Omgevingsagenda Oost-Nederland (bijlage bij 34682,nr.51) - Hoofdinhoud

Officiële titel	Omgevingsagenda Oost-Nederland (bijlage bij 34682,nr.51)
Document­datum	01-07-2020
Publicatie­datum	09-07-2020
Nummer	2020D27746
Kenmerk	34682, nr. 51
Externe link	origineel bericht
Originele document in PDF

OMGEVINGSAGENDA OMGEVINGSAGENDA

OOST-NEDERLAND OOST-NEDERLAND

JUNI 2020

INHOUD

Bestuurlijke samenvatting 6

1 Omgevingsagenda Oost-Nederland 10

ADAPTIEF OMGEVINGSPROGRAMMA 15

2 Aanpak omgevingsopgaven 16 3 Samenwerking en uitvoering 28

PERSPECTIEF 2040 EN OMGEVINGSOPGAVEN 33

4 Perspectief op Oost-Nederland 2040 34 5 Omgevingsopgaven 52

• 1. 

  Netwerkkracht stedelijke regio’s en robuuste vervoerscorridors 54

• 2. 

  Innovatieve groene metropoolregio Arnhem, Nijmegen en Foodvalley 58

• 3. 

  Klimaatbestendige groeiregio Zwolle 62

• 4. 

  Internationale en bereikbare technologische topregio Twente 66

• 5. 

  Cleantech Regio: inzet op groene, duurzame en inclusieve groei 70

• 6. 

  Duurzame (transport) corridor rivierenland 74

De Omgevingsagenda Oost-Nederland is tot stand gekomen in een interactief proces met brede 7. Dynamische IJsselvallei en Twentekanalen 77

bijeenkomsten, gesprekstafels, verdiepende overleggen en versnellingsweken. In dit proces 8. Transitie landelijk gebied 80

hebben ongeveer 125 vertegenwoordigers vanuit de regio, provincie, het Rijk en – in deze

fase in mindere mate nog – kennisinstellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties Bijlage 1 afkortingen 84

meegedacht over de gezamenlijke opgaven voor Oost-Nederland en de extra inzet die nodig is om deze aan te pakken. Dit proces heeft plaatsgevonden onder begeleiding van een kernteam van Rijk, provincies Gelderland en Overijssel en een vertegenwoordiging van de waterschappen in Oost Nederland. Duo’s en trio’s van Rijk en regio zijn aan de slag gegaan met verdieping op de opgaven en het leveren van tekstbijdragen.

Het kernteam en ‘schrijfteam’ voor de omgevingsagenda:

• • 

  Rolien Nolte / Irma Lissberg, Regio Twente

• • 

  Kees Praamstra / Janneke Grevelingen, Regio Zwolle

• • 

  Saskia Engbers / Annelies Boot, gemeente Zwolle

• • 

  Carine Verheggen / Kees Verspui, Cleantech Regio

• • 

  David de Jong, provincie Overijssel

• • 

  Aart Kinds, provincie Overijssel

• • 

  Dianne Laarman-Hoogendoorn, provincie Overijssel

• • 

  Janneke Wessels / Susanne Nolten, provincie Overijssel

• • 

  Matthijs Lenis, gemeente Nijmegen

• • 

  Suzanne Hesseling, gemeente Arnhem

• • 

  Heidy Smit, Regio FoodValley

• • 

  Arnout Hulshuis, Regio Foodvalley

• • 

  Coen Mekers, provincie Gelderland

• • 

  Jeroen Huneker, provincie Gelderland

• • 

  Mark Kemperman / Paul Rijzinga, provincie Gelderland

• • 

  Jos Athmer / Rene Eisenga / Wim van der Linden, waterschappen Oost-Nederland

• • 

  Bart van Oort, Rijkswaterstaat Oost-Nederland

• • 

  Marcel van Westing, Rijkswaterstaat Oost-Nederland

• • 

  Marijn van der Wagt, ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

• • 

  Leen Kool, ministerie van Economische Zaken en Klimaat

• • 

  Jacqueline Coenraadts, ministerie van Economische Zaken en Klimaat

• • 

  Maaike Wijngaard, ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit

• • 

  Arie Speulman, ministerie van Binnenlandse Zaken

• • 

  Charles Aangenendt, ministerie van Binnenlandse Zaken

• • 

  Corine de Zeeuw, ministerie van Binnenlandse Zaken

• • 

  Dick Bres, ministerie van Binnenlandse Zaken

• • 

  Regina Oosting / Mayke Hoogbergen, ministerie van Binnenlandse Zaken

De Omgevingsagenda Oost-Nederland is ontwikkeld onder begeleiding van Royal HaskoningDHV en Urhahn | stedenbouw & strategie.

 OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 3

VOORWOORD

Oost-Nederland staat voor uitdagende opgaven in de leefomgeving. Voldoende ruimte voor wonen en werken, verduurzaming van onze energievoorziening, anticiperen op de klimaatverandering en herstel van de balans tussen natuur en landbouw zijn slechts enkele van de vele voorbeelden. Bij de aanpak daarvan willen we het eigen karakter en de identiteit van de steden, dorpen en landschappen van Overijssel en Gelderland behouden en verder versterken.

Deze eerste Omgevingsagenda voor Oost-Nederland bevat de opgaven en aanvullende afspraken waar Rijk én regio hun gezamenlijke inzet voor een duurzame leefomgeving op willen richten. De agenda vervangt niet al gemaakte afspraken, maar wil de schakel tussen beleid en uitvoering door een meer integrale en gebiedsgerichte blik verder versterken.

Bij de uitwerking van deze eerste versie van onze Omgevingsagenda Oost-Nederland is één ding duidelijk geworden; niemand van ons kan deze opgaven alleen aanpakken. Daarvoor is de complexiteit te groot, de onderlinge samenhang te sterk en de kennis van ieder van ons te beperkt. We willen als één overheid andere partners tegemoet treden om de opgaven en de afspraken in deze agenda samen en integraal aan te pakken en verder te brengen. Overheden, bedrijven, maatschappelijke organisaties, kennisinstellingen en burgers zijn nodig om bij te dragen aan een duurzame leefomgeving in Oost-Nederland.

Deze eerste Omgevingsagenda is een adaptieve agenda; altijd klaar om uit te voeren, maar nooit af. Dat betekent dat de opgaven en afspraken altijd kunnen worden aangescherpt en aangevuld als nieuwe ontwikkelingen en inzichten daarom vragen. Urgente afspraken kunnen we jaarlijks aanpassen, en verder maken we gebruik van monitoring (tweejaarlijks) en evaluatie (vierjaarlijks) die ook voorzien zijn voor de Nationale Omgevingsvisie. De stikstofcrisis en de coronacrisis hebben ons recent weer laten zien dat vooruit kijken lastig is en dat we bereid moeten zijn ons beleid en de uitvoering daarvan aan te passen als dat nodig is. Maar ook als de opgaven veranderen, zullen we de samenwerking met elkaar blijven voortzetten om tot concrete resultaten in de uitvoering te komen.

Monique van Haaf en Bert Boerman, Gedeputeerden Provincie Overijssel Peter Kerris en Christianne van der Wal, Gedeputeerden Provincie Gelderland

Kajsa Ollongren, Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Hein Pieper, Dijkgraaf Waterschap Rijn en IJssel, namens de waterschappen in Oost-Nederland

4 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 5

BESTUURLIJKE SAMENVATTING

Met gepaste trots presenteren Rijk en regio hierbij de Omgevingsagenda Oost Nederland. Het is de eerste omgevingsagenda die -als onderdeel van een pilot - in

Nederland gemaakt is. Met de omgevingsagenda verstevigen Rijk en regio een meer integrale, gebiedsgerichte, programmatische aanpak en samenwerking bij de opgaven in de fysieke leefomgeving. De omgevingsagenda is een adaptieve agenda die jaarlijks zal worden geactualiseerd op basis van nieuwe inzichten, voortgang en ontwikkelingen. De opgedane lessen bij de totstandkoming van de omgevingsagenda worden gebruikt door het Rijk bij het opstellen van omgevingsagenda’s in de andere vier landsdelen.

EEN OMGEVINGSAGENDA VOOR OOST-NEDERLAND PERSPECTIEF OP OOST-NEDERLAND

IN 2040 Deze omgevingsagenda bevat de gezamen De omgevingsagenda vormt een belangrijke aanpassingen/acties in andere regionale lijke integrale gebiedsgerichte opgaven schakel tussen de omgevingsvisies van rijk en/of Rijkstrajecten; Oost-Nederland is een sociaal-economisch In 2040 heeft Oost-Nederland concurre Steden, dorpen en het landelijk gebied van Rijk én regio in Oost-Nederland op het en regio én de verschillende, vaak sectorale/ • Een leidraad te zijn voor andere krachtig, vitaal en aantrekkelijk gebied. Het rende, aantrekkelijke en duurzame stedelijke zijn in 2040 duurzaam en klimaatbegebied van de fysieke leefomgeving. Deze thematische uitvoeringsprogramma’s (uitvoerings)trajecten in die zin dat de landsdeel ontwikkelt zich op economisch regio’s op topniveau. Slimme en duurzame stendig. Duurzame energieopwekking, opgaven zijn vertaald naar een programma trajecten, door: omgevingsopgaven (sterk) meewegen gebied sneller dan het Nederlandse verbindingen zorgen voor een sterke gesloten kringlopen, duurzame vervoersvan acties, maatregelen en projecten om - • Het agenderen van de belangrijkste bij het maken van inhoudelijke keuzes gemiddelde, bijvoorbeeld in de groei verankering in internationale kennis- en netwerken en klimaatadaptatie spelen aanvullend op wat al loopt – de komende strategische (gebiedsgerichte) opgaven (integrale afweging) en/of de priovan het aantal bedrijven, banen en bruto interstedelijke netwerken. De topsectoren hierin een belangrijke rol. Het landelijk jaren gezamenlijk op te pakken. De omge- van Rijk en regio – voor een duurzame, ritering van acties, maatregelen en regionaal product. Qua concurrentiepositie en kennisclusters vormen een nog sterkere gebied is innovatief, duurzaam en vitaal vingsagenda vormt een gebiedsgerichte vitaal en krachtige ontwikkeling van projecten (horizontale doorwerking) kan het zich op een aantal punten meten katalysator voor innovatie en de economie. door een gezonde, circulaire agro en food uitwerking van de Nationale Omgevings Oost-Nederland; zodat wordt bijgedragen aan de met de top van de wereld. Oost-Nederland is De ligging aan grensoverschrijdende goedesector, sterke MKB en logistieke hotspots visie (NOVI), de provinciale omgevingsvisies • Het bieden van handelingsperspecintegrale aanpak van de Omgevingsoponderdeel van de dynamische, innovatieve, rencorridors wordt optimaal benut door de en door versterking van de landschapvan Gelderland en Overijssel, watervisies tief door vanuit een integrale analyse gaven. en door kennis gedreven internationale toegevoegde waarde en werkgelegenheid pelijke kwaliteiten. Oost-Nederland is een van de waterschappen en regionale visies. van de opgaven extra benodigde netwerken en draagt hieraan bij vanuit van multimodale terminals te vergroten, recreatieve bestemming van formaat door Vanuit de omgevingsagenda zullen ook gezamenlijke inzet van Rijk en regio onderscheidende kwaliteiten en kracht, op een wijze die bijdraagt aan een goede een uniek recreatief aanbod van o.a. grens relaties worden gelegd met bestaande te formuleren, bijvoorbeeld als grote zoals de sterke clusters op het gebied van landschappelijke inpassing en een optimale overstijgende natuurnetwerken, Nationale Rijks- en regionale programma’s, zoals de transities of andere ontwikkelingen Agro-Food, Health & High Tech, Logistiek en leefkwaliteit. landschappen en Nationale parken en Woonagenda, Deltaprogramma en het daarom vragen, integraliteit ontbreekt of Cleantech. Rijk en regio hebben de ambitie historische binnensteden. MIRT-programma. De omgevingsagenda is er knelpunten in de uitvoering zijn. Deze de economische kracht en vitaliteit van de nieuwe, breed ingestoken opvolger van extra inzet kan gaan om de uitvoering Oost-Nederland te behouden, versterken de Gebiedsagenda Oost 2013. van nieuwe acties (onderzoek, en verduurzamen. Door de gestage

projecten, etc.) of om voorstellen voor economische en demografische groei in de stedelijke regio’s, en de kracht en specifieke kwaliteiten van Oost-Nederland, te benutten. En door grote transities te realiseren op het gebied van energie, klimaatbestendigheid, verduurzaming landelijk gebied en circulaire economie.

• 1. 

  De ‘regio’ staat hierbij voor het geheel van bestuursgrensoverschrijdende samenwerkingen van provincies, regionale triple helix samenwerkingsverbanden,

waterschappen, gemeenten, terreinbeheerders en drinkwaterbedrijven die zich inzetten voor de gezamenlijke opgaven in deze agenda. Het ‘Rijk’ staat voor de interdepartementale samenwerking voor opgaven in de fysieke leefomgeving.

