammen per m 3 3.2.3 Katalysatoren blaasmiddel gemeten 59 en microgrammen per m 3 na maanden. 58,71 Op basis van metingen van een beperkt aantal katalysatoren in de woon Uit laboratoriumstudies is bovendien bekend dat blaasmiddelen over ruimte in een klein aantal studies blijkt dat concentraties katalysatoren in een lange periode vrijkomen door diffusie. 44 de woonruimte in de uren en maanden 5,53 71 na isolatie ruim onder bestaande advieswaarden zijn. Op één meting van benzyldimethylamine 3.2.5 Vlamvertragers na zijn er geen katalysatoren gedetecteerd voordat PUR-schuim In de woonkamer zijn weinig metingen gedaan aan vlamvertragers, maar werkzaamheden begonnen, wat suggereert dat de lage concentraties concentraties in de lucht tijdens en direct na PUR-schuim isolatie waren katalysatoren uit PUR-schuim afkomstig zijn. Van sommige katalysatoren ruim onder de advieswaarde. 59 Vlamvertragers blijken ook te accumuleren zoals de organotin-verbindingen zijn concentraties in de woonkamer na in materialen in huis. Dat bleek uit analyses van gipsplaat en vloerdekking PUR-schuimisolatie niet onderzocht. van een huis waarvan de wanden waren geïsoleerd met PUR-schuim. 58 Uit een laboratoriumstudie bleek dat vlamvertragers in relatief lage

25 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 27

hoofdstuk 03 | Blootstelling en risico’s Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 27 van 55

concentraties maanden na PUR-schuim toepassing nog meetbaar zijn, komen. Evenmin is bekend of drinkwater een relevante blootstellingsroute vooral uit opencellig schuim. Er zijn vele mogelijke bronnen van vlam 69 kan zijn voor bewoners aan stoffen uit PUR-schuim. vertragers in huis. Vlamvertragers worden namelijk gebruikt in textiel, plastics, verf, matrassen, meubels en elektronische apparatuur. Vlamvertragers zijn alleen bij hoge temperaturen vluchtig. De stoffen worden vooral gedetecteerd in huisstof. 66 Een Nederlandse studie heeft laten zien dat vlamvertragers in huisstof aanwezig zijn en op handjes van kleine kinderen. In Belgi 80 ë blijken vrijwel alle jongeren detecteerbare hoeveelheden metabolieten (afbraakproducten) van vlamvertragers in de urine te hebben. Een recente studie uit Noorwegen onder volwassen 81 bewoners van woningen toonde aan dat afbraakproducten van vlamvertragers in urine en in haar van bewoners detecteerbaar zijn. 82 In deze studies was er geen sprake van bekende recente isolatie met gespoten PUR-schuim. De bijdrage van de verschillende bronnen van vlamvertragers aan de totale concentraties vlamvertragers in de lucht en in huisstof is onbekend. 66

3.2.6 Blootstelling via drinkwater Het komt voor dat het deel van de waterleiding dat zich onder de vloer bevindt, bij PUR-schuimisolatie wordt meegeïsoleerd. Van kunststof (polyethyleen) drinkwaterleidingen is bekend dat deze verontreinigingen uit grondwater kunnen doorlaten. Daardoor kan de kwaliteit van het 83 drinkwater worden aangetast. Het is niet bekend of ook stoffen uit PUR-schuim via kunststof waterleidingen in het drinkwater terecht kunnen

26 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 28

hoofdstuk 04 | Gezondheidsklachten in Nederland Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 28 van 55

04 gezondheidsklachten in Nederland

27 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 29

hoofdstuk 04 | Gezondheidsklachten in Nederland Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 29 van 55

Het aantal beroepsziektemeldingen gerelateerd aan PUR-schuim is laag merkt hierbij op dat van andere stofgroepen uit PUR-schuim de maar waarschijnlijk onvolledig. Van de meeste bewoners die klachten gezondheidseffecten onvoldoende bekend zijn. Het medisch protocol is hebben gemeld, is niet duidelijk of er bij hen aandoeningen daarom alleen gericht op diagnostiek van de genoemde long- en gediagnosticeerd zijn en volgens welk protocol of richtlijn zij onderzocht huidaandoeningen en niet op andere klachten en aandoeningen. zijn. Slechts een gering aantal mensen met gezondheidsklachten is onderzocht volgens het beschikbare medische protocol voor PUR-schuim Het medisch protocol bevat onder meer een vragenlijst aan de hand gerelateerde klachten. Bij geen van hen zijn aandoeningen gevonden, waarvan de relatie tussen klachten en gespoten PUR-schuim getoetst kan waarvan bekend is dat ze door isocyanaten en hun reactieproducten worden. De diagnostiek van luchtweg- en huidaandoeningen gebeurt door kunnen worden veroorzaakt. Er zijn geen hoogrisicogroepen bekend een longarts, allergoloog en/of dermatoloog en is gebaseerd op waarvoor specifieke adviezen zouden moeten gelden. bestaande (inter)nationale richtlijnen. Verder bevat het protocol aanbevelingen voor terugmelding naar de arts die heeft doorverwezen,

4.1 Diagnostiek van gezondheidsklachten reguliere medische zorg en eventuele nadere diagnostiek afhankelijk van

4.1.1 Medisch protocol de gezondheidsklachten, en registratie van de uitkomsten van het Sinds 2016 is een medisch protocol beschikbaar voor de diagnostiek van onderzoek bij de GGD. gezondheidsklachten in relatie tot potentiële blootstelling aan PUR-schuim bij zowel isoleerders als bewoners. 7-9 Het protocol richt zich op het De commissie heeft in hoofdstuk 2 en 3 beschreven dat isoleerders aantonen van aandoeningen als gevolg van isocyanaten omdat dit behalve aan isocyanaten ook aan aminekatalysatoren kunnen worden volgens de opstellers van het protocol de enige stofgroep uit PUR-schuim blootgesteld waarvan bekend is dat deze schadelijk kunnen zijn voor de is waarvoor voldoende concrete aanwijzingen zijn dat blootstelling kan gezondheid. De commissie acht de werkwijze zoals beschreven in het leiden tot specifieke, nadelige gezondheidseffecten. De aandoeningen medisch protocol ook geschikt voor het signaleren van eventuele nadelige waarvoor volgens de opstellers van het medisch protocol voldoende gezondheidseffecten van aminekatalysatoren. Het medisch protocol bewijs is dat zij kunnen worden veroorzaakt door isocyanaten, zijn astma schrijft voor dat allereerst de gezondheidsklachten in kaart worden (irritatief of allergisch), extrinsieke allergische alveolitis (ontsteking van de gebracht. De focus ligt hierbij op het detecteren van luchtweg- en longblaasjes), eczeem (irritatief of allergisch), en netelroos. De commissie huidklachten die voor zowel voor isocyanaten als voor aminekatalysatoren

28 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 30

hoofdstuk 04 | Gezondheidsklachten in Nederland Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 30 van 55

relevant zijn. De arts zal als standaardonderdeel van het consult eventuele afgezien, omdat er volgens ECEMed al sprake was van een duidelijk andere klachten uitvragen. De commissie merkt op dat voor de uitvoering bestaande sensibilisatie voor isocyanaten. Daarnaast voerde ECEMed en beoordeling van diagnostische testen geen gestandaardiseerde zelf aanvullend bloed- en urineonderzoek uit en maakte zo nodig een werkwijze is opgenomen. Het zou de toepasbaarheid van het protocol longfoto of elektrocardiogram. ten goede komen als deze worden toegevoegd.