De nieuwe Omgevingsagenda als schakel tussen beleid en uitvoering

6 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 7 ACHT OMGEVINGSOPGAVEN, MET

UITVOERINGSAFSPRAKEN om de grote regionale en (inter)nationale transitiesprong van energie en circulair

Regio en Rijk gaan de komende jaren met Lopende acties en trajecten van Rijk en/ Omgevingsopgave Netwerkkracht verkeersstromen te borgen en de bestaande produceren, duurzame en slimme mobiliteit, Afspraken Omgevingsagenda extra inzet samenwerken aan acht ‘omgeof regio vormen een belangrijk ‘vehicle’ stedelijke regio’s en robuuste infrastructuur beter te benutten. young professionals vasthouden en 2020/2021 vingsopgaven’, die zullen werken als een in de aanpak van de omgevingsopgaven. vervoerscorridors: aantrekken en het toekomstbestendig • Overleg over verduurzaming ‘vliegwiel’ voor vernieuwing en de ontwik Iedere omgevingsopgave kent daarbij zijn Versterken van de concurrentiekracht van maken van het vestigingsklimaat mét van het transport en het beter keling van het gezamenlijke perspectief op eigen dynamiek (fasering, concreetheid, Oost-Nederland en haar bijdrage aan de Afspraken Omgevingsagenda behoud van de kwaliteit en aantrekkelijkbenutten van het vaarwegareaal Oost-Nederland in 2040. Omgevingsopprioriteiten, etc.). Daar waar nu al kansen (inter-) nationale economie en concurren 2020/2021 heid van de leefomgeving en bereikbaarvan de IJssel, Twentekanalen en gaven zijn die opgaven waar agenda’s van of dilemma’s liggen, zijn – boven op de tiekracht van Nederland. Met de stedelijke • Gebiedsgericht MIRT-onderzoek heid. Zwarte Water vormgeven. Rijk en regio overlappen, meerdere transities lopende acties en trajecten – voor een regio’s als motoren van economische groei, bereikbaarheid in wisselwerking of opgaven samenkomen, schaalniveaus aantal omgevingsopgaven aanvullende onder ander door een goede verankering met de verstedelijkingsopgave Afspraken Omgevingsagenda Omgevingsopgave Transitie Landelijk verbonden moeten worden, en die het beste afspraken van regio en Rijk geformuleerd. in de prioritaire (inter-)nationale verbin Regio Zwolle; 2020/2021 Gebied en Groene Schatkamers: met een gebiedsgerichte aanpak kunnen Nieuwe ontwikkelingen en voortgang in dingen en vervoersknopen, in aansluiting bij • Uitwerken Verstedelijkingsstra• Participatie ministeries BZK en Centrale opgave in het landelijk gebied is worden opgepakt. acties kunnen de komende jaren, ook voor onder andere het Toekomstbeeld OV 2040. tegie Regio Zwolle; EZK in Transform als wijkgerichte het vinden van balans of synergie tussen

de andere omgevingsopgaven in deze Verbeteren leefbaarheid, duurzaamheid en • Betrokkenheid Rijk – regio bij warmte-aanpak; versterking van het verdienvermogen - agenda, tot extra verdieping of nieuwe verkeersveiligheid, door onder meer slimme gebiedsontwikkeling Spoorzone • Ontwerpend onderzoek en living onder ander in de agrarische sector en acties en afspraken leiden. Op deze wijze en duurzame mobiliteit, duurzaam goede Zwolle; lab voor integrerende aanpak van vrijetijdseconomie - en het behouden van werken Rijk en regio samen aan de acht strarenvervoer, en zorg voor kwaliteit van lucht • Quick scan watersysteem en opgaven rond de papierindustrie; een goede leefbaarheid en omgevingskwategische omgevingsopgaven op basis van en geluid. klimaatadaptatie. • Ruimtelijke verdiepingsatelier liteit. In Oost-Nederland zijn de agrarische een actuele en adaptieve (voortrollende) over A1 Corridor en omliggende sector en vrijetijdseconomie van groot Omgevingsagenda Oost-Nederland. Omgevingsopgave Innovatieve groene Omgevingsopgave Internationale en bedrijventerreinen over opgaven economische en maatschappelijk belang. metropoolregio Arnhem, Nijmegen en bereikbare technologische topregio en ontwikkelkansen in het gebied; Klimaatverandering (meer droogte, hogere Foodvalley: Twente: • Opstellen ruimtelijk-economische temperaturen en heftigere regenbuien) Faciliteren van een forse stedelijke groei Versterken van de economische topsectoren agenda Cleantech Regio op basis , verduurzaming van de energievoorzievan de regio, met behoud van leefklimaat, Tech, Med-tech en Energy door een van analyse naar circulaire transning en druk op de omgevingskwaliteit bereikbaarheid en landschappelijke hierbij passende aanpak voor duurzame formatie. vragen om slimme en innovatieve vormen kwaliteiten. Daarnaast is ruimte nodig voor verstedelijking, bereikbaarheid en grensvan multifunctioneel land- en bodem

De acht strategische omgevingsopgaven van Oost-Nederland. groei van bedrijvigheid en werkgelegenheid. overschrijdende samenwerking in deze Omgevingsopgave Duurzame gebruik en nieuwe verdienmodellen, die

Versterking van de inhoudelijke cross-overs grensregio. Het benutten en verstevigen van (transport) corridor rivierenland: bijdragen aan verbetering van de leefomtussen campus- en innovatieclusters op het de innovatiekracht van de regio vraagt om Groeiende ruimteclaims van nationale geving. Dit geldt in het bijzonder voor de gebied van Food, Health & High Tech en experimenteerruimte (fysieke ruimte en in opgaven in Rivierenland samen te laten ‘groene schatkamers’ van Oost Nederland: Energy is cruciaal voor het innovatieklimaat regelgeving), , goed bereikbare topwerkgaan met behoud en versterking van het de nationale parken Veluwe, Wiedenen de economische ontwikkeling van de locaties en een duurzame aantrekkelijke -kwetsbare – internationaal bijzondere Weerribben en Sallandse Heuvelrug. Door regio. leefomgeving. landschap en synergie te realiseren met onder andere stikstofdeposities en droogte andere (regionale) opgaven. Tot de belangstaat de kwaliteit van deze (inter)nationaal Afspraken Omgevingsagenda rijkste opgaven horen waterveiligheid, waardevolle natuurgebieden onder druk. 2020/2021 Afspraken Omgevingsagenda bevaarbaarheid, duurzame zoetwatervoor• Ontwerpend onderzoek Integrale 2020/2021 ziening, verbeteren van de kwaliteit van de verstedelijkingsstrategie Arnhem• Onderzoek Samenhang topwerkloleefomgeving, versterken van toeristische/ Nijmegen-Foodvalley; caties en stationsgebieden Twente; en recreatieve potenties en verduurzaming • Verkenning aanscherping • Twente ‘ Real life living lab’ van het goederenvervoer. Economisch profiel Arnhem: onderzoek van pilots naar Nijmegen-Foodvalley; uitvoering door vergroten experi Omgevingsopgave Dynamische • Gezamenlijk onderzoek Stedelijke menteerruimte; IJsselvallei en Twentekanalen: verdichting stationsgebied • Integrale en bovenregionale Het realiseren van een samenhangende Nijmegen. aanpak Klimaatadaptatie en retenontwikkeling op het gebied van waterveiligtievermogen Twente. heid, waterbeheer, klimaatadaptatie, natuur Omgevingsopgave Klimaatbestendige • Verkenning Fieldlab voor medische en waterkwaliteit, logistiek en scheepvaart. groeiregio Zwolle: innovaties. Met als uitdagingen het meebewegen met Het klimaatadaptief accommoderen van de natuurlijke dynamiek van het waterde forse stedelijke en economische groei Omgevingsopgave Cleantech Regio: systeem en het benutten van de kracht van van de regio, mét behoud van de kwaliteit Versterken van de economische topwerklohet cultureel erfgoed en het toeristischvan de leefomgeving en bereikbaarheid. caties in de regio op gebied van innovatie. recreatief potentieel van de (Hanze)steden Zo staat Regio Zwolle o.a. voor de opgave Tot de belangrijkste opgaven behoren de en het ‘ommeland’.

8 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 9

1 POSITIONERING EN FUNCTIE OMGEVINGSAGENDA OMGEVINGSAGENDA Met deze Omgevingsagenda Oost-Nederland zetten de regionale overheden en het Rijk een nieuwe stap in de samenwerking. Er wordt al langer samen OOST-NEDERLAND gewerkt op diverse terreinen. Maar de grote transities, zoals op het gebied van energie, circulaire economie, klimaat en in stedelijk en landelijk gebied, laten zien dat een meer integrale, gebiedsgerichte en adaptieve aanpak nodig is. De omgevingsagenda vormt daarbij een belangrijke schakel tussen de omgevingsvisies van rijk en regio én de verschillende, vaak sectorale/thematische uitvoeringsprogramma’s trajecten.

Voor u ligt de Omgevingsagenda Oost-Nederland. De omgevingsagenda bevat de Deze schakelfunctie krijgt invulling door: bestuurstafels waar de formele besluit De Omgevingsagenda Oost-Nederland is integrale gebiedsgerichte opgaven van Rijk én regio 2 in Oost-Nederland op het • Het agenderen van de belangrijkste vorming plaats vindt. een adaptieve agenda die periodiek wordt gebied van de fysieke leefomgeving. Vertaald naar een programma van afspraken strategische (gebiedsgerichte) opgaven • Een leidraad te zijn voor andere aangepast op basis van trends, ontwiken

acties om - aanvullend op wat al loopt – de komende jaren gezamenlijk op - van Rijk en regio – voor een duurzame, (uitvoerings)trajecten in die zin dat de kelingen, nieuwe inzichten en voortgang

te pakken. De omgevingsagenda vormt een gebiedsgerichte uitwerking van de vitaal en krachtige ontwikkeling van strategische omgevingsopgaven (sterk) van acties. Niet alle opgaven zijn al even

Nationale Omgevingsvisie (NOVI), de provinciale omgevingsvisies van Gelderland Oost-Nederland; meewegen bij het maken van inhoudever uitgewerkt. Jaarlijks worden opgaven

en Overijssel, watervisies van de waterschappen en regionale visies. Zij is de • Het bieden van handelingsperspeclijke keuzes (integrale afweging) en/of en afspraken - waar nodig geactualiseerd. tief door vanuit een integrale analyse de prioritering van acties, maatregelen Periodiek zal een algehele herziening plaatsnieuwe,

breed ingestoken opvolger van de Gebiedsagenda Oost 2013. van die opgaven afspraken te maken en projecten (horizontale doorwerking) vinden. De Omgevingsagenda Oost-Nederover

de extra benodigde gezamenlijke zodat wordt bijgedragen aan de land is/wordt vastgesteld door de provincies inzet van Rijk en regio, bijvoorbeeld integrale aanpak van de omgevingsop Overijssel en Gelderland, de waterschappen als grote transities of andere ontwikgaven. Hierdoor krijgt de omgevingsain Oost-Nederland en het Rijk. Deze kelingen daarom vragen, integraliteit genda meerwaarde in het borgen van omgevingsagenda krijgt voor het Rijk - bij

Pilot Omgevingsagenda Oost-Nederland onvoldoende is of er knelpunten in de samenhang en afstemming van beslisinwerkingtreding van de Omgevingswet - de

De Omgevingsagenda Oost is het resultaat van een landelijke pilot en leertraject voor het uitvoering zijn. Deze extra inzet kan singen in relevante trajecten van Rijk status van een onverplicht programma.

opstellen van Omgevingsagenda’s. Het doel van de pilot is – naast het opstellen van een

nieuwe agenda – het verkennen hoe een vernieuwde Omgevingsagenda eruit kan zien om gaan om de uitvoering van nieuwe en regio voor de fysieke leefomgeving

zoveel mogelijk meerwaarde te hebben in relatie met al bestaande instrumenten. De pilot acties (onderzoek, projecten, etc.) of om (zoals de Regionale Energie Strategieën,

heeft lessen opgeleverd over de manier van werken, de soort opgaven en type afspraken, voorstellen voor aanpassingen/acties in de Woonagenda, MIRT, Erfgoed Telt

ook voor Omgevingsagenda’s die de komende jaren in andere landsdelen zullen worden andere regionale en/of Rijkstrajecten. en de gebiedsgerichte afspraken in opgesteld. Het proces van de pilot en de lessen zijn te vinden op het leerplatform Mirt : De voorstellen voor andere trajecten het kader van het Interbestuurlijk

https://mirt.mett.nl/pilot+omgevingsagenda+oost/ worden geagendeerd op de geëigende Programma).

De positionering van de nieuwe Omgevingsagenda in relatie met andere instrumenten.

• 2. 

  De ‘regio’ staat hierbij voor het geheel van bestuursgrensoverschrijdende samenwerkingen van provincies, regionale triple helix samenwerkingsverbanden,

waterschappen, gemeenten, terreinbeheerders en drinkwaterbedrijven die zich inzetten voor de gezamenlijke opgaven in deze agenda. Het ‘Rijk’ staat voor de interdepartementale samenwerking voor opgaven in de fysieke leefomgeving.

10 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 11

SAMENWERKINGSPRINCIPES

Rijk en regio werken samen op basis van een aantal samenwerkingsprincipes, PARTICIPATIE

die bijdragen aan maximale meerwaarde van deze omgevingsagenda.

De omgevingsagenda is ontwikkeld in van BZK uiteindelijk stelsel-verantwoordelijk digers van deze trajecten hebben actief een interactief proces van met ongeveer is voor de ruimtelijke ordening, waaronder meegewerkt aan de ontwikkeling van de 125 vertegenwoordigers vanuit de regio, het instrument omgevingsagenda’s, zijn omgevingsagenda. Aan enkele gebiedsdiaprovincie, het Rijk en – in deze fase in Rijk en regio bij de totstandkoming van de logen en versnellingsweken hebben maat

ACHT ‘OMGEVINGSOPGAVEN’ ALS mindere mate – kennisinstellingen, bedrijfsagenda en in de uitwerking gelijkwaardige schappelijke organisaties, economic boards VIJF SAMENWERKINGSPRINCIPES VLIEGWIEL leven en maatschappelijke organisaties. partners. of kennisinstellingen ook direct meegedaan.

In het proces zijn gebiedsdialogen, Bij het verder uitwerken van de opgaven en 1. Opgavegericht werken als een gezamenlijke aanpak van samenhan Bovenstaande samenwerkingsprincipes werksessies, versnellingsweken en -acties Deze omgevingsagenda vloeit voort de uitvoering van de omgevingsagenda zal één overheid gende en gebiedsgerichte opgaven. Om hebben geleid tot de keuze om in deze en schriftelijke rondes georganiseerd om uit onder meer provinciale en regionale de bestaande regionale samenwerking met De maatschappelijke opgaven op het dit te bereiken is gekozen voor selectiviomgevingsagenda te focussen op een aantal belangen, meningen en kennis van alle (triple-helix) visies en agenda’s (daar waar kennisinstellingen, private partijen en maatgebied van de fysieke leefomgeving teit en focus: in de selectie van integrale omgevingsopgaven die kunnen werken als partijen op tafel te krijgen. Hieraan hebben de ‘overlap’ zit met nationale opgaven). Bij schappelijke organisaties worden benutten. vormen de basis van de agenda en van (gebieds)opgaven en/of in de selectie van een ‘vliegwiel’ voor een duurzame, vitaal en medewerkers van verschillende rijksdede totstandkoming en uitvoering van deze De volledige beschrijving van het ontwikhet handelen van de partners. Inhoud, de afspraken over extra inzet. Door focus krachtige ontwikkeling van Oost-Nederland. partementen, provincies, waterschappen, visies en agenda’s zijn maatschappelijke kelproces van de omgevingsagenda is te complexiteit, schaalniveau en grenzen van en selectiviteit ontstaan heldere keuzes en Omgevingsopgaven zijn die opgaven waar regio’s, gemeenten en kennisorganisaties organisaties, bedrijfsleven en kennisinstelvinden op het leerplatform Mirt : https:// de opgaven bepalen de meest passende prioriteiten en kan de inzet van middelen en meerdere transities samenkomen, schaaleen bijdrage geleverd. Hoewel de Minister lingen intensief betrokken. Vertegenwoormirt.mett.nl/pilot+omgevingsagenda+oost/ aanpak. De geografische scope van de capaciteit beter worden gericht. niveaus verbonden moeten worden en die agenda en opgaven zijn daarom niet precies het beste met een gezamenlijke, gebiedsafgebakend: we kijken en organiseren over 4. Samenwerking tussen overheden, gerichte en adaptieve aanpak kunnen bestuurlijke gemeentelijke, provinciale of bedrijfsleven en maatschappelijke worden opgepakt. Vanuit eigen kracht en landsgrenzen heen. Opgavegericht werken partijen kwaliteiten van gebieden focussen we op vraagt om samenwerken als één overheid en Bij de aanpak van de opgaven werken we specifieke integrale opgaven. Rijk en regio het benutten en koppelen van beschikbare samen met maatschappelijke organisagaan de komende jaren met extra inzet en middelen, netwerken en al aanwezige ties, bedrijfsleven en kennisinstellingen vernieuwing samenwerken aan deze omgeinitiatieven vanuit de samenleving. Dat op basis van gedeeld eigenaarschap. Elke vingsopgaven van Oost-Nederland.

zorgt voor flexibiliteit om te doen wat uit het overheid, en ook burgers en bedrijven, De werking van omgevingsopgaven

oogpunt van de opgaven nodig is. leveren een bijdrage vanuit hun eigen De omgevingsopgaven komen voort uit als vliegwiel voor het perspectief op

verantwoordelijkheid en mogelijkheden. Oost-Nederland. de opgaven uit de NOVI en provinciale

• 2. 

  Gezamenlijke opgaven van Rijk en Waar mogelijk en interessant proberen we omgevingsvisies én vormen ‘een plus’ op regio door slimme bundeling van investeringen de aanpak van deze (NOVI)opgaven in alle

Centraal staan die opgaven waar nationale en het aantrekken van publiek en privaat gebieden van Oost-Nederland via bestaande ambities en opgaven samen komen met kapitaal (bijvoorbeeld via Invest NL of of nieuwe thematische trajecten, zoals de landsdelige, provinciale en regionale Europese Investeringsbank (EIB/EIF) een zo regionale energiestrategieën, klimaatadapambities en opgaven (‘daar waar overlap in groot mogelijke maatschappelijke impact te tatieplannen, stedelijk groei en krimp, mobivisies is’). Voor deze opgaven zijn gezamaken. liteitsprogramma’s, etc. De gezamenlijke

menlijke inzet, ontwikkeling en besluiten aanpak van deze omgevingsopgaven zal Leeswijzer

van regio en Rijk nodig om te komen 5. Adaptief programmeren daarmee werken als een vliegwiel voor de De Omgevingsagenda Oost-Nederland bestaat uit twee delen. In het eerste deel ‘Adaptief Omgevingsprogramma’ is de programmatot

integrale en duurzame oplossingen. De snelheid en onzekerheid van ontwikkevernieuwing en invulling van het gezamentische samenwerking de komende tijd van Rijk en regio rondom de

Opgaven die Rijk of regio grotendeels lingen, de complexiteit van opgaven en de lijke perspectief op Oost-Nederland. Omgevingsagenda uiteengezet. Hoofdstuk 2 beschrijft de kern van

zelfstandig kunnen oppakken maken geen zoektocht naar nieuwe oplossingen vragen de Omgevingsopgaven van Oost-Nederland en de concrete acties

onderdeel uit van deze omgevingsagenda. om een adaptieve aanpak. Er zijn namelijk waar Rijk en regio -– boven op lopende acties en trajecten – mee

Dit betekent ook dat de inzet van partijen geen pasklare oplossingen voor de veelal aan de slag gaan. Hoofdstuk 3 bevat een beschrijving van de wijze

altijd is gericht op de bijdrage aan het complexe opgaven. Rijk en regio nemen waarop Rijk en regio de samenwerking, uitvoering en doorwerking

hogere schaalniveau: invulling geven aan daarom de ruimte voor een gezamenlijk van de omgevingsagenda organiseren.

het gezamenlijke perspectief op Oostontwikkelproces, nieuwe inzichten en Deel twee ‘Perspectief 2040 en Omgevingsopgaven’ vormt de

Nederland. innovaties. We gaan samen aan de slag langjarige leidraad voor de Rijk-regio aanpak in Oost-Nederland. en basis van resultaten, nieuwe inzichten Hoofdstuk 4 Perspectief op Oost-Nederland 2040 beschrijft de

• 3. 

  Focus op een selectief aantal en ontwikkelingen zullen vervolgstappen positie en kwaliteiten van Oost-Nederland, de belangrijkste

integrale (gebieds)opgaven worden bepaald. Op deze wijze worden transities die op het gebied afkomen en het gezamenlijke

Regionale overheden en het Rijk gebruiken stapsgewijs de aanpak en gewenste ontwikperspectief op Oost-Nederland in 2040. Hoofdstuk 5 Omgevingsopgaven bevat de volledige beschrijving van alle acht Omgevingsdeze

omgevingsagenda - meer dan bij de kelingsrichtingen scherper. opgaven in Oost-Nederland.

eerdere gebiedsagenda - als basis voor

12 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 13

ADAPTIEF OMGEVINGS- PROGRAMMA

14 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 15

2 AANPAK OMGEVINGSOPGAVEN

ADAPTIEF EN PROGRAMMATISCH CONCURRERENDE, DUURZAME EN SAMENWERKEN VERBONDEN STEDELIJKE REGIO’S

Regio en Rijk gaan de komende jaren met Lopende acties en trajecten van Rijk en/ Omgevingsopgave Rijk en regio hebben de bedrijven en inwoners van buiten de regio kenmerkende aantrekkelijke vestigings- en

extra inzet samenwerken aan acht ‘omgeof regio vormen een belangrijk ‘vehicle’ Netwerkkracht en ambitie om de concur(Randstad en Noord-Nederland). Versterking woonklimaat van Oost-Nederland. Vanuit

vingsopgaven’ die als vliegwiel kunnen in de aanpak van de omgevingsopgaven. robuuste rentiekracht van Oostvan samenwerking en verbinding tussen hun eigen kwaliteiten en context zijn er

dienen voor het de ontwikkeling Oost Iedere omgevingsopgave kent daarbij zijn vervoerscorridors Nederland te versterken. de stedelijke regio’s en met andere regio’s specifieke kansen en integrale opgaven in Nederland. Met de aanpak van de acht eigen dynamiek qua fasering, concreetheid, Oost-Nederland is een in Nederland en daarbuiten , bijvoorbeeld de vier stedelijke regio’s, die hierna aan de omgevingsopgaven werken we aan: prioriteiten etc. Daar waar kansen voor landsdeel met een diverse economie, op het gebied van de kennisinfrastructuur, orde komen. • Concurrerende, duurzame en verbonden synergie of knelpunten liggen, zijn in deze innovatieve kennisinstellingen en een draagt bij aan de netwerkkracht in (Oost-) stedelijke regio’s; omgevingsagenda aanvullende afspraken aantrekkelijk leefklimaat. Oost-Nederland Nederland. Stedelijke regio’s in Oost• Een toekomstbestendige ontwikkeling van Rijk en regio geformuleerd. Niet alle levert een belangrijke bijdrage aan de Nederland hebben een belangrijke opgave van de ‘blauwe corridors’; omgevingsopgaven zijn dan ook al even ver internationale concurrentiekracht van te vervullen als onderdeel van het ‘Stedelijk • Een innovatief en vitaal landelijk gebied. uitgewerkt. In dit hoofdstuk ligt de focus op Nederland door een gestage economische Netwerk Nederland’ (Randstad-Amersfoortdie omgevingsopgaven die de afgelopen groei en innovatieve clusters op het Zwolle-Arnhem-Nijmegen-Brabantse periode via versnellingsweken een extra gebied van Agro-Food, Health & High Tech, stedenrij), zoals verwoord in de Voorjaarsverdiepingsslag hebben gekregen en waar Logistiek, Cleantech en de (smart) maakinbrief over de NOVI (april 2020). Gezamenwe de komende tijd als eerste met extra dustrie. Binnen het interstedelijke netwerk lijke bijdragen vanuit Oost-Nederland aan concrete acties aan de slag gaan in Oost-Nederland vormen de stedelijke dit Stedelijk Netwerk Nederland zijn het regio’s Arnhem-Nijmegen en FoodValley, faciliteren van een kwalitatieve en duurzame Door uitvoering van de afspraken ontstaan Regio Zwolle, Twente en de Cleantech Regio stedelijke groei, het blijven versterken nieuwe inzichten op basis waarvan nieuwe belangrijke economische motoren. In een en robuust maken van de economische kansrijke acties in gang gezet kunnen aantal van deze stedelijke regio’s is sprake structuur en het behoud van een goede worden of bepaalde acties kunnen worden van een sterke demografische groei, onder bereikbaarheid via weg, water en spoor. Dit gestopt wanneer deze niet of minder andere door de aantrekkingskracht op alles met behoud en ontwikkeling van het aan de doelen blijken bij te dragen. Ook trends, ontwikkelingen of verandering van opgaven kunnen leiden tot aanpassing van opgaven of afspraken, ook voor de andere omgevingsopgaven in deze agenda. Op deze wijze werken Rijk en regio samen aan de acht strategische omgevingsopgaven op basis van een actuele en adaptieve (voortrollende) Omgevingsagenda Oost Nederland.

Een volledige beschrijving van alle acht opgaven is opgenomen in hoofdstuk 5.

16 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 17 INNOVATIEVE GROENE METROPOOLREGIO ARNHEM, NIJMEGEN EN FOODVALLEY

Gezamenlijke doelen Omgevingsopgave Kern van de samenhangende ruimtelijke verstedelijgave. Elk scenario kent voor- en nadelen op Heijendaal) en Energy (Industriepark Kleefse AANVULLENDE AFSPRAKEN VAN RIJK

• • 

  Duurzame verstedelijking in balans met Duurzame omgevingsopgave kingsstrategie voor de lange termijn. Deze het gebied van bereikbaarheid, landschap, Waard, Arnhems Buiten) is cruciaal voor het EN REGIO 2020/2021

bereikbaarheid; verstedelijking Het gebied Arnhemstrategie legt verband tussen locatiekeuze leefklimaat, woonmilieus en energieinnovatieklimaat en daarmee de economische 1. Verstedelijkingsstrategie: Rijk en

• • 

  Duurzame verstedelijking combineren Arnhem-Nijmegen Nijmegen-FoodValley van nieuwe woningen en de bereikbaartransitie. We gaan samen onderzoeken welk ontwikkeling van de regio. Om investeregio starten samen een proces van

met inzetten op groei van innovatieve Foodvalley ontwikkelt zich tot een heidsopgave, energietransitie, kwaliteit scenario de agglomeratiekracht, leefbaarringskansen uit binnen- en buitenland te ontwerpend onderzoek om te komen tot

clusters; groene metropoolregio van de leefomgeving, water, landschap en heid en duurzaamheid van de groene benutten is een duidelijk gemeenschappelijk een integrale verstedelijkingsstrategie • Duurzame verstedelijking combineren waar nu al meer dan een miljoen Nederklimaatadaptatie. Rekening houdend met metropoolregio het beste versterkt. perspectief nodig: dat betekent keuzes maken voor wonen, werken en bereikbaarheid.

met leefbaarheid en leefomgeving. landers wonen. Er zijn grote concentraties de unieke landschappelijke waarden van over welk cluster(s) nationaal en internatio De te onderzoeken verstedelijkingsscevan verstedelijking en kennisintensieve natuur, stuwwallen en rivieren. Waarden die Er moet ook ruimte gevonden voor de groei naal ‘in de etalage’ wordt gezet. nario’s worden ook getoetst op effecten economie (met kennisinstituten zoals belangrijk zijn voor het leefklimaat en de van bedrijvigheid en werkgelegenheid op de energietransitie, klimaatverandehet Max Planck Instituut en het Donders concurrentiepositie, maar de ruimte voor de binnen de regio. De regio zet hierbij sterk in ring, kwaliteit leefomgeving, bereikbaar Instituut en een focus op (Agri)Food, groei beperken. op versterking van de circulaire economie, heid, water, natuur, landschap, etc. De Health & High Tech en Energy vanuit doorbouwend op aanwezige initiatieven. regio is trekker, Rijkspartners zijn BZK, o.a. de WUR, Radboud Universiteit, HAN, Verstedelijking met behoud van landschap Versterking van de inhoudelijke cross-overs IenW, EZK, LNV en OCW.

Noviotech en IPKW) te vinden. Het aantal en leefklimaat is een grote uitdaging. Er zijn tussen campus- en innovatieclusters op het 2. Economisch profiel: Het Rijk, inwoners neemt de komende jaren fors verschillende ruimtelijke groeiscenario’s te gebied van Food (Campus Wageningen, gemeenten, provincie en economic toe. Deze groei van de regio vraagt om een bedenken voor deze verstedelijkingsop Kennisas), Health & High Tech (Novio Tech, boards (Arnhem-Nijmegen en FoodValley) organiseren ‘een gesprekstafel’ met als gezamenlijk doel het

Omgevingsopgave Innovatieve groene metropoolregio Arnhem, Nijmegen en Foodvalley aanscherpen van het economisch profiel van de regio. Ten behoeve van

het maken van keuzes over versterking van sectoren, clusters en campussen, die bijdragen aan het versterken van de concurrentiekracht en het bevorderen van de werkgelegenheid

• 3. 

  Betrokkenheid Rijk – regio bij stationsgebied Nijmegen: In stationsgebied Nijmegen is er sprake van een complexe stedelijke verdichtingsopgave van werken, wonen en mobiliteit (ook in verbinding met de omgeving). Ook in Zwolle spelen dergelijke opgaven.