4.2 Gezondheidsklachten en beroepsziektemeldingen bij 4.1.2 Werkwijze ECEMed isoleerders

Tot 2017 was het zogenoemde Expertise Centre Environmental Medicine De commissie heeft eerst de gezondheidseffecten onder isoleerders (ECEMed) actief. ECEMed was een door de Samenwerkende geïnventariseerd omdat deze informatie ook relevant is voor het maken Topklinische Ziekenhuizen erkend expertisecentrum van ziekenhuis van een inschatting van de plausibiliteit van gezondheidseffecten bij Rijnstate in Arnhem. ECEMed werkte niet conform (inter)nationale bewoners. Meldingen van gezondheidsklachten onder isoleerders zijn er richtlijnen op het gebied van beroepsastma en arbeidsgerelateerde nauwelijks en er zijn ook weinig beroepsziektemeldingen. De commissie huidaandoeningen. Als gevolg daarvan zijn de gegevens moeilijker te sluit onderrapportage in deze cijfers echter niet uit en kan op basis interpreteren. Het centrum hanteerde een eigen protocol dat de volgende hiervan geen conclusies trekken over de plausibiliteit van onderdelen omvatte: een chemisch onderzoek van het PUR-schuim, gezondheidseffecten bij bewoners. onderzoek van de blootstelling aan de hand van een vragenlijst en een medisch onderzoek in de vorm van een standaardanamnese en een 4.2.1 Registratie van beroepsziekten lichamelijk onderzoek door een internist. 84 Verder werd het dossier bij de Isoleerders met klachten kunnen zich melden bij hun bedrijfsarts of huisarts en specialist opgevraagd. Indien er bij huid- en longklachten nog huisarts. De bedrijfsarts dient de melding te registreren en de eerste geen diagnostiek was uitgevoerd verwees ECEMed door naar een stappen van het medisch protocol te volgen. Hij/zij toetst daarbij de dermatoloog, longarts of allergoloog. ECEMed is kritisch over het bepalen mogelijke relatie met gespoten PUR-schuim onder andere aan de hand van antilichamen omdat deze test veel fout-negatieve en fout-positieve van een speciaal daarvoor ontwikkelde vragenlijst die onderdeel is van het uitslagen geeft. Huidarts en allergoloog voerden soms een allergietest medisch protocol. Bij verdenking van een relatie met PUR-schuim verwijst voor isocyanaten uit, maar in de meeste gevallen werd er van testen de bedrijfsarts naar een longarts, dermatoloog en/of allergoloog voor

29 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 31

hoofdstuk 04 | Gezondheidsklachten in Nederland Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 31 van 55

verdere diagnostiek. De uitkomsten van dat onderzoek en de wel of niet benoemd, maar waar sprake is van isolatiewerkzaamheden in combinatie

vastgestelde relatie met gespoten PUR-schuim worden met een chemische of organische stof, isolatiemateriaal, een gas, damp of

teruggerapporteerd aan de huisarts en de werknemer. Geadviseerd wordt rook. Niet uitgesloten is dat deze gerelateerd zijn aan PUR-schuim, al kan

om dat ook te doen aan bedrijfsarts en werkgever. Voor rapportage aan het ook (deels) andere isolatiematerialen betreffen. Diagnoses waren

de werkgever is toestemming van de werknemer vereist. De bedrijfsarts luchtwegaandoeningen (3), contacteczeem (3), overgevoeligheidsmoet

vastleggen of er een relatie met PUR-schuim aannemelijk is pneumonitis (1) en beroepsastma (1).

bevonden. Als er een aandoening gediagnosticeerd is die passend is bij

isocyanaten en PUR-schuim meldt de bedrijfsarts deze bovendien als Tussen 2011 en 2017 heeft ECEMed in totaal acht isoleerders

vermoeden van beroepsziekte bij het Nederlands Centrum voor onderzocht. 85 In alle gevallen hadden zij longklachten die werden

Beroepsziekten (NCvB). Wanneer er na het doorlopen van het medisch toegeschreven aan PUR-schuim. Een deel van hen had ook oogklachten,

protocol onvoldoende duidelijkheid bestaat over de diagnose en/of de huidklachten, hoofdpijn, cognitieve klachten, klachten van mond- en

relatie met PUR-schuim wordt aanbevolen door te verwijzen naar speciale keelholte en/of maagdarmkanaal. Of er aandoeningen gediagnosticeerd

centra voor werkgerelateerde long- of huidaandoeningen. zijn bij deze isoleerders en welke aandoeningen het betrof is niet

beschreven. Bij het Meldpunt PUR-slachtoffers zijn in totaal 16 meldingen

4.2.2 Cijfers over beroepsziekten van isoleerders binnengekomen.

Tussen 2002 en 2019 zijn er bij het NCvB in totaal 22 meldingen van

beroepsziekten binnengekomen waarbij PUR-schuim of isocyanaten als 4.2.3 Duiding van de cijfers

oorzaak worden genoemd. Bij drie van deze meldingen ging het om Om te kunnen inschatten in hoeverre de meldingen in Nederland

PUR-schuimisoleerders. Bij twee van hen werd beroepsastma overeenkomen met wat er te verwachten valt aan gezondheidsklachten

gediagnosticeerd, bij de derde werd een allergische reactie gerapporteerd van isoleerders die met PUR-schuim werken, heeft de commissie in de

door isocyanaten. Bij de overige 19 meldingen ging het om werknemers in internationale literatuur gezocht naar prevalentie- en incidentiecijfers

andere beroepen die in aanraking zijn geweest met isocyanaten, zoals (cijfers over het vóórkomen en het jaarlijkse aantal nieuwe gevallen van

machinebedieners, montagemedewerkers, meubelmakers en verfspuiters. gezondheidsklachten) bij isoleerders die werken met gespoten

Daarnaast zijn er nog 8 meldingen waarbij de oorzaak niet specifiek wordt PUR-schuim. Deze blijken er niet te zijn. Wel zijn er schattingen van het

30 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 32

hoofdstuk 04 | Gezondheidsklachten in Nederland Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 32 van 55

aantal aandoeningen bij werknemers die worden blootgesteld aan bedrijfstakken samen (22 in 17 jaar) en PUR-schuimgerelateerde isocyanaten in verschillende andere bedrijfstakken (achtergronddocument aandoeningen (3 in 17 jaar) laag is vergeleken met wat er te verwachten Overzicht van studies naar blootstelling en studies naar gezondheidsis aan aantallen op basis van de literatuur. De cijfers voor PUR-schuimklachten na woningisolatie met gespoten PUR-schuim). Blootstelling aan en isocyanaatgerelateerde aandoeningen lijken daarmee de algemene isocyanaten is de meest gerapporteerde oorzaak van werkgerelateerde notie te ondersteunen dat er onderrapportage is in de geregistreerde astma. De prevalentie van isocyanaatastma onder werknemers die met 86 cijfers. Werkgevers zijn weliswaar wettelijk verplicht om basiscontracten af isocyanaten werken, wordt geschat tussen de 5 en 15% en de prevalentie te sluiten met arbodienst of bedrijfsarts en werknemers een periodiek van alle luchtwegaandoeningen tussen de 5 tot 25%. 86,36 Een recente medisch onderzoek aan te bieden, maar werknemers beslissen zelf of ze schatting van het aantal nieuwe gevallen van isocyanaatastma onder van dat aanbod gebruik maken. Verder is het mogelijk dat isoleerders werknemers in de isocyanaatproductie-industrie bedraagt 0,9 per jaar per maar een korte tijd als zodanig werkzaam zijn of dat een hoog aantal 100 werknemers. 87 Onder verfspuiters in Nederland die worden blootgesteld zzp’ers in deze branche bijdraagt aan onderrapportage, omdat zij zich aan isocyanaten komen ongeveer twee keer zo veel astma-achtige minder snel tot een bedrijfsarts wenden. Bovendien is het vaststellen van symptomen voor als onder kantoormedewerkers (30% versus 14%). 65 een beroepsziekte niet eenvoudig. 90

Een vergelijking van het aantal beroepsziekten in Nederland met de 4.3 Gezondheidsklachten en medische diagnostiek bij incidentiecijfers uit de literatuur is lastig, omdat er geen registratie is van bewoners

het aantal PUR-schuimisoleerders. Het Kennisplatform Gespoten Het aantal meldingen van gezondheidsklachten bij bewoners ligt veel PUR-schuim schat dat er in 2019 100 tot 200 isoleerders in Nederland hoger dan bij isoleerders. De meldingen van bewoners komen op diverse betrokken waren bij isolatiewerkzaamheden met PUR-schuim. plekken binnen. Ook is de diagnostiek bij bewoners op verschillende Schattingen van het aantal werknemers in Nederland dat blootgesteld manieren uitgevoerd, met verschillende uitkomsten tot gevolg. Er is geen wordt aan isocyanaten lopen sterk uiteen van 40.000 tot maximaal centrale registratie van diagnoses die op basis van het medisch protocol 716.000 (in handel en reparatie van auto’s, metaalindustrie, bouw en zijn gesteld, waardoor een goed overzicht ontbreekt. chemiesector). 88,89 Toch suggereren deze getallen dat het aantal geregistreerde isocyanaatgerelateerde aandoeningen in alle

31 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 33

hoofdstuk 04 | Gezondheidsklachten in Nederland Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 33 van 55