Selectie van lopende Rijk-regio samenwerkingstrajecten Rijk en regio willen bij de ontwikke• Integrale MIRT Agenda Stedelijk Netwerk Arnhem-Nijmegen ling betrokken zijn en bijdragen door • IBP Vitaal Platteland voor stationsomgeving Nijmegen en • Regiodeal Foodvalley Spoorzone Zwolle een gezamenlijk • Toekomstbeeld OV 2040 onderzoek Rijk/regio uit te voeren in • Woondeal Arnhem-Nijmegen 2020. Het betreft een zowel ruimtelijke • Ontwerp studie Regio van de Toekomst als bestuurskundige analyse. Hierover • Programma Erfgoed Deal is in het BO MIRT 2019 een besluit • Logistiek knooppunt Afslag38 genomen. • MIRT Projecten: • Sterke regio’s: CAT Agrofood Wageningen • MIRT verkenning A1/A30, Rijnbrug • PHS station Ede Wageningen • Verbetering spoorlijn Utrecht-Arnhem-Duitse grens • SUN corridor (PHS Schiphol-Utrecht-Arnhem-Nijmegen • ICE lobby en afspraken hierover bestuurlijk overleg MIRT Dec 2018 • PHS-maatregelen Nijmegen CS • Goederencorridor Oost, knoop Nijmegen • MIRT-verkenning A50 Eindhoven-Nijmegen.

18 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 19 KLIMAATBESTENDIGE GROEIREGIO ZWOLLE

Gezamenlijke doelen Kern van de Zo staat Regio Zwolle voor de opgave om dat toekomstige weersextremen kunnen 4. Quick scan watersysteem en Klimaatzijn input voor de onderzoeken naar

• • 

  Klimaatbestendig accommoderen van Omgevingsopgave Klimaatbestendige omgevingsopgave de grote regionale en (inter)nationale worden opgevangen. adaptatie: De Regio Zwolle onderzoekt verstedelijking en bereikbaarheid om

de groei van de regio; groeiregio Zwolle Regio Zwolle ontwikkelt verkeersstromen te borgen en de bestaande in samenspraak met het Rijk in een deze gebiedsgericht, klimaatadaptief

• • 

  Borgen van de bereikbaarheid; zich tot een economische infrastructuur beter te benutten. Een De Regio Zwolle wil op die manier kwets Quick scan de bandbreedte van het én in relatie met het watersysteem

• • 

  Een economisch vitale regio die ruimte en stedelijke topregio van goede bereikbaarheid is immers van belang baarheid omzetten in wendbaarheid watersysteem op de lange termijn (min, uit te werken tot integrale en waar biedt om te werken en te ontwikkelen formaat. De ambitie van de Regio Zwolle om de groei te accommoderen en de en toekomstperspectief. Dit vraagt om plus en neutraal) en de consequenties mogelijk vernieuwende oplossingen. met behoud van kwaliteit van de leefis om de vierde economische topregio van economische potentie van de regio verder innovatieve en integrale oplossingen die daarvan in relatie tot te maken keuzes Deze oplossingen kunnen ter inspiratie omgeving. Nederland te worden. Het klimaatadaptief te ontwikkelen. Daarnaast is het van belang synergie realiseren tussen de klimaat- en vanuit opgaven voor wonen, energiedienen nationaal en internationaal. accommoderen van de forse stedelijke dat de regio in balans is. Dat wil zeggen natuuropgaven en de ruimtelijk-economitransitie, mobiliteit, landbouw, natuur

  en economische groei van de regio, mét dat stad en ommeland verweven zijn en sche ambities van de regio, zodat de regio enz. De uitkomsten van deze QuickScan behoud en ontwikkeling van de kwaliteit evenwichtig doorontwikkelen. De groei van specifieke kwaliteiten van stad en landschap van de leefomgeving en bereikbaarheid is de stad Zwolle draagt bij aan vooruitgang behouden blijven én verder ontwikkeld een belangrijke integrale opgave voor de van de hele regio. Daarbij dient de groei kunnen worden. regio. van wonen, werken en mobiliteit in de regio zo te worden vormgegeven – door AANVULLENDE AFSPRAKEN VAN RIJK EN watersysteem en ruimte te verbinden – REGIO 2020/2021 1. Gebiedsgericht MIRT-onderzoek

Omgevingsopgave Klimaatbestendige groeiregio Zwolle bereikbaarheid in wisselwerking met de verstedelijkingsopgave Regio

Zwolle: Rijk en regio spreken af om in 2020 een gebiedsgericht MIRT Onderzoek te starten naar de bereikbaarheid in wisselwerking met de verstedelijkingsopgave van Zwolle en omgeving.

• 2. 

  Verstedelijkingsstrategie voor de Regio Zwolle: Rijk (BZK) en regio werken in wisselwerking met het gebiedsgerichte MIRT Onderzoek een verstedelijkingsstrategie uit voor de regio Zwolle, waarin nader richting wordt gegeven aan de verstedelijkingsopgave, energietransitie en de opgaven rondom klimaatadaptatie. Selectie van lopende Rijk-regio samenwerkingstrajecten

• 3. 

  Betrokkenheid rijk – regio bij gebieds• Regiodeal Zwolle (i.o.) ontwikkeling Spoorzone Zwolle: • Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie met regionale uitwerking (bv Zwolse In de Spoorzone Zwolle is sprake van adaptatiestrategie)

een complexe stedelijke verdichtingsop• Bestuursakkoord Klimaatadaptatie gave van werken, wonen en mobiliteit • Deltaprogramma Rivieren Rijn (ook in verbinding met de omgeving). • Programma Integraal Riviermanagement In Nijmegen speelt een vergelijkbare • Hoogwaterbeschermingsprogramma opgave. Rijk en regio willen bij de • Uitvoering Kaderrichtlijn Water gebiedsontwikkeling betrokken zijn • Uitvoering Natura 2000 en bijdragen door in te zetten op een • Programmatische aanpak Ecologie Grote wateren gezamenlijk (ruimtelijk en bestuurs• Programma Erfgoed Deal kundig) onderzoek, uit te voeren in 2020. • Citydeal voor een klimaatbestendige stad (ook bekend onder ‘Citydeal Klimaatadaptatie’) • MIRT projecten: - N50 Kampen-Kampen Zuid - Spoorproject Zwolle-Herfte - Onderzoek A28 Amersfoort-Hoogeveen • Gemeente Zwolle pilot in expertteam versnelling woningbouw BZK • Onderzoek overloop woningbehoefte randstedelingen naar steden in Oost Nederland, o.a. Zwolle

20 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 21 INTERNATIONALE EN BEREIKBARE TECHNOLOGISCHE TOPREGIO TWENTE

Gezamenlijke doelen Omgevingsopgave Kern van de moment blijft het aantal scale ups achter. Nu toekomstbestendige woon- en werkvormen AANVULLENDE AFSPRAKEN VAN RIJK EN 2. Twente ‘Real life living lab’, innovaties

• • 

  Versterken van de economische Internationale en omgevingsopgave is regelgeving vaak een beperkende factor voor diverse doelgroepen (expats, jong REGIO 2020/2021 van pilot naar uitvoering: Regio

topsectoren in de regio: Tech, Med-tech bereikbare techno Twente is een groene en geeft grote vertraging ten opzichte van talent etc.) en het verbeteren van de 1. Samenhang topwerklocaties en Twente is een goede testomgeving voor

en Energy; logische topregio stedelijke regio met een de snelheid van technologische ontwikbereikbaarheid met omliggende regio’s en stationsgebieden in Twente: Regio en innovaties op het gebied van bijvoor•

 Versterken van het vestigingsklimaat Twente sterke regionale identiteit kelingen , waardoor niet alle innovaties de de wereld. Rijk doen gezamenlijk onderzoek naar beeld zorg, energie, veiligheid en bouw. en de daarbij behorende aanpak voor en een aantrekkelijke testfase halen. Innovatiekracht kan worden mogelijkheden van het versterken van De kennisinstellingen en bedrijven

duurzame verstedelijking voor wonen, leefomgeving. Vanuit die positie heeft de vergroot door ondernemers en onderzoe Om de leefbaarheid en verduurzaming agglomeratiekracht door ontwikkeling in de regio zijn gespecialiseerd in het

werken en bereikbaarheid, aantrekkelijk regio zich ontwikkeld tot een high tech regio kers bij elkaar te brengen in goed bereikbare te waarborgen is meer kennis nodig over van wonen en werken in de samenhantoepasbaar maken en vermarkten van

voor hoogopgeleide technologische met een technische universiteit en high tech werklocaties. de werking, knelpunten en kansen van gende stationsgebieden Hengelo-Kennisinnovatie en zo high tech een stap

(internationale) kenniswerkers en maakindustrie. De universiteit onderscheidt de systeemlaag van water en ondergrond park-Enschede (de Innovatiedriehoek). verder te brengen dan het onderzoekslaexpats;

zich door het innovatieve ondernemerskli De vraag naar hoogopgeleide technoloop de langere termijn. Het in samenhang Specifiek gaat het om mogelijkheden boratorium. Om deze stap te versnellen

• • 

  Creëren van experimenteerruimte in maat, met het hoogste aantal start ups in gische kenniswerkers binnen de regio is aanpakken van landschappelijke ontwikkevan het ontwikkelen van een nieuw is meer experimenteerruimte nodig in

wet- en regelgeving voor de techno Nederland. Deze unieke kraamkamer heeft groot. Voor het behouden en aantrekken ling, klimaatadaptatie, energieopwekking, (hoog)stedelijk vestigingsmilieu rond de wet- en regelgeving, fysieke ruimte etc.

logische clusters, startups en voor het een enorme potentie voor scale ups. van hoogopgeleid (internationaal) talent wonen en duurzame landbouw kan het stations, in relatie tot de bereikbaarheid De regio onderzoekt de mogelijkheden

drones testcentrum. is de aantrekkelijkheid van de regio om te aantrekkelijke en duurzame leefklimaat van van de topwerklocaties. Er wordt een en voorwaarden om in een begrensde

Randvoorwaarden voor technologische werken, wonen en verblijven van belang. het landelijk gebied in Twente versterken. relatie gelegd met het onderzoek naar openbare ruimte het lokale bestuur

innovatie zijn de snelheid van innoveren Daarom moet meer worden ingezet op gebiedsontwikkeling in de stationsomgemeer ruimte te geven om experimenten

en de beschikbaarheid van talent. Op dit interessante en nieuwe binnenstedelijke en ving Nijmegen en Spoorzone Zwolle. toe te staan. Het gaat dan onder meer

om experimenten met het toepassen

van membraantechnologie, testen van

unmanned systems (drones, robots en

zelfrijdende voertuigen) en het testen

van smart-mobilitypilots (bijvoorbeeld

Omgevingsopgave Internationale en bereikbare technologische topregio Twente waterstof als brandstof). Rijk (BZK, IenW,

EZK) zal op onderdelen meedenken en input leveren. De resultaten zullen worden gedeeld met andere regio’s (nationaal en internationaal).

• 3. 

  Vergroten retentievermogen Twente: Regio Twente ontwikkelt een integrale (Duits-Nederlandse) aanpak zodat het retentievermogen van de regio, zowel

het landelijk gebied als de steden, kan worden vergroot met versterking van het landschappelijk karakter. De regio sluit aan bij de rijk-regio-actie om voor Zwolle en omgeving voor 2050 en

Selectie van lopende Rijk-regio samenwerkingstrajecten verder te kijken naar klimaatadaptatie. • Nationale en regionale plannen voor Fotonica en nanotechnologie Dit is in lijn met de afspraak uit het • Samenwerkingsverband PhotonDelta, ter stimulering van de ontwikkeling van BO MIRT 2019 dat de verschillende Fotonica injectie in Gelderland, Overijssel en Brabant overheden in Oost-Nederland nauwer • Regiodeal Twente (juli 2019) willen samenwerken aan klimaatadap• Proeftuin grensoverschrijdende samenwerking Oost-Nederland/Münsterland tatie. • MaaS-pilot 4. Fieldlab voor medische innovaties: • MIRT Projecten: Regio en Rijk (EZK) gaan samen met - Verbreding A1 Apeldoorn-Azelo; BOOST (platform voor smart-industry - Rijksbijdrage High Tech Factory Twente. in Oost-Nederland) in gesprek over een - N35 Wijthmen-Nijverdal en Nijverdal-Wierden; fieldlab voor medische innovaties. - Verkeersveiligheidsmaatregelen op de N36; - MIRT-onderzoek A1/A35; - Capaciteitsuitbreiding sluis Eefde; - Verruiming Twentekanalen.

22 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 23 CLEANTECH REGIO: INZET OP GROENE, DUURZAME EN INCLUSIEVE GROEI

Gezamenlijke doelen gietransitie. Rijk en regio willen de potenties kunnen maken en houden. Zo komen bij AANVULLENDE AFSPRAKEN VAN RIJK EN

• • 

  Opschalen van energietransitie op benutten die de Cleantech Regio biedt om de papierindustiecluster Eerbeek-Loenen REGIO 2020/2021 wijkniveau. duurzaamheidinnovaties op grote schaal toe verschillende opgaven bij elkaar: natuurbe 1. Participatie ministeries BZK en EZK in 2. Ontwerpend onderzoek integre 3. Ruimtelijk verdiepingsatelier

• • 

  Complexe relaties tussen industrie, mens te passen. De langjarige samenwerking die houd op de naastgelegen Veluwe, human Transform: De grote vraag bij enerrende aanpak van opgaven rond de A1 Corridor: De Cleantech Regio en leefomgeving hanteerbaar maken. Rijk en regio daartoe aangaan kan ook als capital aspecten (beschikbaarheid van gietransitie is: hoe maken we het op papierindustrie: In Eerbeek-Loenen organiseert een ‘ruimtelijke verdiepings•

 Circulaire economie versnellen en vliegwiel fungeren voor circulaire economie personeel met de juiste expertise en compegrote schaal mogelijk voor mensen om bevindt zich het grootste papierinatelier’ over de A1 zone en omliggende ruimtelijk inpassen. en energietransitie elders in Nederland. tenties), mobiliteit en logistiek, leefbaarheid over te stappen op schone energie? Het dustrie cluster van Nederland, nauw bedrijventerreinen. De ministeries EZK, Door in de regio een aanpak te ontwikkelen in het dorp, ruimte voor industriële groei, Transform programma heeft reeds flinke verweven met wonen en natuur. Deze BZK en IenW en beide provincies nemen

Omgevingsopgave Kern van de om de opgave van ‘fossielvrije’ wijken te hergebruik van grondstoffen, bodemwastappen gezet richting een antwoord op casus gebruiken we als een soort living hier deel aan. Het atelier gaat in op

Cleantech Regio: omgevingsopgave verbinden met de opgaven voor wonen, terniveau, beschikbaarheid van schoon die vraag. Daarom spreken de ministeries lab voor complexe gebiedsopgaven de opgaven en kansen in dit gebied,

inzet op groene, De Cleantech Regio - met openbare ruimte, energienetwerken, water drinkwater. En ook rondom de A1 corridor voor BZK en EZK af om intensiever te om te leren hoe we interacties tussen bijvoorbeeld de ontwikkeling van een

duurzame en innovatieve sectoren en groei en sociale opgaven. Daarnaast is een samenhangende ontwikkeling nodig gaan samenwerken met het Transform bedrijvigheid, mens en omgeving mobiliteits-hub. Maar ook mogelijkinclusieve

groei zoals de papierindustrie, leent deze regio – door de verwevenheid naar circulaire en energiezuinige bedrijvenprogramma door middel van: hanteerbaar maken; en om oplossingen heden voor de energietransitie, circulaire maakindustrie, chemie, van innovatieve industrie, wonen en natuur terreinen, schone mobiliteit, goede bereik• Kennis delen en wederzijds leren van te zoeken voor het gebied zelf. Mede economie en de gevolgen voor het

food en reststof-verwerkende bedrijven - - zich goed om te leren hoe we in Nederland baarheid ( het combineren van nationale, ervaring over financiering en businessmoin het licht van de regiodeal Cleantech landschap worden opgepakt. Het atelier vervult in Nederland een voorlopersrol op de complexe interacties tussen bedrijvigregionale en lokale vervoersstromen) en een dellen voor grootschalige energietransitie (i.o.) wordt voor de meervoudige sluit aan bij de ambities uit de regiodeal het gebied van circulaire economie en enerheid, mens en omgeving hanteerbaar aantrekkelijk vestigings- en woonklimaat. en aardgasvrije wijken. omgevingsopgave Eerbeek-Loenen een Cleantech (i.o.) en levert adviezen op

• • 

  Samen in beeld brengen van obstakels in ontwerpend onderzoek opgesteld. Dit voor de ontwikkeling van de regio.

Omgevingsopgave Cleantech Regio: industrie, mens en leefomgeving in balans wet- en regelgeving bij de overstap naar vanuit het perspectief van economische, 4. Circulaire Ruimtelijk-economische schone energie in wijken en economische ecologische en maatschappelijke agenda: De Cleantech Regio neemt het

zones. ontwikkelingen en omgevingsfactoren initiatief tot een ruimtelijk-economische • Samen kennis creëren over de bouw die op elkaar inwerken. Dit onderzoek agenda. Het Rijk (EZK, BZK), Gelderland

van slimme netwerken (‘smart grids’); maakt afhankelijkheden tussen en Overijssel werken mee aan de analyse

ook tussen gebieden van verschillende deelopgaven inzichtelijk en daarmee van bepalende vestigingsfactoren.

netwerkbeheerders. ook oplossingen voor sociale en Deze analyse richt zich op de hele regio

• • 

  Samen de bruikbaarheid onderzoeken ruimtelijke spanningen van de transitie maar vooral op de bedrijventerreinen

van financiële arrangementen voor huisnaar een circulaire economie. Provincie die vooroplopen in de transformatie

eigenaren en van wijkaanpak gericht op Gelderland neemt het initiatief en het naar circulariteit (zoals De Mars). De

multi-problematiek. Rijk (IenW, LNV, EZK, BZK), Overijssel, Cleantech Regio wordt daarnaast in het

• • 

  Gezamenlijke verdieping op de rol van Waterschap Vallei en Veluwe en de regio kader van de Ruimtelijke Economische

warmte als basis bij ruimtelijke ordening. stellen kennis en kunde beschikbaar. Analyse door BZK aangemerkt als

mogelijke voorbeeldregio in de verdere

doorontwikkeling van dit instrument. De

precieze invulling van deze analyse cq.

dit instrument volgt nog op basis van

overleg tussen betrokken partijen.

Selectie van lopende Rijk-regio samenwerkingstrajecten • MIRT project: verbreding A1 (Apeldoorn-Azelo) • Cleantech Regio Deal (derde ronde) • Cultuurprofiel Oost/cultuurregio Stedendriehoek (bestaand afsprakenkader) • MIRT project vaarweg Zutphen • Nationaal landschap • Water: IJssel • Greendeal elektrische binnensteden • Green deal zero emissie binnenstad • Talking traffic: koploper Nederland

24 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 25

TOEKOMSTBESTENDIGE ONTWIKKELING TRANSITIE LANDELIJK GEBIED

BLAUWE CORRIDORS

Omgevingsopgave Omgevingsopgave het verbeteren van de ecologische watervoor grotere extremen in afvoer), zoetwater Omgevingsopgave Centrale opgave in balans. Dit geldt in het bijzonder voor de

Duurzame Dynamische kwaliteit en natuur, toeristische-recreatief voorziening, goederenvervoer (garanderen Transitie landelijk het landelijk gebied is ‘groene schatkamers’ van Oost Nederland:

(transport)corridor IJsselvallei en potentieel en een aantrekkelijk woon- en bevaarbaarheid) in relatie tot de binnengebied het vinden van balans de nationale parken Veluwe, Wieden

Rivierenland Twentekanalen vestigingsklimaat. havens, natuurwaarden, schone rivier en of synergie tussen Weerribben en Sallandse Heuvelrug. Door

cultureel erfgoed en toeristisch-recreatieve versterking van het verdienvermogen - onder andere stikstofdeposities en droogte Oost-Nederland ontleent haar kracht en In het Gelderse rivierengebied hebben waarden. onder ander in de agrarische sector en staan deze natuurgebieden onder druk. kwaliteiten mede aan de dooradering van Rijk en regio de ambitie om de transportvrijetijdseconomie - en het behouden van Samenwerkingstrajecten die de afgelopen het landsdeel met grote rivieren en kanalen. en economische corridor van Waal, A15 Het programma Integraal Rivier een goede leefbaarheid en omgevingskwajaren zijn opgestart, zoals het Interbestuur De ‘blauwe corridors’ Rijn, IJssel en Twenen Betuweroute te ontwikkelen tot een Management, het programma Goederverliteit. In Oost-Nederland is de agrarische lijk Programma thema Vitaal Platteland tekanalen zijn economisch, ecologisch en Topcorridor in 2030: een vlot, betrouwbaar, voercorridor Oost en het Deltaprogramma sector van groot economische en maat(Twente-Salland, Wieden Weerribben, recreatief belangrijk en beeldbepalend voor robuust, veilig en duurzaam transportsy Ruimtelijke Adaptatie vormen belangrijke schappelijk belang. De landbouw staat voor Achterhoek, Veluwe FoodValley) en diverse (Oost-)Nederland. Rijk en regio hebben steem dat bijdraagt aan een duurzame vehikels voor de gezamenlijke Rijk-regio flinke uitdagingen, zoals het beperken van Regio Deals, zijn op stoom aan het komen. de ambitie om groeiende ruimteclaims economische groei en samengaat met een aanpak van deze opgaven. broeikasgassen, terugbrengen van stik Daarnaast is de samenwerking op het van nationale opgaven in het rivierengeoptimale leefkwaliteit en woonomgeving stofemissie en de overstap naar een meer terrein van de aanpak stikstof, die ook bied samen te laten gaan met behoud en langs de corridor. AANVULLENDE AFSPRAKEN VAN RIJK circulaire en grondgebonden landbouw die veel gevolgen heeft voor de transitie van versterking van het – kwetsbare – inter EN REGIO 2020/2021 bijdraagt aan verbetering van de leefomgehet landelijke gebied, volop in ontwikkenationaal bijzondere rivierenlandschap en Ook de IJsselvallei en Twentekanalen 1. Overlegvorm Transport IJssel, ving. Oost- Nederland is al actief aan de slag ling. De samenwerking tussen regio en synergie te realiseren met andere (regionale) hebben een belangrijke functie als logistieke Twentekanalen en Zwarte Water: met de verduurzaming van de agrarische Rijk in het landelijk gebied wordt via de opgaven. Door klimaatverandering zijn er corridor en daarmee voor de economie in Rijk en regio zullen samen optrekken sector naar een gezond systeem en aanpak opgestarte samenwerkingstrajecten verder grote opgaven op het gebied van watervei(Oost-)Nederland. De verdere ontwikkeom tot een overlegvorm te komen, van de luchtkwaliteit, bijvoorbeeld in de vormgegeven. ligheid, bevaarbaarheid en een duurzame ling van de IJssel en de Twentekanalen als bij voorkeur gebruik makend van een regio’s Foodvalley, Achterhoek en Twente. zoetwatervoorziening. Het streven is deze transportas vraagt om het verbinden van bestaande overlegstructuur. Inzet is om Ook de vrijetijdseconomie is een van de opgaven in samenhang op te pakken met functies zoals waterveiligheid (voldoen aan verduurzaming van het transport te belangrijke economische dragers van het

de veiligheidsnormen en geschikt maken stimuleren en het beter benutten van landeli jk gebied in Oost-Nederland. De het vaarwegareaal. Dit o.a. door modal landschappelijke en ecologische waarden shift van weg naar water te realiseren en het cultureel erfgoed in Oost-Nederland en vergroening van de binnenvaart te zijn randvoorwaardelijk voor de levensstimuleren, digitalisering, realiseren van vatbaarheid van deze bedrijfstak, en

een robuust vaarwegennet, gezamenvan groot belang voor de identiteit van lijke corridoraanpak vanuit de Topsector, Oost-Nederland. De uitdaging is de groei nemen van de juiste maatregelen in van het toerisme te accommoderen, met geval van laag (langdurige droogte) en behoud van omgevingskwaliteit en een hoog water en uitvoering geven aan duurzaam leefklimaat. Daarnaast vraagt het het Toekomstperspectief Twentekaveranderende klimaat om aanpassingen nalen. Onderdeel van het overleg is het aan landgebruik en watersysteem, onder in kaart brengen van mogelijkheden andere om de gevolgen van droge periodes voor een mogelijke uitvoeringsagenda op de hoge zandgronden in onder meer voor de korte, middellange en lange de Achterhoek en Twente te beperken. De termijn. Als vaarwegbeheerder zal RWS verduurzaming van de energievoorziening deelnemen, IenW is betrokken wanneer leidt ook tot een ruimtelijke opgave in het zaken beleidsmatig moeten worden landelijk gebied. In diverse gebieden zijn afgestemd. keuzes nodig om te komen tot een nieuwe

26 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 27

3 SAMENWERKING waarden voor het goed kunnen functiomet een actuele opgave. Binnen het brede het Bestuurlijk overleg, wordt de omgeneren van het kernteam. Waaronder de directeurenoverleg dragen de opdrachtgevingsagenda vastgesteld door de dagelijks EN UITVOERING inzet van een flexibel netwerk van collega’s vers - directeur Ruimtelijke ordening van het besturen van de betrokken partijen (Gedebinnen de provincies en Rijk, passend bij ministerie BZK, directeur provincie Overijssel puteerde Staten, Dagelijks Bestuur waterde producten of werkzaamheden die nodig en directeur provincie Gelderland - zorg voor schappen en betrokken ministers). zijn om de versterking van de integrale en/ de randvoorwaarden voor het goed kunnen In dit hoofdstuk is beschreven op welke wijze Rijk en regio de uitvoering en of vernieuwende aanpak van de opgaven functioneren van het kernteam (budget, Voortgang en evaluatie te realiseren. Het directeurenoverleg bouwt capaciteit, etc). Deze omgevingsagenda legt het perspectief doorwerking van de omgevingsagenda organiseren. Vanwege de schakelfunctie voort op de goede ervaringen die al bij het op Oost-Nederland 2040 en de gezamenlijke tussen beleid en uitvoering kiezen we voor een lichte, maar slagvaardige vorm opstellen van deze Omgevingsagenda zijn Besluitvorming en sturing op de strategische omgevingsopgaven voor enkele van samenwerking en sturing. We maken daarbij zoveel mogelijk gebruik van opgedaan; verbindend, snel schakelend omgevingsagenda jaren vast. Maar de omgevingsagenda is ook de bestaande overleg- en besluitvormingsstructuren en voegen daar enkele en elkaar aansprekend op de afgesproken In het Bestuurlijk Overleg Leefomgeving een adaptieve agenda; altijd klaar om uit te

principes en spelregels aan toe, die de basis vormen voor de programmatische samenwerkingsprincipes, zoals opgavege Oost-Nederland wordt het bestuurlijke voeren, maar nooit af. Dat betekent dat de

samenwerking. richt samenwerken als één overheid. gesprek tussen Rijk en regio over de omgeopgaven en afspraken door de gezamenlijke

vingsagenda gevoerd. Binnen het Rijk partners altijd kunnen worden aangescherpt Het directeurenoverleg bestaat uit coördineert de minister van Binnenlandse en aangevuld als nieuwe ontwikkelingen en De samenwerking en uitvoering van de keuzes (integrale afweging) en/of prioritedirecteuren van het rijk (BZK, EZK, LNV, Zaken en Koninkrijkrelaties interdeparteinzichten daarom vragen. Urgente afspraken omgevingsagenda vindt plaats op basis van ring van acties, maatregelen en projecten OCW en IenW) en van de regio (provincies, mentale afstemming en het interbestuurlijke kunnen indien nodig altijd jaarlijks worden de samenwerkingsprincipes zoals geformuin relevante trajecten van Rijk en regio in waterschap en enkele gemeenten). Vanwege gesprek over de omgevingsagenda’s. De aangepast, en verder wordt gebruik leerd in hoofdstuk 1: de fysieke leefomgeving. De uitvoering van de variatie in de omgevingsopgaven ministers van IenW, EZK, LNV, Defensie, OCW gemaakt van de monitoring (tweejaarlijks)

• • 

  We werken opgavegericht aan de de afspraken en acties gebeurt onder regie (opgave, fasering, afspraken, etc.) wordt en RVB/financiën zijn hierbij ieder waar en evaluatie (vierjaarlijks) die voorzien zijn gezamenlijke opgaven van Rijk en regio: en verantwoordelijkheid van de betrokken daarnaast flexibiliteit in het directeurenrelevant vanuit hun eigen verantwoordelijkvoor de Nationale Omgevingsvisie.

aard, inhoud, en schaalniveau van de overheden. De partijen committeren zich overleg ingebouwd door twee extra zetels heid betrokken. Ter voorbereiding op het opgaven bepalen de meest passende aan de uitvoering van de acties (onderzoek, vrij te houden voor vertegenwoordigers bestuurlijk overleg zorgen de provincies Periodiek zullen de voortgang, uitvoering aanpak; projecten, etc.) en/of de agendering bij van Rijk of regio (van overheid, bedrijfsvoor bestuurlijke afstemming met de en het doelbereik van de Omgevingsagenda

• • 

  Met focus op een selectief aantal andere regionale of Rijkstrajecten. Per leven en/of maatschappelijke organisaties) regio’s / gemeenten. Na goedkeuring in worden gemonitord, als basis voor de actuintegrale (gebieds)opgaven: daar waar omgevingsopgave en/of actie wordt

opgaven samenkomen en dilemma’s om een passende samenwerking met triple een extra impuls of nieuwe oplossingen helix partners en bestaande betrokken vragen (in beleid, regelgeving, middelen samenwerkingsverbanden vormgegeven etc.); (allianties).