4.3.1 Registratie PUR-klachten bewoners te komen. 6 De huidige registratie van meldingen betreft echter nog steeds Het medisch protocol gaat ervan uit dat de patiënt of diens huisarts bij alleen de meldingen bij lokale GGD’en die het RIVM bijeenbrengt tot PUR-schuimgerelateerde meldingen contact zoekt met de lokale GGD. een landelijk totaalbeeld. Het is niet duidelijk of en in hoeverre deze Deze registreert de casus als PUR-gerelateerde melding en neemt de meldingen overlappen met de meldingen bij ECEMed en/of het Meldpunt vragenlijst af om de mogelijke relatie met PUR-schuim isolatie te toetsen. PUR-slachtoffers. Het gaat bovendien alleen om de meldingen. In 2012 is op initiatief van de GGD’en een PUR-expertgroep opgericht met De aantallen verwijzingen en de medische diagnostiek van PUR-schuim deskundigen van de GGD, het RIVM, het Nederlands Kenniscentrum gerelateerde aandoeningen worden niet centraal geregistreerd. Arbeid en Longaandoeningen en de Radboud Universiteit op het gebied van milieu, toxicologie, geneeskunde en arbeidshygiëne. Het is de 4.3.2 Aantal meldingen van gezondheidsklachten bij bewoners bedoeling dat lokale GGD’en de PUR-expertgroep consulteren als er een Tussen 2011 en 2013 omvatte het landelijke totaalbeeld van het RIVM 34 verband wordt vermoed met gespoten PUR-schuim. De PUR-expertgroep meldingen. 6 Tussen 2013 en 2018 waren er 35 PUR-gerelateerde adviseert vervolgens over de noodzaak van verder milieukundig meldingen. 91 In totaal zijn er in de periode 2011-2019 dus 69 meldingen bij onderzoek en medische diagnostiek. Volgens het medisch protocol vindt GGD’en geregistreerd. Dit zijn meldingen waarbij bewoners klachten een terugrapportage plaats naar de GGD waarbij wordt gemeld of er een hebben gerapporteerd die volgens hen samenhangen met gespoten diagnose is gesteld, en zo ja welke. Eventuele aandoeningen die PUR-schuim. Bij deze aantallen is vermoedelijk sprake van enige gerelateerd zijn aan PUR-schuimisolatie moeten worden gerapporteerd onderrapportage, omdat niet alle lokale GGD’en de meldingen structureel aan de isolatiefirma als de patiënt daarvoor toestemming verleent. bijhouden via het centrale registratiesysteem Osiris. Bovendien kan een melding meerdere bewoners van een huishouden betreffen of Al in 2013 bleek dat niet alle meldingen bij de GGD terechtkwamen. 6 meerdere huishoudens tegelijk (zoals van een appartementencomplex). Veel bewoners met klachten richtten zich rechtstreeks tot ECEMed of het De PUR-expertgroep heeft tijdens de hoorzitting toegelicht dat 29 van Meldpunt PUR-slachtoffers. De minister van Binnenlandse Zaken en de GGD meldingen bij hen terecht zijn gekomen. 92 De gerapporteerde Koninkrijksrelaties constateerde dat een totaalbeeld van gezondheidsgezondheidsklachten betreffen voornamelijk luchtwegklachten, klachten bij bewoners ontbrak en kondigde aan dat het Rijk een overleg huidklachten en verder algemene klachten, zoals hoofdpijn, misselijkheid, zou faciliteren tussen betrokken instanties om tot een landelijke registratie vermoeidheid en geurhinder. Van de 29 meldingen zijn 8 mensen

32 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 34

hoofdstuk 04 | Gezondheidsklachten in Nederland Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 34 van 55

doorverwezen voor medisch onderzoek. Sinds 2016 wordt dat uitgevoerd 4.3.3 Medische diagnostiek volgens het medisch protocol. 92 De uitkomst van het medisch onderzoek van de 8 mensen die zijn verwezen door de GGD’en, is alleen bij betrokkenen bekend. Het meldpunt PUR-slachtoffers is in 2012 begonnen met het registreren van meldingen van gezondheidsklachten door bewoners die een relatie Bij het Academisch Medisch Centrum Amsterdam (AMC) hebben tot maart met gespoten PUR-schuim vermoeden. Hier zijn tot september 2019 322 2020, 22 bewoners met klachten het protocol doorlopen. 94 Geen van hen meldingen gedaan. Een melding kan meerdere personen betreffen. werd rechtstreeks door de GGD verwezen. De klachten waren divers en Het gaat om luchtweg-, huid-, en oogklachten, ademhalingsproblemen, pasten veelal niet bij de aandoeningen die bekend zijn als gevolg van zwellingen (van slijmvliezen), pijn op de borst en hoofdpijn. Andere blootstelling aan isocyanaten. Bij niemand is isocyanaatastma klachten zijn vermoeidheid, duizeligheid, spierpijn, allergieën, gediagnosticeerd of een andere isocyanaatgerelateerde aandoening zoals slaapproblemen, hartkloppingen, koorts, haaruitval, netelroos en beschreven in het medisch protocol. Wel was er een verband tussen de maagdarmklachten. De klachten zijn deels acuut, andere manifesteren klachten en het verblijven in huis. In sommige gevallen is er hulp van zich pas na enige tijd. Tijdens de hoorzitting bracht het meldpunt in dat medisch psychologen ingeroepen die copingstrategieën aanboden. veel bewoners met klachten zeggen dat zij thuis waren tijdens de Dit bleek succesvol in het verminderen van klachten. Het is niet bekend in isolatiewerkzaamheden. 93 Tevens hebben bewoners regelmatig hoeverre andere medische centra gebruik hebben gemaakt van het niet-uitgehard PUR-schuim geconstateerd. Ook in 2019 en 2020 zijn er medisch protocol en welke aandoeningen daar eventueel gediagnosticeerd volgens het meldpunt nog situaties geweest waarbij bewoners thuis waren zijn. Zoals gezegd ontbreekt een centrale registratie van medische tijdens isolatiewerkzaamheden. Het meldpunt heeft geen systematische diagnostiek. registratie van gediagnosticeerde aandoeningen. Verder geeft het meldpunt aan dat mensen met klachten soms niet goed bij de GGD Stichting ECEMed geeft aan in totaal ongeveer 300 bewoners met terecht konden en door de GGD niet werden doorgestuurd voor klachten te hebben gezien. Hun klachten betroffen voornamelijk onderzoek volgens het medisch protocol als zij daarom vroegen. 93 benauwdheid, oogklachten, hoesten, keelpijn, algemene malaise, huiduitslag, irritatie tong/mond/keelholte, hoofdpijn, concentratieproblemen, slikklachten, spierpijn en vermoeidheid. ECEMed heeft bij 2,85,95

33 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 35

hoofdstuk 04 | Gezondheidsklachten in Nederland Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 35 van 55

53 van de 300 bewoners een chemisch, blootstellings- en medisch PUR-schuim (Achtergronddocument Overzicht van studies naar onderzoek gedaan, zoals beschreven in paragraaf 4.1.2. Bij 49 van deze blootstelling en studies naar gezondheidsklachten na woningisolatie met bewoners werd een relatie met PUR-schuim gelegd. 85 Het chemisch gespoten PUR-schuim). Het gaat veelal om klachten aan de luchtwegen onderzoek betrof het aangebrachte PUR-schuim. De blootstelling werd en ogen, soms huidklachten maar ook aspecifieke klachten zoals nagevraagd middels een blootstellingsanamneselijst. 96 De meest gestelde hoofdpijn, concentratieproblemen en misselijkheid komen voor. In een diagnose was sensibilisatie van slijmvliezen en/of huid voor PUR-schuimklein aantal gevallen worden behalve de klachten ook de resultaten uit componenten (bij 47 van de 49 bewoners), gevolgd door acute irritatieve medisch onderzoek gerapporteerd. In één geval trad een astmatische afwijkingen van de slijmvliezen, huid of ogen. Omdat antilichamen niet reactie op na het zelf toepassen van PUR-schuim voor raamisolatie. werden bepaald en andere allergietesten zelden werden uitgevoerd is het Dit gebeurde bij iemand die al was gesensibiliseerd door eerdere onduidelijk waarop deze diagnoses berusten. Door de longarts werd werkgerelateerde blootstelling aan isocyanaten. 98 Huang et al. rapporteert volgens ECEMed vaak bronchiale hyperreactiviteit en (reversibele) over tien huishoudens waar PUR-schuim foutief werd toegepast en luchtwegobstructie vastgesteld. Tijdens de hoorzitting gaf ECEMed aan vislucht werd gerapporteerd. 3 Bij zeven bewoners werd een methacholinedat bij het chemisch onderzoek van het PUR-schuim regelmatig is provocatietest (meting van de gevoeligheid van de luchtwegen) gedaan geconstateerd dat de uitharding niet volledig was, met stankoverlast tot die bij een van hen (iemand met astma) positief was. Bij vier bewoners die gevolg. Daarnaast bleek dat de isoleerders vaak niet volgens de richtlijnen na meer dan vijf maanden specifieke IgE-antilichamen tegen isocyanaten hadden gewerkt: PUR-schuim werd in te dikke lagen aangebracht, hadden laten bepalen, was de test negatief. Redlich et al. beschrijft dat 3 ventilatie van de kruipruimte was gebrekkig, het toegangsluik stond open klachten werden gerapporteerd na toepassing van PUR-schuim in of bewoners waren thuis tijdens isolatiewerkzaamheden. 97 woningen van vier families, waarbij geen nieuw ontstane astma of sensibilisatie voor isocyanaten optrad. 99 Tsuang et al. beschrijft acute en 4.3.4 Internationale literatuur langdurige klachten bij een man en een vrouw uit één huishouden na In de internationale literatuur zijn geen cijfers bekend over het optreden isolatie van de zolder met gespoten PUR-schuim. 4 Beide patiënten van gezondheidsklachten bij bewoners die hun huis hebben laten isoleren hadden een positieve methacholine provokatietest en werden met gespoten PUR-schuim. Wel zijn er gevalsbeschrijvingen van klachten gediagnosticeerd met isocyanaatastma. In Nederland is één casus bij bewoners na een diversiteit van toepassingen van gespoten beschreven van iemand die een allergische reactie kreeg en bij wie

34 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 36

hoofdstuk 04 | Gezondheidsklachten in Nederland Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 36 van 55

bronchiale hyperreactiviteit is vastgesteld door een longarts na isolatie niet worden overschreden, kan de aanwezigheid van de bewoner nabij van de spouwmuur. 95 werkzaamheden en/of een onjuist verloop van de chemische reactie tot ongewenste blootstellingen leiden. In veel gevallen is achteraf niet goed 4.3.5 Duiding van de gegevens vast te stellen of er ongewenste blootstelling van bewoners is geweest. In het algemeen is het lastig om een oorzakelijke relatie te leggen tussen In de gevalsbeschrijvingen uit de literatuur is er geen goede gezondheidsklachten en milieufactoren. Om van een aantoonbaar causaal blootstellingsinformatie beschikbaar. Als er al blootstellingsgegevens zijn, verband te kunnen spreken, moet aan de volgende voorwaarden worden zijn deze (lange) tijd na isolatiewerkzaamheden verzameld, waardoor ze voldaan: 100 weinig zeggen over de werkelijke blootstelling tijdens of kort na de • er heeft blootstelling plaatsgevonden in een concentratie die voldoende isolatiewerkzaamheden. Daarnaast is de medische diagnostiek van is om een effect te veroorzaken aandoeningen waarvan vaststaat dat deze veroorzaakt kunnen worden • het effect is consistent met effecten die de chemische stof kan door stoffen uit gespoten PUR-schuim, slechts in een klein aantal gevallen veroorzaken voldoende uitgevoerd. Daarbij zijn geen van isocyanaten bekende • er is objectief medisch bewijs voor de aanwezigheid van een ziekte gezondheidseffecten aangetoond. In veel andere gevallen is de diagnose • er is een relatie in de tijd tussen blootstelling aan stoffen en het voornamelijk op basis van klachten gesteld. Verder is er blootstelling in optreden van de ziekte lage concentraties aan een aantal stoffen uit PUR-schuim, waarvan de • het effect is biologisch plausibel mogelijke gezondheidseffecten te weinig zijn onderzocht om specifieke • alle andere factoren die kunnen bijdragen aan het effect zijn medische diagnostiek te kunnen doen. De commissie constateert dat de uitgesloten. bestaande registraties van meldingen en diagnostiek geen bewijs leveren dat gespoten PUR-schuim de oorzaak is van de gezondheidsklachten bij Op basis van de beschikbare gegevens, zowel uit Nederlandse bewoners. Tegelijk zijn deze registraties onvolledig en daarom zijn registraties als uit de internationale literatuur is het vaststellen van een effecten op de gezondheid niet uit te sluiten. oorzakelijke relatie om meerdere redenen problematisch. Allereerst is er onzekerheid over de blootstelling en de mate van blootstelling. Terwijl bij een juiste toepassing de gezondheidskundige grenswaarden doorgaans

35 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 37

hoofdstuk 04 | Gezondheidsklachten in Nederland Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 37 van 55

4.4 Hoogrisicogroepen echter geen gevalsbeschrijvingen bekend van werknemers die

Op verzoek van de minister heeft de commissie zich gebogen over de gesensibiliseerd zijn voor isocyanaten en in hun woning specifieke vraag in hoeverre er sprake is van hoogrisicogroepen: mensen die een allergische klachten krijgen. Het geven van een advies aan deze groep grotere kans hebben om gezondheidsklachten op te lopen als gevolg van wordt bemoeilijkt door het feit dat ze vaak niet als zodanig zijn blootstelling aan PUR-schuim. Hierbij heeft zij diverse groepen in gediagnosticeerd en door het gebrek aan een eenvoudige ogenschouw genomen. De commissie heeft geen specifieke adviezen immunologische test om sensibilisatie door isocyanaten aan te tonen. 9,61 voor andere groepen dan mensen met een bestaande allergie voor Het vaststellen van een allergie vergt kennis over werkgerelateerde isocyanaten. blootstellingen en verschillende klinische testen. De gouden standaard voor het vaststellen van een isocyanaatallergie, de klinische Mensen die al gesensibiliseerd zijn inhalatieprovocatietest (met artificiële blootstelling aan isocyanaten onder Mensen met een bestaande sensibilisatie voor isocyanaten of gecontroleerde omstandigheden in het ziekenhuis), wordt in Nederland isocyanaatastma kunnen een allergische reactie krijgen op basis van zeer niet uitgevoerd. De commissie erkent dus dat het mogelijk is dat lage blootstellingen. Een ondergrens voor het uitlokken van een reactie is allergische klachten door PUR-schuim kunnen ontstaan bij mensen die al niet bekend. 101 Bestaande grenswaarden voor blootstelling zijn dan ook gesensibiliseerd zijn, maar door gebrek aan een goede diagnostische test niet beschermend voor mensen die al eerder gesensibiliseerd zijn voor sensibilisatie ziet zij af van een specifiek advies voor deze groep. geraakt. Dit betekent dat het ook bij juiste toepassing niet geheel uit te Mensen die wel weten dat zij een allergie voor isocyanaten hebben door sluiten is dat de aanwezigheid van zeer lage concentraties een allergische werkgerelateerde blootstelling, zouden isolatie met gespoten PUR-schuim reactie oproept bij deze groep. Of en in hoeverre PUR-schuimisolatie uiteraard beter kunnen vermijden. bijdraagt aan een mogelijk risico voor mensen die gesensibiliseerd zijn of al isocyanaatastma hebben, is niet duidelijk. Er zijn namelijk vele andere Mensen met luchtwegaandoeningen bronnen van isocyanaten in huis die lage blootstellingen kunnen geven. 79 Patiënten met bestaande luchtwegaandoeningen hebben eerder last van Zeer lage concentraties monoisocyanaten zijn niet alleen gedetecteerd in irritatie van huid en slijmvliezen door hoge concentraties isocyanaten. Bij de dagen en maanden na isolatie in de woonkamer, maar ook in huisstof juiste toepassing en uitvoering van PUR-schuimisolatie worden bewoners van woningen die niet met PUR-schuim werden geïsoleerd. 5,59,71,78 Er zijn niet blootgesteld aan hoge concentraties isocyanaten en zal deze groep