• • 

  In een intensieve samenwerking tussen overheden, bedrijfsleven en Coördineren en zorgen voor maatschappelijke partijen; samenhang

• • 

  Waarbij we onze aanpak en acties Een kernteam Oost-Nederland van Rijk-regio adaptief programmeren. Daarmee is verantwoordelijk voor de coördinerende

bedoelen we in een gezamenlijk en werkzaamheden van de omgevingsagenda, permanent proces 1) monitoren van de in het bijzonder het ‘adaptieve programma’ voortgang in de aanvullende acties en (o.a. bewaken samenhang, rapporteren afspraken , 2) agenderen van nieuwe en/ voortgang en ophalen informatie t.b.v. of aangescherpte opgaven als trends evaluatie). Zij betrekken waar nodig het en ontwikkelingen daar aanleiding toe (interne) netwerk van collega’s binnen het geven en 3) identificeren van nieuwe Rijk, de provincie en de regio’s. Het kernteam aanvullende acties en afspraken die werkt een voorstel uit voor het - op inspirenodig zijn om de schakel tussen beleid rende wijze - onderhouden van het netwerk en uitvoering verder te verbeteren. van de omgevingsagenda. Zodat mensen betrokken blijven en waar nodig gemobili

Uitvoering en doorwerking van de seerd kunnen worden. omgevingsagenda De omgevingsagenda – in het bijzonder Een breed directeurenoverleg zorgt voor de Governance van de

de acht omgevingsopgaven – vormen voorbereiding van bestuurlijk overleg, het Omgevingsagenda

langjarig een leidraad voor inhoudelijke borgen van samenhang tussen de aanpak Oost-Nederland

van de omgevingsopgaven en de randvoor

28 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 29 alisatie. Daarbij staan vijf vragen centraal worden gemeld in een voortgangsrapportage die nauw samenhangen met de ambitie en aan de Tweede Kamer. specifieke werkwijze van de Omgevingsagenda. De vragen zijn: Kennis en innovatieprogramma

Leren, kennisdelen en ontwikkeling zijn een • Liggen we op schema met de voortgang belangrijk onderdeel bij omgevingsagenda’s.

in de uitvoering van afspraken en acties De omgevingsagenda is voor de NOVI een (doen we wat we hebben afgesproken)? gebiedsgericht uitvoeringsinstrument

• • 

  Zijn we op koers met het oog op de waarin rijk en medeoverheden gezamenlijk ambitie en het doel van de Omgevingsuitwerking geven aan de gedeelde ambities agenda (bereiken we wat we willen en maatschappelijke opgaven zoals genoemd bereiken)? in de omgevingsvisies. Door als één overheid

• • 

  Zijn nieuwe trends, ontwikkelingen te werken op het terrein van de fysieke leefen innovaties voldoende bekend en omgeving kunnen integrale en gebiedsgevertaald in de strategische omgerichte opgaven effectiever worden aangepakt vingsopgaven en programmering van en de uitvoeringskracht vergroot. Dit werken afspraken en acties? als één overheid aan complexe opgaven

• • 

  Vinden nieuwe initiatieven en partijen is een cultuuromslag en een gezamenlijk aansluiting in nieuwe vormen van leerproces waarvoor de omgevingsagenda samenwerking? een gedeeld kader vormt.

• • 

  Is de samenhang helder en gewaarborgd tussen ‘eigen acties’ en andere programma’s?

Na vaststelling van de eerste Omgevingsagenda, zal het kernteam een werkwijze voor monitoring en evaluatie verder uitwerken, zoveel mogelijk in aansluiting op de

NOVI-cyclus van monitoring en evaluatie 3 .

Daarin wordt onder andere aangegeven hoe en welke bestaande instrumenten en data kunnen worden benut. Voor informatie over trends en ontwikkelingen zal onder andere gebruik worden gemaakt van informatie van de planbureaus uit de tweejaarlijkse

NOVI-monitor. Ook zal gebruik worden gemaakt van de resultaten van de evaluatie van de NOVI, die elke vier jaar zal plaatsvinden. De werkwijze voor monitoring en evaluatie van de Omgevingsagenda Oost kan de komende jaren verder worden ontwikkeld, bijvoorbeeld door te verkennen of en hoe scherpere programmadoelen kunnen bijdragen aan de programmatische werkwijze en sturing op de omgevingsagenda. Over de antwoorden op de vijf hoofdvragen zal jaarlijks worden gerapporteerd in het Directeurenoverleg en het

BO Leefomgeving . De omgevingsagenda is

een belangrijk uitvoeringsinstrument van de 3. Per landsdeel zal informatie worden geleverd voor de vierjaarlijkse evaluatie van de NOVI. De eerste evaluatie

NOVI. Dit betekent onder andere dat jaarlijks van de NOVI is voorzien in 2024, waartoe in 2023 de stand van zaken van de afspraken ook zal voorbereidingen worden gestart.

30 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 31

PERSPECTIEF 2040 EN OMGEVINGS- OPGAVEN

32 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 33

4 PERSPECTIEF OP OOST-NEDERLAND 2040 KWALITEITEN

Dit perspectief bestaat uit drie onderdelen. Te beginnen bij de bestaande Gedurende de eeuwen heeft Oost-Neder De economische kracht van Oost economische sectoren in Oost-Nederland kwaliteiten van Oost-Nederland en de belangrijkste transities die op het gebied land zich ontwikkeld tot een sociaalecono Qua internationaal vestigingsklimaat zijn 7 : afkomen. Op basis van beide is het perspectief op Oost-Nederland voor 2040 misch krachtig en aantrekkelijk landsdeel behoort Oost-Nederland tot de subtop van • Agro-Food

ontwikkeld. Het perspectief legt de basis voor de samenwerking tussen regio en met een grote verscheidenheid aan steden, Europa. Over de afgelopen vijftien jaar laat • Health & High Tech

rijk binnen de verschillende omgevingsopgaven. dorpen en landschappen. Ook in de huidige Oost-Nederland gunstige groeicijfers zien. • Technology: High Tech Materials &

tijd is deze diversiteit nog altijd kenmerkend Zowel het aantal bedrijven, als het aantal Systems voor dit landsdeel. De gunstige centrale banen en het bruto regionaal product • Energy ligging ten opzichte van economische groeit sinds 2000 in lichte mate sneller • Cleantech kerngebieden in binnen- en buitenland dan het landelijk gemiddelde. Steden en • Kunststoffen biedt een strategische middenpositie. Deze streken met complementaire specialisaties • E-commerce positie wordt benut door de dynamische, vormen het hart van de economie van Oost• Toerisme en recreatie, zowel natuur als innovatieve en kennis gedreven, inter Nederland. Oost-Nederland heeft sterke steden nationale netwerken te verbinden aan kennis gedreven, economische clusters met • Logistiek regionale en lokale kwaliteiten en kracht. aantrekkelijke campussen. Oost-Nederland heeft de kennis om het te Voor diverse economische sectoren zijn bedenken, de kunde om het te maken en de De stedelijke regio’s - Arnhem-Nijmegen reeds succesvolle triple-helix samenwerruimte om het uit te proberen 4 . Tegelijkertijd en Food Valley, Regio Zwolle, Twente kingen opgericht die inspelen op regio-overis er sprake van een hoge kwaliteit van leven en Cleantech Regio - kennen een sterke stijgende thema’s als circulaire economie in een unieke landschappelijke setting. Een economische dynamiek. Ze hebben (www.circles.nl), het logistieke systeem landsdeel met het beste van twee werelden: onderscheidende economisch profielen (Knooppunten Tiel-Medel en Nijmegen, Port ‘Dynamiek en bedrijvigheid aan de en culturele identiteiten. Iedere stedelijke of Logistics Overijssel) en slimme, duurzame voordeur; rust en ruimte aan de achterdeur. regio heeft een sterk regionaal gericht daily mobiliteit (‘Slim en schoon reizen’ Cleantech In ‘De Kracht van Oost’ zijn de belangurban system: het gebied waarbinnen het Regio). Dit zijn succesvolle samenwerkingsrijkste kwaliteiten helder uiteengezet. Dit grootste deel van de dagelijkse (woon-werk) verbanden die laten zien dat ‘samen werken’ onderzoek vormt een belangrijk vertrekpunt bewegingen plaatsvindt. Ook er relaties in de genen van Oost zit. voor dit Perspectief op Oost-Nederland 5 en tussen de stedelijke regio’s 6 . Sterke wordt in 2020 opnieuw uitgevoerd.

• 4. 

  De Kracht van Oost, januari 2017 5. De Kracht van Oost, januari 2017 6. De Kracht van Oost, januari 2017 (pag. 8 en verder) 7. Zie ook Kracht van Oost

34 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 35 Ook de onderwijsinstellingen en onderzoek Maar ook het regionale MKB en de maak Hoge kwaliteit van leven in unieke De landschappelijke schakering is groot: van centra leveren een belangrijke bijdrage aan industrie, familiebedrijven, startups, de landschappelijke setting grote rivieren, zoals Waal, Rijn en IJssel; tot de goed presterende innovatieve economie. vrijetijdseconomie en de agrarische sector Typerend voor Oost-Nederland is de sterke natuurgebieden als de Veluwe en de Weer Dit uit zich onder andere in de vele patenten zijn belangrijke economische dragers. Het samenhang tussen stad en land en de ribben-Wieden en de Sallandse Heuvelrug; in Twente, Wageningen, Nijmegen en landelijke gebied in Oost-Nederland scoort identiteit van de verschillende regio’s. Dit ligt en nationale landschappen als Noordoost Achterhoek. Dit aantal is aanmerkelijk qua toegevoegde waarde 9 en werkgelebesloten in de historische ontwikkeling van Twente en de Gelderse Poort. Kleinschalige hoger dan in de overige kennisregio’s van genheid veelal beter dan het stedelijke of de landschappen en de steden. Oost-Nedercultuurlandschappen en landgoederen zijn Nederland . Kennisintensieve campussen landelijke gemiddelde. De maakindustrie land heeft een schat aan cultureel erfgoed. te vinden ten oosten van de Ijssel, zoals het zijn te vinden in Food Valley (WUR, R&D en landbouw zijn van oudsher aanwezig De Hanzesteden, het industrieel erfgoed in Waardevol Cultuurlandschap Winterswijk. foodsector), - Arnhem-Nijmegen (Radboud en hebben zich de afgelopen decennia Twente en de Achterhoek, de geschiedenis Al deze gebieden zijn in Oost altijd ‘om de Universiteit, HAN, Noviotech en IPKW), ontwikkeld en omgevormd. Industrie gaat van de Tweede Wereldoorlog in steden als hoek’: rust en ruimte zijn een belangrijke Regio Zwolle (Polymer Science Park) en hand in hand met ICT, zakelijke diensten, Arnhem, Nijmegen en Ede-Wageningen, troef van Oost-Nederland. Land en stad zijn, Twente (Technology Base Twente, High Tech innovatie en creativiteit. En het landelijk de karakteristieke binnensteden, de tot in de haarvaten, verweven. Het levert System Park Twente, Kennispark Twente gebied blijkt voor hoger opgeleiden dorpskernen, het historisch agrarisch een bijdrage aan de kwaliteit van het gehele met de Universiteit Twente, het Fraunhofer aantrekkelijk als leefomgeving. Alle landschap en de vele landgoederen maken landsdeel. Project Centre en het Max Planck Instituut). onderdelen van landsdeel Oost-Nederland het landsdeel een aantrekkelijke plek om te Daarnaast kennen diverse steden grote leveren zo op een eigen manier een bijdrage wonen, te werken en te recreëren. clusters van hbo-instellingen (w.o. Zwolle, aan de goed presterende, sterke en veer

Deventer, Enschede, Arnhem, Nijmegen en krachtige economie van het landsdeel.

Ede). Kwaliteiten en economische kracht van Oost

Tuin van Natuur Nederland om de hoek

De economische kracht van Oost

Arbeidsmoraal

Lokale gemeenschappen

Innovatie

Economisch krachtig

Cultureel erfgoed

  8. Artikel Volkskrant 02022019, gebaseerd op informatie Universiteiten.

  9. De toegevoegde waarde is de waarde van een product

na aftrek van de kosten die nodig zijn om dit product te Aantrekkelijke maken. Daarmee is de toegevoegde waarde een maat stedelijke regio’s

voor het verdienvermogen van de bedrijven in een regio.