36 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 38

hoofdstuk 04 | Gezondheidsklachten in Nederland Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 38 van 55

niet meer risico lopen. Uit de gevalsbeschrijvingen komt naar voren dat onder anderen monoisocyanaten 78 en vlamvertragers. Vele andere 66,80 bewoners die acute klachten hadden, thuis waren tijdens de isolatietoepassingen van polyurethaan zoals in matrassen, bankstellen, werkzaamheden en/of dat het PUR-schuim foutief werd toegepast. Of dit koelkasten, autostoelen en isolatieplaten dragen echter bij aan de totale mensen met bestaand astma betrof is niet bekend. 2,3,95 hoeveelheid vlamvertragers en isocyanaten in huisstof en het is niet bekend wat de relatieve bijdrage van gespoten PUR-schuim is. Bij het Mensen met hogere gevoeligheid onderzoeken van de risico’s voor specifieke groepen zou de bijdrage van Aangenomen wordt dat er persoonlijke kenmerken zijn die een hogere alle verschillende blootstellingsroutes moeten worden bekeken. gevoeligheid geven voor het ontwikkelen van een allergie na blootstelling aan isocyanaten. Welke omgevings- dan wel genetische factoren een 86 De commissie ziet geen reden om specifieke adviezen te geven aan hogere gevoeligheid geven, is echter onbekend. Atopie (aangeboren andere groepen dan aan mensen met een bestaande isocyanaatallergie. aanleg) en roken zijn onderzocht, maar lijken geen verband te hebben Bij een juiste toepassing is de blootstelling aan stoffen ruim onder de met een hogere gevoeligheid. 86 Studies naar genetische factoren die een grenswaarden. Dat zou ook nog het geval zijn als er, zoals gebruikelijk rol zouden kunnen spelen hebben geen eenduidige resultaten opgeleverd voor het beschermen van hoogrisicogroepen, een extra veiligheidsfactor of zijn nog niet herhaald uitgevoerd. Bij de bewoners met klachten die 36,86 wordt toegepast op dergelijke grenswaarden. In het geval van onjuiste in het AMC zijn onderzocht volgens het medisch protocol zijn geen toepassing nemen de risico’s voor alle bewoners toe. specifieke risicofactoren af te leiden die een hoger risico op het ontstaan van klachten geven. 94

Jonge kinderen, zwangeren en ouderen Ook over risico’s van blootstelling aan PUR-schuimcomponenten specifiek voor jonge kinderen, zwangere vrouwen en ouderen is weinig bekend. Jonge kinderen hebben een relatief hogere blootstelling aan chemische stoffen omdat hun gewicht lager is. Daarnaast komen zij meer in aanraking met huisstof, waarvan recent is gebleken dat dit een bron is van

37 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 22 39

hoofdstuk 05 | Advies Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 39 van 55

05 advies

38 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 40

hoofdstuk 05 | Advies Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 40 van 55

Bij een juiste toepassing van gespoten PUR-schuimisolatie is de vervolgens een inschatting te maken of beleidsmaatregelen zinvol zijn, en blootstelling aan gevaarlijke stoffen zeer laag en acht de commissie zo ja welke. De commissie beveelt aan om verplichte certificering, nadelige gezondheidseffecten voor bewoners onwaarschijnlijk. handhaving van richtlijnen en nacontrole van het PUR-schuim hierbij te Het uitsluiten van dergelijke gezondheidseffecten is echter om overwegen. In het geval dat het PUR-schuim niet goed is uitgehard, zal verschillende redenen niet mogelijk. Bij onjuiste toepassing nemen de het door de isoleerder verwijderd moeten worden om ongewenste risico’s voor de gezondheid van bewoners toe. Daarnaast worden blootstellingen voor bewoners te voorkomen. Daarbij zijn dezelfde klachten en aandoeningen van bewoners en de mogelijke relatie daarvan veiligheidsvoorschriften voor bewoners en werknemers van toepassing als met gespoten PUR-schuim op dit moment niet systematisch onderzocht bij het spuiten van PUR-schuim. en geregistreerd. Ten slotte zijn van een aantal stoffen in PUR-schuim de

gezondheidseffecten onvoldoende bekend. Daarom adviseert de 5.2 Centrale registratie van klachten en diagnoses bij commissie een aantal maatregelen. bewoners

De commissie constateert dat er geen goed beeld is van de omvang en

5.1 Juiste toepassing van PUR-schuim aard van de problematiek onder bewoners. Ondanks de intenties van de

De commissie is van mening dat een juiste toepassing van gespoten overheid in 2014 is een centrale registratie van klachten en aandoeningen PUR-schuim gewaarborgd moet zijn, omdat daarmee de blootstelling van die mogelijk gerelateerd zijn aan gespoten PUR-schuim, niet van de grond bewoners aan gevaarlijke stoffen binnen veilige grenzen blijft. Een juiste gekomen. Een dergelijke registratie is noodzakelijk om inzicht te krijgen in toepassing is in het Bouwbesluit en in de uitvoeringsrichtlijnen van de omvang en de aard van de problematiek en eventuele veranderingen certificeringsinstanties beschreven. Daarnaast zijn er verplichtingen voor daarin over de tijd, bijvoorbeeld als gevolg van de inspanningen van de werkgevers Bestaande eisen ten behoeve van de veiligheid van bewoners sector. In de registratie zouden de klachten, eventuele aandoeningen en gelden voor vloerisolatie. De commissie adviseert om bij dak- en de relatie ervan met gespoten PUR-schuim (vastgesteld volgens het spouwmuurisolatie te werken volgens voorschriften die aansluiten bij de medisch protocol) moeten worden opgenomen van alle bewoners die zich intenties van bestaande veiligheidsvoorschriften voor vloerisolatie. melden met klachten. De commissie beveelt aan om een instantie aan te In de praktijk blijkt dat niet altijd volgens de richtlijnen wordt gewerkt. wijzen die de organisatie van een dergelijke landelijke registratie op zich De commissie beveelt aan om de huidige werkpraktijk te evalueren om

39 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 41

hoofdstuk 05 | Advies Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 41 van 55

kan nemen. Om hiertoe te komen zijn heldere afspraken tussen RIVM, gezondheidsvraagstuk. Dit vraagstuk is echter breder is dan gespoten lokale GGD’en en de gespecialiseerde medische centra noodzakelijk. PUR-schuim, en valt daarmee buiten de reikwijdte van de huidige adviesvraag. Blaasmiddelen zijn in de woonkamer gedetecteerd tot

5.3 Verbeteringen in het bestaande medisch protocol maanden na PUR-schuimisolatie en zijn waarschijnlijk volledig afkomstig

Het medisch protocol verdient op een aantal punten nadere uitwerking. uit PUR-schuim. De commissie heeft geen concrete aanwijzingen dat De diagnostiek kan meer gestandaardiseerd worden met gedetailleerdere langdurige blootstelling aan lage concentraties van deze stoffen schadelijk beschrijvingen van de diagnostische testen en het toevoegen van is voor de gezondheid. Ze acht nader experimenteel onderzoek naar de referentie waarden. Om in het geval van gediagnosticeerde aandoeningen chronische toxiciteit van blaasmiddelen echter wel gewenst, omdat deze een verband met gespoten PUR-schuim te kunnen leggen of uit te sluiten, informatie grotendeels ontbreekt. Over de mogelijke blootstelling van is tevens informatie nodig over de aard en mate van blootstelling. De stoffen uit PUR-schuim via drinkwater bij vloerisolatie is geen informatie commissie beveelt aan dat een onderzoek naar mogelijke blootstelling beschikbaar. De commissie adviseert om de doorlaatbaarheid van tijdens of na de isolatiewerkzaamheden en een chemisch onderzoek kunststofwaterleidingen en mogelijke blootstelling aan stoffen uit van het PUR-schuim ter plaatse deel gaan uitmaken van het protocol. PUR-schuim via drinkwater nader te laten verkennen. De methodes voor het uitvoeren van dergelijk onderzoek dienen te

worden uitgewerkt. 5.5 Aandacht voor en onderzoek naar blootstelling onder isoleerders

5.4 Onderzoek voor de veiligheid van bewoners De commissie heeft voor haar advies over de blootstelling van bewoners

Na isolatiewerkzaamheden met gespoten PUR-schuim komen noodzakelijkerwijs ook de blootstelling van PUR-schuimisoleerders onder blaasmiddelen en vlamvertragers over een langere tijd geleidelijk vrij uit de loep genomen en signaleert een mogelijk hoge blootstelling aan PUR-schuim, en de gezondheidseffecten van chronische blootstelling aan gevaarlijke stoffen bij isoleerders. Voor geen van de stoffen in PUR-schuim deze stoffen zijn niet goed onderzocht. Van vlamvertragers zijn er vele zijn momenteel wettelijke Nederlandse grenswaarden van kracht. andere bronnen in huis en de bijdrage van PUR-schuim isolatie aan De concentraties isocyanaten en katalysatoren die in de ruimte van de totale blootstelling van bewoners aan vlamvertragers is onbekend. isolatiewerkzaamheden tijdens de werkzaamheden worden gevonden De commissie ziet de blootstelling aan vlamvertragers als een relevant liggen echter (ver) boven de in het buitenland gehanteerde grenswaarden.

40 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 42

hoofdstuk 05 | Advies Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 42 van 55

Bovendien zijn er aanwijzingen uit buitenlands onderzoek voor een hoge Een juiste en veilige toepassing is niet te garanderen als particulieren zelf inwendige blootstelling van isoleerders aan isocyanaten en vlamvertragers, op basis van losse componenten gespoten PUR-schuimisolatie ondanks de preventieve maatregelen en het gebruik van persoonlijke aanbrengen. De commissie beveelt daarom aan om te onderzoeken of het beschermingsmiddelen. Om te toetsen of de huidige preventieve (juridisch) mogelijk is om daarop gerichte producten, die in Nederland maatregelen onder isoleerders in Nederland voldoende effectief zijn, worden aangeboden, van de markt te weren. beveelt de commissie aan om onderzoek te doen naar de inwendige blootstelling aan stoffen uit gespoten PUR-schuim bij isoleerders. Een dergelijk onderzoek geeft inzicht in de blootstelling aan stoffen die ondanks het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen via luchtwegen en huid in het lichaam terecht komen. Bovendien levert het informatie over de relatie tussen blootstelling aan stoffen tijdens PUR-schuimisolatie en nadelige gezondheidseffecten.

Verder is extra aandacht op zijn plaats voor de naleving van wettelijke verplichtingen voor werkgevers in het kader van de Arbowet zoals de aanwezigheid van risico-inventarisaties en evaluaties, het aanbieden van periodiek medisch onderzoek en toegang tot een arbodienst. Daarnaast zouden specifiekere afspraken ter bevordering van de veiligheid van PUR-schuimisoleerders vastgelegd kunnen worden in, bijvoorbeeld, arbocatalogi. De commissie ziet de opleidingsverplichtingen voor werkenden met diisocyanaten die per 2023 gelden onder Europese wetgeving als een zinvolle stap. Als werknemers bewust omgaan met de risico’s, kan dat niet alleen hun eigen risico verkleinen, maar ook dat van bewoners.

41 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 43

Literatuur Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 43 van 55

literatuur

42 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 44

Literatuur Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 44 van 55

de commissie gespoten PUR-schuim van de Gezondheidsraad 2019: Amsterdam / Groningen, 2016.

2 Verschoor L. Woningisolatie met PUR moet in de ban. Medisch Contact 9 Rustemeyer T, Duijm, F, Bakker, JG e.a. Protocol voor diagnostiek van 2013: gezondheidsklachten in relatie tot potentiële blootstelling aan

3 Huang YC, Tsuang W. Health effects associated with faulty application isocyanaten en PUR schuim, gebruikt voor isolatie, bij bewoners en of spray polyurethane foam in residential homes. Environ Res 2014; isoleerders. Achtergronddocument en literatuurstudie. Amsterdam / 134: 295-300. Groningen, 2016.

4 Tsuang W, Huang YCT. Asthma induced by exposure to spray 10 Tweede Kamer der Staten-Generaal. Integrale visie op de polyurethane foam insulation in a residential home. Journal of woningmarkt: Motie van de leden Beckerman en Van Kent op 5 april Occupational and Environmental Medicine 2012; 54(3): 272-273. 2018 over uitbreiden van het onderzoek purschuim van de

5 TNO. Evaluatie van gezondheidsrisico’s voor bewoners op basis van Gezondheidsraad Den Haag: Vergaderjaar 2017-2018, 32847, nr. 348. resultaten van metingen in woningen tijdens en direct na aanbrengen 11 Milieucentraal. https://www.milieucentraal.nl/energie-besparen/

van SPF-vloerisolatie. 2013; R11049. energiezuinig-huis/isoleren-en-besparen/isolatiematerialen-vergeleken/ .

6 Tweede Kamer der Staten-Generaal. Bouwbesluit 2012: Brief van de 12 Icynene Europe Sprl. Veiligheidsinformatieblad Base Seal bestanddeel minister voor Wonen en Rijksdienst aan de Tweede Kamer der Statenvoor de productie van isolatieschuim.: Brussel, ; 2018.

Generaalregering; reactie op TNO-onderzoek gespoten PUR-schuim 13 Icynene Europe Sprl. Veiligheidsinformatieblad H2Foam Lite LDC50 v6

bij vloerisolatie. Den Haag: Vergaderjaar 2012-2013, 32 757 nr. 78. Bestanddeel voor de productie van isolatieschuim. . Brussel, 2018.

7 Rustemeyer T, Duijm, F, Bakker, J.G. Protocol voor diagnostiek van 14 BASF Nederland BV. Veiligheidsinformatieblad Elastospray 1622/20 gezondheidsklachten in relatie tot potentiële blootstelling aan Polyol Component. Arnhem, 2016.

isocyanaten en PUR schuim, gebruikt voor isolatie, bij bewoners. 15 BASF Nederland BV. Veiligheidsinformatieblad Elastospray* LWP

Amsterdam / Groningen, 2016. 1672/1/I Polyol Component. Arnhem, 2019.

8 Rustemeyer T, Duijm, F, Bakker, J.G. Protocol voor diagnostiek van 16 Nestaan Holland BV. Veiligheidsinformatieblad Nestaan Poly SD382/28 gezondheidsklachten in relatie tot potentiële blootstelling aan Polyolcomponent van een 2-componenten polyurethaansysteem.

Tholen, 2012.

43 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 45

Literatuur Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 45 van 55

SD382/28 Polyolcomponent van een 2-componenten Bouwbesluit 2012 en het Besluit bouwwerken leefomgeving in verband

polyurethaansysteem. overeenkomstig Verordening (EG) nr. 1907/2006 met het verbeteren van de veiligheid bij het bouwen en de veiligheid en

(REACH) met de aanvullende Verordening (EU) 2015/830. Tholen; 2016. gezondheid in bouwwerken en enkele andere wijzigingen.

18 Covestro Deutschland. Veiligheidsinformatieblad Baymer Spray AL 800 Den Haag: Vergaderjaar 2018-2019, 32757 nr. 78. Polyolcomponenten voor het vervaardigen van polyurethaan. richtlijn 26 IKOB-BKB. Uitvoeringsrichtlijn Sprayen van de onderkant van begane (EU) 1907/2006. Leverkusen, 2019. grondvloeren met polyurethaan (URL 27-101). 2013.

19 Bayer MaterialScience AG. Veiligheidsinformatieblad Baymer spray AL 27 Insula Certificatie. Thermisch na-isoleren met PUR-Sprayschuim voor 800 polyolcomponenten voor het vervaardigen van polyurethaan. Insula-procescertificaat (BRL 2131). 2016.

Richtlijn (EU) nummer 1907/2006 Leverkusen; 2012. 28 IKOB-BKB. Nationale beoordelingsrichtlijn (BRL 1332) voor het KOMO

20 van Leeuwen CJV, T.G. Risk Assessment of Chemicals: An Introduction. attest en het KOMO procescertificaat Sprayen van de onderkant van Dordrecht, the Netherlands: Springer; 2007. begane grondvloeren en de onderkant van daken met spraysysteem

21 Kennisplatform Gespoten PURschuim. De voordelen van gespoten van polyurethaanschuim. 2013. PURSchuim. Kennisplatform Gespoten PURschuim: https://www. 29 Lastbom L, Colmsjo A, Johansson R, Karlsson D, Melin J, Nordqvist Y, gespotenpurschuim.nl/gespoten-purschuim/ . et al. Effects of thermal degradation products from polyurethane foams

22 Environmental Protection Agency. https://www.epa.gov/saferchoice/ based on toluene diisocyanate and diphenylmethane diisocyanate on potential-chemical-exposures-spray-polyurethane-foam . isolated, perfused lung of guinea pig. Scand J Work Environ Health

23 Wood RD. Center for the Polyurethanes Industry summary of 2003; 29(2): 152-158. unpublished industrial hygiene studies related to the evaluation of 30 TNO. Emissie van PUR gerelateerde stoffen uit Spray Polyurethaan emissions of spray polyurethane foam insulation. J Occup Environ Hyg Foam (SPF) vloerisolatie, gemeten in de tijd. Utrecht, 2013; 2017; 14(9): 681-693. TNO-060-UTP-2013-00250.