36 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 37

TRENDS EN ONTWIKKELINGEN

Verbondenheid Oost-Nederland deel uit van het ‘Stedelijk herbergen grote strategische zoetwater Er zijn trends en ontwikkelingen die Groei, krimp en vergrijzing vergroten moeten worden tot 2040 . Door de groei van De kracht van Oost-Nederland is dat de Netwerk Nederland’ dat in de Nationale voorraden. Ze zijn van grote ecologische al jaren of decennia optreden en naar de contrasten het aantal inwoners en de gezinsverdunning regio’s, letterlijk en figuurlijk goed verbonden Omgevingsvisie wordt uitgewerkt. Sterke en recreatieve waarde op (inter)nationaal verwachting in de toekomst verder Oost-Nederland kent zowel groei- als kennen de steden een forse verdichtings- en zijn met de dynamische, innovatieve, vervoerscorridors, als onderdeel van het schaalniveau. zullen door zetten. De voornaamste krimpgebieden. De groei concentreert zich transformatieopgave. Het contrast tussen kennis-gedreven wereld. Oost-Nederland Trans-Europese transportnetwerk (TEN-T ontwikkelingen met betrekking in de stedelijke regio’s, waaronder regio stad en land neemt daardoor toe. is centraal gelegen tussen economische Netwerk), verbinden de kerngebieden, Economisch krachtig, hoge kwaliteit tot de fysieke leefomgeving zijn Zwolle en de regio Arnhem-Nijmegen en kerngebieden als de Randstad, Nedersaksen de mainports in West-Nederland en het van leven en verbonden hieronder beschreven. Daarnaast Foodvalley. De regio’s Arnhem-Nijmegen en Jongeren trekken naar de stad, zowel en Noordrijn-Westfalen (Düsseldorf, Europese achterland. Oost-Nederland maakt De unieke kracht van Oost-Nederland ligt zien we onverwachte of abrupte FoodValley verwachten samen tot 100.000 naar de steden in Oost-Nederland als Duisburg, Keulen, Münster/Osnabrück) deel uit van deze corridors (over water, weg besloten in de verbinding van bovengeontwikkelingen zoals de recente extra nieuwe woningen bij te moeten bouwen naar de grote steden in het westen en Brainport Eindhoven. Kennisinstituten en spoor) en is daarmee een belangrijk noemde kwaliteiten. Een landsdeel met urgentie om de stikstofdepositie tot 2040, gebaseerd op huidige inzichten, van het land, waardoor dorpen in het zoals de Wageningen University & Research onderdeel van deze netwerken. economische dynamiek en innovatie, aan te pakken, de coronacrisis om het woningtekort aan te pakken, o.a. landelijk gebied kampen met vergrijzing , Radboud Universiteit en Radboud UMC complementaire regionale kracht en en de extreem droge zomers. De vanuit een overloop vanuit de Randstad. en krimp. Deze bevolkingsdaling is met en UT Twente, en innovatieve bedrijven als De grote natuurgebieden en rivieren in kwaliteiten, landschappelijke waarden gevolgen van dergelijke onverwachte De overloop concentreert zich met name in name merkbaar in de Achterhoek en in NXP en clusters als High Tech Systems Park Oost-Nederland zijn onderdeel van Europese en cultureel erfgoed, en sterke sociale ontwikkelingen zijn soms onzeker. de Regio Foodvalley, Arnhem en Nijmegen, delen van Twente. De kwaliteit van deze Twente, Fraunhofer Project Centrum en natuur- en waternetwerken (Natura2000). verbanden, die zijn verbonden met inter Ze kunnen een ‘gamechanger’ zijn waar de druk op de woningmarkt groot is en gebieden komt onder druk te staan. Dit uit IPKW maken onderdeel uit van de interna De Nationale parken en landschappen en nationale netwerken. Samen bepalen deze in de prioritering of aanpak van de toeneemt. Het inwoneraantal van Overijssel zich in leegstand van woningen, winkels, tionale economische netwerken. Binnen (kleinere) natuurgebieden zijn belangrijke kwaliteiten de aantrekkingskracht van gezamenlijke opgaven. Dit benadrukt blijft op de lange termijn stabiel, doordat kantoren en (monumentale) boerderijen Nederland maken stedelijke regio’s in schakels in de natuurnetwerken en Oost-Nederland voor inwoners, bedrijven, het belang van een adaptieve agenda het oostelijk deel met krimp te maken krijgt en het verdwijnen van (dagelijkse) voorbezoekers

en toeristen. die regelmatig wordt geactualiseerd en het westelijk deel met een toename. zieningen zoals (basis)scholen, kerken of om in te spelen op nieuwe Deze toename is goed te zien in de regio sportverenigingen. Dit stelt nieuwe eisen ontwikkelingen. Zwolle, waar naar verwachting minstens aan de woonomgeving. Transformatie

40.000 nieuwe woningen bijgebouwd van het woningbestand, levensloopbe

Verbondenheid

Internationale Verbonden Groei en krimp in Nederland Steden met hbo-instellingen Steden met universiteiten

kennisnetwerken Bron: BZK Kabinetsperspectief NOVI 2018 vervoerscorridors Bron: Studielink 2018 Bron: Studielink 2018

krimp technische universiteiten groei universiteiten

Innovatieve

maakindustrie Ruimtelijke spreiding WO’ers 2018

Bron: Kooiman, N., Bontje, M. en Latten, J.J. (2018). Human capital migration: a longitudinal perspective (Tijdschrift voor Economische en Sociiale Geografie)

WO’ers 16 jaar (1995) WO’ers 27 jaar (2006) WO’ers 35 jaar (2014)

Internationaal

Dynamisch verbonden

Sterke rivierennatuurwerken landschap

38 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 39 stendigheid, herbestemming, adequate de beroepsbevolking. Terwijl voldoende, dige kennis, wetenschap en innovatie Klimaatverandering zet door gronden in deze gebieden, maar ook voor hoogwater op een hoger niveau te brengen. voorzieningen en een beweegvriendelijke kwalitatief hoogwaardig geschoolde een cruciale rol, zij zijn van invloed op het Het klimaat verandert. Het weer zal zich funderingen van woningen en mogelijk zelfs Daarvoor zijn nieuwe veiligheidsnormen openbare ruimte geschikt voor ouderen, mensen nodig zijn om de economische economische klimaat in Oost-Nederland, extremer gedragen. Hogere temperaturen voor de drinkwaterwinning. Daarnaast komt vastgesteld. spelen hier een belangrijke rol. Om de kracht van Oost-Nederland te waarborgen. zowel in de steden als in het landelijk en meer droogte veroorzaken hittestress bij lage waterafvoeren – in combinatie met negatieve effecten van krimp te bestrijden De (high tech) kennisclusters, kennisgebied. Digitale verbindingen spelen een in steden en problemen met funderingen bodemerosie - de bevaarbaarheid van de In algemene zin kan worden gesteld dat is het van belang om het vestigingsklimaat intensieve en innovatieve bedrijven in belangrijke rol in de nieuwe, smart industry en stedelijk groen door lage grondwaterkanalen en de grote rivieren in het geding. klimaatadaptieve maatregelen nodig om de voor jongeren te verbeteren (aantrekkings Oost vragen om specifiek opgeleide -economie en in het waarborgen van een standen. De hoger gelegen zandgronden nadelige gevolgen van klimaatverandering, kracht woonmilieus) en de bereikbaarheid arbeidskrachten. Enerzijds gaat het hierbij sterk economisch vestigingsklimaat. De in het oosten zullen sneller kampen met Heftige regenbuien vergroten de kans voor zover mogelijk, tegen te gaan. Echter, van Oost te behouden en te zoeken naar om hoogopgeleiden en anderzijds om opkomst van robotisering en digitalisering droogte. Door droge zomers afgelopen op overstromingen van beken en het we verwachten dat niet overal de effecten te slimme alternatieven, zodat jongvolwassen middelbaar geschoolden met technische levert nieuwe type banen op en vraagt om jaren treden in onder meer de Achterhoek onderlopen van straten en gebouwen. compenseren zijn, dit maakt dat we mogelijk blijven of terugkeren na hun studie. Dit of specialistische kennis. Op dit moment specialistische kennis. Hierdoor is het in en Twente nu al sterke dalingen van Hogere rivierafvoeren, in combinatie met fundamentele keuzes moeten maken in de kan een positieve bijdrage leveren aan het verliezen delen van Oost-Nederland speciatoenemende mate van belang de kennisecogrondwaterpeilen op. Dit levert nadelige economische ontwikkelingen, maken fysieke leefomgeving. waarborgen van een leefbare woonomgelistische kennis omdat vraag en aanbod op nomie te versterken en bestaande banen te effecten op voor de landbouw- en natuurhet noodzakelijk om de bescherming bij ving, zowel in de steden als in het landelijk de arbeidsmarkt (onderwijs en bedrijfsleven) transformeren. Daarnaast ontstaan in Oostgebied. niet goed op elkaar zijn afgestemd. Regio’s Nederland door (technologische) ontwikconcurreren

in toenemende mate om hoger kelingen en maatschappelijke opgaven ook Vraag en aanbod arbeidsmarkt sluit geschoolden. nieuwe (ondernemings)kansen en mogelijkniet aan heden, bijvoorbeeld op het gebied van de Door de vergrijzing en ontgroening daalt in De opkomst van een nieuwe economie circulaire economie en energietransitie. De delen van Oost-Nederland de omvang van In de nabije toekomst spelen hoogwaarenergietransitie, innovatieve maakindustrie

en transities in het landelijk gebied vragen Temperatuurstijging in graden Celsius

om praktisch opgeleide mensen. Bron: KNMI 2014

De universiteit als kraamkamer van het bedrijfsleven Werkloosheid naar provincie Gemiddelde over 30 jaar Jaargemiddelde in De Bilt

Bron: Volkskrant en universiteiten Bron: CBS 2018

Neerslag in millimeters

Bron: KNMI 2014

Dataverbruik per huishouden in Mb per dag Neerslag in millimeters

Bron: NL kabel 2016 Bron: KNMI 2014

Gemiddelde over 30 jaar Jaargemiddelde in De Bilt

40 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 41 Meer aandacht voor een gezonde en door krimp of schaalvergroting komen onze leefomgeving vervuilen. Hierdoor circulaire economie kansen om nieuwe oplossingen die gericht zijn op slimmer en kunnen een positieve bijdrage leveren aan aantrekkelijke leefomgeving echter steeds vaker voor en heeft invloed op ontstaat de noodzaak om over te stappen verdienmodellen te ontwikkelen. beter benutten van de bestaande infrastrucde bereikbaarheid van Oost en de verduur Het bewustzijn groeit dat de manier waarop de leefomgeving. Het verduurzamen van de op nieuwe, duurzame energiebronnen. tuur. Ook alternatieven voor het vliegverkeer zaming van voertuigen. Of en hoe snel deze wij met het milieu en de ruimte omgaan landbouw is daarom noodzakelijk. Nieuwe Het centrale doel van het Klimaatakkoord Meer verplaatsingen: bereikbaarheid komen steeds meer in beeld, waarbij vooral innovaties in praktijk worden gebracht is van belang is voor onze gezondheid en voor concepten als circulaire of natuur-inclusieve is het terugdringen van de uitstoot van en verkeersveiligheid onder druk het internationale OV-netwerk mogelijknog lastig te voorspellen. Een goede digitale die van toekomstige generaties. Gezonde, landbouw spelen hierbij een belangrijke rol. broeikasgassen in Nederland met 49 % We verplaatsen (ons) steeds meer. De heden biedt. verbinding (5G) lijkt wel randvoorwaaraantrekkelijke leefmilieus dragen bij aan Oost Nederland is al actief aan de slag met ten opzichte van 1990. Het kabinet pleit in goederenstromen nemen mondiaal toe en delijk voor het toepassen van innovatieve onze fysieke en mentale gezondheid, en de verduurzaming van de agrarische sector Europa voor een broeikasgasreductie van vanuit de Nederlandse mainports worden Technologische innovaties vernieuwen maatregelen. versterken bovendien het vestigingsklinaar een gezond systeem en aanpak van 55% in 2030 10 . De Europese Unie streeft steeds meer goederen van en naar het mobiliteitsnetwerken maat. Gezonde steden zijn een belangrijke de luchtkwaliteit, bijvoorbeeld in de regio’s ernaar om van Europa tegen 2050 het eerste Europese achterland (via Oost-Nederland) Er komt meer nadruk te liggen op het Naar een energieke samenleving voorwaarde voor het trekken van kennis, Foodvalley, Achterhoek en Twente. klimaatneutrale continent te maken 11 . Heel getransporteerd. Het goederenvervoer over ontwikkelen van duurzame, gezonde Steeds vaker nemen bewoners hun eigen kunde en kapitaal. Nederland dient een bijdrage te leveren aan weg, water en spoor groeit. Hierdoor wordt steden. Een duurzaam onderliggend verantwoordelijkheid, komen onderling

Naast landbouw wordt er sterk naar deze energietransitie, ook Oost-Nederland. het drukker op belangrijke corridors die infrastructuurnetwerk dat de stedelijke tot planvorming en nemen de uitvoering Oost-Nederland ligt – net als andere mobiliteit en de effecten daarvan op het Nieuwe hernieuwbare vormen van ener Oost-Nederland verbinden met de Randstad regio’s onderling en het landelijk gebied ter hand. Individuen krijgen meer ruimte gebieden in Nederland - niet op koers voor milieu en de leefbaarheid gekeken. Zowel gieopwekking, waaronder zonne-energie, en Duitsland en verder. Wijzelf verplaatsen verbindt, speelt hierbij een belangrijke rol. om invloed uit te oefenen op hun leefomhet behalen van de instandhoudingsdoelen personen- als goederenvervoer leveren aquathermie, windenergie, geothermie ons ook steeds vaker. Het aantal gereden Technologische innovaties bieden mogelijk geving. Bewonersparticipatie bij beleidsvan de Vogel- en Habitatrichtlijn. Eén van hier een bijdrage aan. Nieuwe duurzame en energie uit biomassa, vragen om een kilometers per auto en trein neemt overal uitkomsten en zullen een grote invloed keuzes of (ruimtelijke) plannen creëert de oorzaken hiervoor is het teveel aan modaliteiten en maatregelen zijn echter in ruimtelijke strategie met stad en land als toe, ook in Oost-Nederland. De drukte op hebben op de ontwikkeling van mobiliteit. meer draagvlak en inhoud voor belangrijke stikstofdepositie op Natura 2000-gebieden. opkomst, van elektrische auto’s tot fietssnelsamenhangend systeem. het wegennet neemt toe met filevorming en Nieuwe vormen van duurzame mobiliteit beslissingen die van invloed zijn op de