24 Light E. Assessment and remediation of misapplied spray polyurethane 31 Agency for Toxic Substances and Disease registry. Toxicological profile foam. ASTM Special Technical Publication. 2017. 2017. for toluene diisocyanate and methylenediphenyl diisocyanate. 2018.

https://www.atsdr.cdc.gov/ToxProfiles/tp206.pdf .

44 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 46

Literatuur Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 46 van 55

Diisocyanates and Methylenediphenyl Diamines. 2017. Workbook for High-Pressure Application of Spray Polyurethane Foam

33 Environmental Protection Agency. United States Environmental (SPF). 2010. Protection Agency. Methylene Diphenyl Diisocyanate (MDI) And 41 Gezondheidsraad. Bisfenol A. Den Haag, 2019; publicatie nr. 2019/04. Related Compounds. Washington, DC, 2011. 42 RIVM. https://www.rivm.nl/fluorkoolwaterstoffen .

34 Yakabe Y, Henderson KM, Thompson WC, Pemberton D, Tury B, 43 Kennisplatform Gespoten PURschuim. https://www. Bailey RE. Fate of Methylenediphenyl Diisocyanate and Toluene gespotenpurschuim.nl/ .

Diisocyanate in the Aquatic Environment. Environ Sci Technol 1999; 44 Kjeldsen P, Scheutz C. Short- and long-term releases of fluorocarbons

33(15): 2579-2583. from disposal of polyurethane foam waste. Environ Sci Technol 2003;

35 Bello D, Herrick CA, Smith TJ, Woskie SR, Streicher RP, Cullen MR, 37(21): 5071-5079. et al. Skin exposure to isocyanates: reasons for concern. Environ 45 Tsai WT. An overview of environmental hazards and exposure risk of Health Perspect 2007; 115(3): 328-335. hydrofluorocarbons (HFCs). Chemosphere 2005; 61(11): 1539-1547.

36 Fisseler-Eckhoff A, Bartsch H, Zinsky R, Schirren J. Environmental 46 European Centre for Ecotoxicology and toxicology of Chemicals. isocyanate-induced asthma: morphologic and pathogenetic aspects 1,1,1,3,3,-Pentefluoropropane (HFC-245fa) JACC report No.44. of an increasing occupational disease. Int J Environ Res Public Health Brussels, 2004.

2011; 8(9): 3672-3687. 47 Rusch GM. The development of environmentally acceptable

37 Gezondheidsraad. Health Council of the Netherlands. Di- and fluorocarbons. Crit Rev Toxicol 2018; 48(8): 615-665. triisocyanates. The Hague, 2018; publication no. 2018/20. 48 Environmental Protection Agency. https://www.epa.gov/aegl/hfc-134a

38 European Chemicals Agency. ECHA Scientific report for evaluation results-aegl-program . of limit values for diisocyanates at the workplace. Helsinki, 2019. 49 Fleet T, Hanlon, J, Osborne, K e.a. The Norwegian Environment

39 Perfetti L, Brame B, Ferrari M, Moscato G. Occupational asthma (OA) Agency. Study on environmental and health effects of HFO refrigerants with sensitization to diphenylmethane diisocyanate (MDI) presenting (Publication number: M-917. 2017.

at the onset like a reactive airways dysfunction syndrome (RADS).

Am J Ind Med 2003; 44(3): 325-328.

45 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 47

Literatuur Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 47 van 55

50 van der Veen I, de Boer J. Phosphorus flame retardants: properties, 58 Tian S, Ecoff S, Sebroski J, Miller J, Rickenbacker H, Bilec M. production, environmental occurrence, toxicity and analysis. An indoor air quality evaluation in a residential retrofit project using Chemosphere 2012; 88(10): 1119-1153. spray polyurethane foam. J Occup Environ Hyg 2018; 15(5): 363-375.

51 Environmental Protection Agency. EPA. Flame retardants used in 59 RPS advies-en ingenieursbureau bv. Sprayed PUR foam emissions flexible polyurethane foam and alternatives assessment update. from crawlspaces. 2014.

2015; EPA 744-R-15-002. 60 Lesage J, Stanley J, Karoly WJ, Lichtenberg FW. Airborne methylene

52 European Chemicals Agency. ECHA. Screening report an assesment diphenyl diisocyanate (MDI) concentrations associated with the of whether the use of TCEP, TCPP and TDCP in articles should be application of polyurethane spray foam in residential construction. restricted. Helsinki,, 2018; 3. J Occup Environ Hyg 2007; 4(2): 145-155.

53 Robert W, Andersen, J, Wood, R e.a. Ventilation and Re-Occupancy 61 Lockey JE, Redlich CA, Streicher R, Pfahles-Hutchens A, Hakkinen PB, of a Residential Home Sprayed with High Pressure Polyurethane Ellison GL, et al. Isocyanates and human health: multistakeholder

Foam. 2012. information needs and research priorities. J Occup Environ Med 2015;

54 Robert W, Wood, R, Andersen, J. Spray Polyurethane Foam Monitoring 57(1): 44-51. and Re-Occupancy of High Pressure Open Cell Applications to New 62 Kakooei H, Shahtaheri SJ, Karbasi H-A. Evaluation of Workers’ Residential Constructions. 2014. Exposure to Methylene Diphenyl Diisocyanate (MDI) in an Automobile

55 Bello A, Xue Y, Gore R, Woskie S, Bello D. Assessment and control Manufacturing Company, Iran. International Journal of Occupational of exposures to polymeric methylene diphenyl diisocyanate (pMDI) in Safety and Ergonomics 2015; 12(4): 443-449.

spray polyurethane foam applicators. Int J Hyg Environ Health 2019: 63 Jang ASC, I S;. Increase in Airway Hyperresponsiveness Among

56 Bilan RA, Haflidson WO, McVittie DJ. Assessment of isocyanate Workers Exposed to Methylene Diphenyldiisocyanate Compared to exposure during the spray application of polyurethane foam. Workers Exposed to Toluene Diisocyanate at a Petrochemical Plant in Am Ind Hyg Assoc J 1989; 50(6): 303-306. Korea. Am J Ind Med 2000; 37: 663-667.

57 Crespo J, Galan J. Exposure to MDI during the process of insulating 64 Mellette MP, Bello D, Xue Y, Yost M, Bello A, Woskie S. Testing of buildings with sprayed polyurethane foam. Ann Occup Hyg 1999; Disposable Protective Garments Against Isocyanate Permeation From 43(6): 415-419.

46 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 48

Literatuur Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 48 van 55

Spray Polyurethane Foam Insulation. Ann Work Expo Health 2018; 72 Ernstgard L, Sjogren B, Gunnare S, Johanson G. Blood and exhaled air

62(6): 754-764. can be used for biomonitoring of hydrofluorocarbon exposure. Toxicol

65 Pronk A, Preller L, Raulf-Heimsoth M, Jonkers IC, Lammers JW, Lett 2014; 225(1): 102-109. Wouters IM, et al. Respiratory symptoms, sensitization, and exposure 73 Bello A, Carignan CC, Xue Y, Stapleton HM, Bello D. Exposure to response relationships in spray painters exposed to isocyanates. organophosphate flame retardants in spray polyurethane foam Am J Respir Crit Care Med 2007; 176(11): 1090-1097. applicators: Role of dermal exposure. Environ Int 2018; 113: 55-65.

66 Naldzhiev D, Mumovic D, Strlic M. Polyurethane insulation and 74 Estill CF, Slone J, Mayer AC, Phillips K, Lu J, Chen IC, et al. household products – A systematic review of their impact on indoor Assessment of spray polyurethane foam worker exposure to environmental quality. Building and Environment 2020; 169: organophosphate flame retardants through measures in air, hand

67 Scholten B, Kenny L, Duca RC, Pronk A, Santonen T, Galea KS, et al. wipes, and urine. J Occup Environ Hyg 2019: 1-12. Biomonitoring for Occupational Exposure to Diisocyanates: A 75 Estill CF, Slone J, Mayer A, Chen IC, La Guardia MJ. Worker exposure Systematic Review. Ann Work Expo Health 2020; 64(6): 569-585. to flame retardants in manufacturing, construction and service

68 Brennen C. Industrial Hygiene Monitoring of Spray Foam Insulation. industries. Environ Int 2020; 135: 105349. The Woodlands, 2013. 76 Kjeldsen P, Jensen MH. Release of CFC-11 from disposal of

69 Poppendieck D, Schlegel M, Connor A, Blickley A. Flame retardant polyurethane foam waste. Environ Sci Technol 2001; emissions from spray polyurethane foam insulation.ASTM Special 35(14): 3055-3063.

Technical Publication. 2017. 2017. 77 LBP Sight. Resultaten bouwfysisch onderzoek. 2019;

70 Havermans JBGA, Houtzager MMG. Emission of volatiles from Spray V045682aa.1978DNK.hv. Polyurethane Foam (SPF) insulated crawl spaces.Indoor Air 2014 - 78 Bekki K, Uchiyama S, Kunugita N. Analysis of isocyanates in indoor 13th International Conference on Indoor Air Quality and Climate. 2014. dust. Anal Bioanal Chem 2018; 410(18): 4247-4251. 2014. 79 Krone CA, Klingner TD. Isocyanates, polyurethane and childhood

71 TNO. Evaluatie van gezondheidsrisico’s voor bewoners, op basis van asthma. Pediatr Allergy Immunol 2005; 16(5): 368-379. resultaten van metingen in een woning waar SPF-vloerisolatie is 80 Sugeng EJ, Leonards PEG, van de Bor M. Brominated and aangebracht. 2013; R10803-16. organophosphorus flame retardants in body wipes and house dust,

47 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 49

Literatuur Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 49 van 55

and an estimation of house dust hand-loadings in Dutch toddlers. Diisocyanate in the United States Toluene Diisocyanate Production

Environ Res 2017; 158: 789-797. Industry. J Occup Environ Med 2017; 59 Suppl 12: S22-S27.

81 Steunpunt Milieu en Gezondheid. Het Vlaamse humane 88 TNO. Evaluatie van sectoren op basis van werkgerelateerde biomonitoringsprogramma 2016-2020: Referentiewaarden bij jongeren. gezondheidseffecten door stoffenblootstelling. 2011; V9408. 2020. 89 TNO. Preventie beroepsziekten door stoffen. 2018.

82 Xu F, Eulaers I, Alves A, Papadopoulou E, Padilla-Sanchez JA, Lai FY, 90 TNO. Arbobalans 2018 Kwaliteit van de arbeid, effecten en et al. Human exposure pathways to organophosphate flame retardants: maatregelen in Nederland. Leiden, 2018.

Associations between human biomonitoring and external exposure. 91 RIVM. Meldingen van milieugerelateerde gezondheidsklachten bij

Environ Int 2019; 127: 462-472. GGD’en, periode 2017-2018. 2019; 2019-0132.

83 RIVM. Permeatie van contaminanten vanuit grondwater door 92 PUR-expert groep. Verslag van de hoorzitting van de commissie polyethyleen-drinkwaterleidingen. Bilthoven, 2016. gespoten PUR-schuim van de Gezondheidsraad 2019:

84 Verschoor AH, Verschoor, L. Wijze van onderzoek van personen met 93 Meldpunt PURslachtoffers. Verslag van de hoorzitting van de gezondheidsklachten na PUR-schuim isolatie in het Expertise Centre commissie gespoten PUR-schuim van de Gezondheidsraad 2019: Environmental Medicine (ECEMed) van het Rijnstate ziekenhuis in 94 Rustemeyer T. Gesprek Prof. Rustemeyer en commissie gespoten Arnhem. Gezondheidsraads. 2020. PUR-schuim van de Gezondheidsraad. Gezondheidsraads. 2020.

85 Verschoor AH, Verschoor, L. Overzicht van gezondheidsklachten na 95 Verschoor L. Adembenemende contacten…Risico’s van polyurethaan PUR-schuim isolatie van personen onderzocht in het Expertise Centre schuim (PUR). ILD Care Today 2013; 6(2): 6-8.

Environmental Medicine (ECEMed) van het Rijnstate ziekenhuis in 96 Marshall LW, E.;Abelsohn, A.; Sanborn, M.D’;. Identifying and

Arnhem. 2020. managing adverse environmental health effects. 1. Taking an exposure

86 Redlich CA, Karol MH. Diisocyanate asthma: clinical aspects and history. CMAJ 2002; 166(8): 1049-1055. immunopathogenesis. International Immunopharmacology 2002; 97 Verschoor AH, Verschoor, L. Verslag van de hoorzitting van de 2(2): 213-224. commissie gespoten PUR-schuim van de Gezondheidsraad 2019.

87 Collins JJ, Anteau S, Conner PR, Cassidy LD, Doney B, Wang ML, et al. Incidence of Occupational Asthma and Exposure to Toluene

48 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 50

Literatuur Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 50 van 55

98 Dietemann-Molard A, Kopferschmitt-Kubler MC, Meyer PD, Tomb R, Pauli G. Allergic asthma due to domestic use of insulating polyurethane foam. Lancet 1991; 338(8772): 953.

99 Redlich CA, Wilson, L. A Case Series of Families with Symptoms Associated with Home Polyurethane Spray Foam Insulation.

International conference of Isocyanates and Health. New Haven,

CT2013.

100 Harbison R, D, Bourgeois, M.M. Hamilton and Hardy’s Industrial toxicology. Villey, 2015.

101 Arts JH, Mommers C, de Heer C. Dose-response relationships and threshold levels in skin and respiratory allergy. Crit Rev Toxicol 2006; 36(3): 219-251.

49 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 51

Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid | pagina 51 van 55

Commissie

Samenstelling Commissie Gespoten PUR-schuim: Waarnemers:

• • 

  prof. dr. H.E. van der Horst, hoogleraar huisartsgeneeskunde, Amsterdam UMC, voorzitter • mr. ir. E.J.G.E.M. Bijl, ministerie van BZK, Den Haag (tot en met december 2019)

• • 

  prof. dr. J.H. van Esch, hoogleraar chemische technologie, Technische Universiteit Delft (lid sinds 26 • ir. J.P.A.J. Verlinden, ministerie van BZK, Den Haag (sinds januari 2020)

  november 2019)

• • 

  dr. R.M. Meertens, universitair hoofddocent gezondheidsbevordering, Maastricht universiteit Secretarissen:

• • 

  dr. R.H.H. Pieters, immunotoxicoloog, IRAS Utrecht, lector Hogeschool Utrecht • dr. M.J. Alssema, Gezondheidsraad, Den Haag

• • 

  dr. G.B.G.J. van Rooy, bedrijfsarts, Arbo Unie Expertise Centrum voor Toxische stoffen, polikliniek • dr. H.F.G. van Dijk, Gezondheidsraad, Den Haag

  klinische arbeidstoxicologie Nijmegen

• • 

  dr. ir. L.A. Smit, milieuepidemioloog, IRAS Utrecht

• • 

  dr. R.T. van Strien, medisch milieukundige, GGD Amsterdam

• • 

  dr. I. Terreehorst, internist-allergoloog, Amsterdam UMC en DC Kliniek Den Haag

• • 

  dr. J.S. van der Zee, longarts, OLVG Amsterdam, Amsterdam UMC

50 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2 52

De Gezondheidsraad, ingesteld in 1902, is een adviesorgaan met als taak de regering en het parlement ‘voor te lichten over de stand der wetenschap

ten aanzien van vraagstukken op het gebied van de volksgezondheid en het gezondheids(zorg)onderzoek’ (art. 22 Gezondheidswet).

De Gezondheidsraad ontvangt de meeste adviesvragen van de bewindslieden van Volksgezondheid, Welzijn en Sport; Infrastructuur en Waterstaat;

Sociale Zaken en Werkgelegenheid en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. De raad kan ook op eigen initiatief adviezen uitbrengen,

en ontwikkelingen of trends signaleren die van belang zijn voor het overheidsbeleid.

De adviezen van de Gezondheidsraad zijn openbaar en worden als regel opgesteld door multidisciplinaire commissies van – op persoonlijke titel

benoemde – Nederlandse en soms buitenlandse deskundigen.

U kunt dit document downloaden van www.gezondheidsraad.nl.

Deze publicatie kan als volgt worden aangehaald: Gezondheidsraad. Gespoten PUR-schuimisolatie en gezondheid. Den Haag: Gezondheidsraad, 2020; publicatienr. 2020/24.

Auteursrecht voorbehouden

51 Gezondheidsraad | Nr. 2020/24 2