Milieuverontreiniging (in de vorm van wegen en deelsystemen. Goederenvervoer meer verkeersongevallen tot gevolg. Dit is hebben al hun intrede gedaan, zoals woon- en werkomgeving. In Oost-Nederland geluidsoverlast, lucht-, en bodemverontwordt steeds meer van de weg naar het Ook grondstoffen efficiënt (her)gebruiken in zowel Gelderland als Overijssel zichtbaar elektrische auto’s, deelauto’s en zelfrijdend zit deze samenwerking in het DNA en is dit reiniging) wordt voor een deel veroorzaakt water of het spoor verplaatst. En reizen via en produceren worden steeds belangijker. op het hoofdwegennet. In Overijssel is vervoer. De rol van de fiets (o.a.de E-bike, onder andere zichtbaar in de dorpen met door intensieve veeteelt en landbouw. Oostspoor in plaats van met het vliegtuig wordt De verduurzaming van productieprocessen dit ook zichtbaar op het onderliggend speed pedelec) wordt belangrijker, ook sterke sociale gemeenschappen. Maar ook Nederland kent landbouwgebieden met de gestimuleerd. Een goed en schoon mobiliis van belang om de uitstoot van broeiwegennet. Ook de bereikbaarheid van het op grotere afstanden (tot circa 15 km en in steden ontstaan bewonersinitiatieven. hoogste productie van stikstof en fosfaat van teitsnetwerk levert een positieve bijdrage kasgassen te verminderen. Grondstoffen landelijk gebied komt steeds meer onder bij speed pedelecs zijn afstanden nog Van overheden wordt verwacht hiervoor Nederland. Aangezien grote delen van deze aan een aantrekkelijke leefomgeving. hergebruiken vermindert daarnaast de druk te staan, vanwege de verminderde groter). Daarnaast worden nieuwe diensten ruimte te bieden en kaders te stellen. De landbouwgebieden zijn gelegen op hogere kans op uitputting van natuurlijke bronnen, beschikbaarheid, en dus hogere kosten, van ontwikkeld zoals Mobility as a Service snel veranderende maatschappij, op het zandgronden is de kans groot dat deze Energietransitie en circulariteit verbetert de biodiversiteit en voorkomt openbaar vervoer. Er komen steeds meer (MaaS) en Talking Traffic. Deze innovaties gebied van technologische innovaties, zoals stoffen in het grondwater terecht komen. Het besef groeit dat fossiele brandstoffen, schade aan het milieu. Verder biedt de social media-ontwikkelingen en smart cities De landbouw is van grote economische zoals aardolie, aardgas en kolen, opraken vormen een extra dimensie in de kaderstelbetekenis voor Oost-Nederland en levert en een grote negatieve bijdrage leveren 10. https://www.klimaatakkoord.nl/documenten/ lende taak van de overheid.

een belangrijke bijdrage aan het beheer aan de klimaatverandering. Deze brandpublicaties/2019/06/28/klimaatakkoord

van de historische cultuurlandschappen. stoffen veroorzaken broeikasgassen zoals 11. https://www.nrc.nl/nieuws/2019/07/16/von-der-leyenhoopt-met-beloften-steun-europees-parlement-

Leegstand van (monumentale) boerderijen CO2 die schadelijk zijn voor het milieu en te-winnen-a3967239 Mobiliteitsontwikkeling (toename in kilometers) 2014 / 2040

Bron: Nationale markt- en capaciteitsanalyse 2017

laag scenario Gebieden met de hoogste productie fosfaat hoog scenario

en stikstof Personenauto’s met stekker op 1 januari Bron: CBS 2018

Bron: CBS 2015 Duurzame energie Bron: Energieagenda 2016 Volledig elektrisch Plug-in hybride

42 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 43

OOST-NEDERLAND IN 2040

Wie had twintig jaar geleden, kunnen voorspellen dat we twee economische groeiperioden, één Duurzame, regionale vervoersnetwerken de fiets of het stedelijk OV-netwerk. Het zware recessie en een pandemie zouden doormaken? Was toen al duidelijk dat de klimaatverandering, (OV, fiets, lopen en auto) vormen het bebouwd gebied is beweegvriendelijk

verstedelijking, mondialisering en de toenemende mobiliteit zo’n groot effect zouden hebben op onderliggende fijnmazige netwerk. Nieuwe ingericht met comfortabele paden voor

onze steden, landschappen, dorpen en infrastructuur? Waarschijnlijk niet. Wat we wel weten is dat de innovatieve systemen (MaaS en autodeelvoetgangers en fietsers, en met slimme

ontwikkelingen in de afgelopen periode aansluiten bij twee unieke kwaliteiten van Oost-Nederland: concepten) faciliteren vooral het landelijke systemen voor de stadslogistiek. Het

enerzijds ‘het beste van twee werelden’ en anderzijds ‘de kennis om het te bedenken, de kunde om en stedelijke netwerk. Deze netwerken systeem van N-wegen, regionale fietshet te maken en de ruimte om het te doen’. De kracht van Oost-Nederland zit immers in een sterke zijn goed verknoopt. Aan de randen van snelwegen zoals het Rijn-Waalpad tussen

samenwerking tussen inwoners, ondernemers, overheid, onderwijs en onderzoek. Door de samenwerking de grote steden vindt door middel van Arnhem en Nijmegen, en vaarwegen, transferia of OV knooppunten de overstap fungeert als fijnmazig netwerk binnen Oosten

nabijheid wordt wat is bedacht ook daadwerkelijk gemaakt! De samenwerking zit in het in de genen plaats op duurzame netwerken, waaronder Nederland.

van dit landsdeel. Deze krachten en kwaliteiten worden door vertaald naar 2040. Om de gewenste flexibiliteit te behouden is het perspectief opgebouwd aan de hand van zes verhaallijnen. Ze schetsen een vergezicht. In iedere verhaallijn wordt Oost-Nederland in (inter)nationaal perspectief geplaatst en wordt dit gekoppeld aan de regionale kracht en kwaliteiten.

VERBONDEN EN DUURZAME STEDELIJKE REGIO’S

Oost-Nederland heeft in 2040 concurre De kracht van deze stedelijke regio’s is rende, aantrekkelijke en smart stedelijke ook dat ze in 2040 onderling, en met regio’s op topniveau, met verbonden daily omliggende stedelijke regio’s als Brainport urban systems (Regio Arnhem-Nijmegen Eindhoven, Noordelijke Randstad, Food Valley, Regio Zwolle, Twente en de Amersfoort, Leeuwarden/Groningen Cleantech Regio). De kenniseconomie en de en Ruhrgebied (Duisburg/Dusseldorf), (boven)regionale stedelijke voorzieningen Munster/Osnabrück, goed zijn verbonden, zijn vooral hier te vinden. De stedelijke waardoor zij hun agglomeratiekracht regio’s hebben een autonome aantrekkingshebben versterkt. In het Toekomstvisiekracht voor stedelijk georiënteerden (van beeld 2040 is aangegeven dat er in 2040 studenten tot 55-plussers) en bedrijven door twee internationale reizigerscorridors het unieke karakter van de steden en de zijn: corridor Amsterdam-Brussel- Parijs/ nabijheid van diverse landelijke- en natuur Londen en de andere internationale corridor gebieden. En zij profiteren van de groeiende via Oost Nederland: (ICE) Amsterdam Randstad en de nabijheid van Duitsland: de Utrecht-Arnhem- Dusseldorf-Frankfurt. regio’s vormen een aantrekkelijk en goed Daarnaast bestaan er grensoverschrijdende bereikbaar stedelijk alternatief om te wonen spoorverbindingen die voor het dagelijks en te werken. grensverkeer belangrijk zijn. De gewenste supersnelle verbinding Amsterdam- Berlijn heeft ook een halte in Oost-Nederland.

44 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 45 VERANKERDE GRENSOVERSTIJGENDE

WERELDWIJDE KENNIS IN OOST GOEDERENCORRIDORS

In 2040 zijn de kennisclusters en campussen (klimaat)technologie, energie en circulair De strategische positie van Oost-Nederland optima forma van deze ligging. Oost-Nederschaalniveau. Door ‘value added logistics’ in Oost Nederland een nóg sterkere bouwen. Het landsdeel is een volwaardige is evident. Oost-Nederland maakt deel uit land heeft multimodale terminals (water, (VAL-activiteiten) hebben de terminals een katalysator voor de (regionale) economie en proeftuin voor innovaties vanuit deze van de North Sea Baltic corridor en de Rhine weg en spoor) waar de logistiek, distributie toegevoegde waarde voor de nationale zijn ze stevig verankerd met het regionale sectoren: research, development, valorisatie, Alpine corridor. Dit zijn zware vervoersen overslag plaatsvinden. Naast de en regionale economie en genereren ze bedrijfsleven. Studenten, expats en productie en toepassing hiervan. Dit corridors van de mainports Rotterdam, Betuweroute heeft Oost Nederland in 2040 werkgelegenheid. Het duurzame transportbedrijven weten Oost-Nederland te vinden economisch systeem vormt een brede basis Amsterdam, Schiphol en greenports in het een veilig, geluidsarm en robuust spoorsysteem en de economische spin-off zijn als ‘’the place to be’’ om deel uit te maken voor de economie en de werkgelegenheid. westen van het land (zoals Aalsmeer en netwerk, dat voldoet aan de dan geldende in balans met een goede landschappelijke van het innovatieve ecosysteem, waarin je Een sterke triple helix-samenwerking tussen Boskoop) naar het Europese achterland. normen, voor het faciliteren van het goedeinpassing en een optimale leefkwaliteit. De het verschil kunt maken. Ook hebben zich de overheid, onderwijsinstellingen en het Deze corridors bestaan uit snelwegen, renvervoer. De Waal , Twentekanalen en de integratie van economische, ecologische, in 2040 in Oost grote innovatieve bedrijven bedrijfsleven is een vanzelfsprekendheid in spoorlijnen en waterwegen en vormen IJssel zijn onderdeel van het Nederlands hydrologische en logistieke belangen is een gevestigd, die internationaal actief zijn Oost-Nederland. belangrijke economische levensaders van goederennetwerk en blijven als zodanig een opgave van formaat. op het gebied van vliegsystemen, water, Europa. In 2040 profiteert Oost-Nederland in belangrijke rol vervullen op (inter)nationaal

46 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 47 INNOVATIEF, DUURZAAM EN VITAAL

LANDELIJK GEBIED

De twee grote corridors zijn vooral gericht • De A1-corridor, inclusief spoor en De kernen en het landelijk gebied zijn in innovatief en hebben een sterke relatie met Met Twente, de Achterhoek en FoodValley op goederenvervoer. Ze zijn verweven waterwegen, (TEN-T, North Sea 2040 vitaal, innovatief en duurzaam. De de krachtige kenniscentra van Oost-Nederals proeftuinen voor circulaire landbouw. met de nationale en regionale infrastruc Baltic corridor en Twentekanalen) samenwerking is sterk en er zijn allerlei land. Ze zijn de proeftuin voor innovaties Duurzame energieproductie is verweven tuur waardoor deze ook een belangrijke als belangrijke verbinding tussen innovatieve, regionale netwerken voor uit de kenniseconomie. Er is een vitale en met de agrarische sector. De energietransitie betekenis hebben voor goederen- en perso Noordelijke Randstad, Cleantech Regio, bijvoorbeeld regionale energie, mobiliteit duurzame landbouwsector, in balans met in het landelijk gebied is een uitdaging nenvervoer tussen de oostelijke stedelijke Twente, Munster/Osnabrück en Oostop maat en adequate gezondheidzorg op omgevingskwaliteiten en een robuust van formaat: van de regionale duurzame regio’s en de (inter)nationale omgeving. Ze Europa. afstand. Het MKB en de agro- en foodsector natuurnetwerk (onder andere door een lage energieproductie in het landelijk gebied verankeren de stedelijke regio’s onderling, • De A35 (inclusief spoorlijnen) als zijn nog steeds de basis voor de brede stikstofdepositie). tot verduurzaming van de sector. Het biedt met de omgeving en met de rest van de EU. belangrijke schakel op de lijn Zwolleregionale economie. Ze zijn duurzaam en kansen voor nieuwe verdienmodellen. • De A50 zone (inclusief spoor en rivier Twente-Münster.

IJssel) verbindt Brainport Eindhoven, Arnhem-Nijmegen, Cleantech Tegelijkertijd zijn de Waal- , Twentekanalen Regio, Regio Zwolle en Groningen/ en de IJssel onderdeel van het Nederlands Leeuwarden. goederennetwerk en blijven als zodanig een

• • 

  De A12/A15-corridor (inclusief sporen belangrijke rol vervullen op (inter)nationaal en rivieren Waal, Lek en Neder-Rijn) als schaalniveau.

belangrijke verbinding tussen Zuidelijke Randstad, Food Valley, Arnhem Nijmegen en Rhein-Ruhr-gebied TENH-T Rhine -Alpine corridor. De A15 staat genoemd in de gezamenlijke goederenvervoeropgave voor Rijk en regio in het programma Goederenvervoercorridors Oost en Zuidoost.

48 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 49 RECREATIEBESTEMMING VAN BELEEFBAAR EN DUURZAAM FORMAAT WATERSYSTEEM

Oost-Nederland is divers: de gemakken van Twente en de Achterhoek, landschappen en bezoekers vanuit heel Nederland. Het watersysteem in Oost-Nederland voorkomen. Water wordt opgevangen, geïnlevert een positieve bijdrage aan een goed de stad zijn altijd ‘om de hoek’, terwijl men van de stuwwallen en Rijk van Nijmegen. Bekende festivals en musea, zoals bijvooris veelzijdig: van rivierlandschappen, filtreerd en zo lang mogelijk vastgehouden functionerende landbouw. De steden zijn bijzondere belevenissen kan opdoen, in de Het watersysteem en de dijken zijn ook beeld de Vierdaagse en bijbehorende veenweidegebieden tot hogere, drogere in de haarvaten van het watersysteem, klimaatadaptief, door voldoende groen en overvloed aan ruimte en natuur, het eten beleefbaar, mooie voorbeelden hiervan zijn feesten in Nijmegen, ‘Deventer op Stelten, zandgronden met het fijnmazige systeem bovenstroomse gebieden en de rivierdalen. water worden hitte, droogte en waterovervan eigen bodem en de gastvrije toerismehet Routenetwerk Twente, Oostrand Veluwe Bevrijdingsfestival Zwolle, Zwarte Cross van beken. Nederland in een notendop. In De rivieren en kanalen zijn een veilig en last voorkomen. sector. Men kan, al wandelend en fietsend, en de Linge. Achterhoek, Rijksmuseum Twente, het 2040 heeft Oost-Nederland een robuust aantrekkelijk systeem waar waterveiligheid, of te paard, de ruimschoots aanwezige nationale bevrijdingsdefilé, Airborne, en watersysteem. Op nationaal niveau wordt scheepvaart, natuur, zoetwatervoorziening routenetwerken door natuur, landschap In combinatie met cultureel erfgoed is ‘Kröller-Müller Museum’ en attractieparken het water op een duurzame wijze verdeeld en economische ontwikkeling in samenhang en gastvrije kernen beleven. In 2040 is de Oost-Nederland een vakantielandsdeel Burgers Zoo en het Openluchtmuseum in over de rivieren en kanalen. De strategische zijn ontwikkeld. De lagergelegen delen ruimte en waardering voor landschap en van formaat. De historische binnensteden, Arnhem hebben hun positie versterkt en het zoetwatervoorraden zijn beschermd en de zijn waterveilig (Betuwe, rivierdalen, natuur alleen maar sterker geworden, met waaronder de unieke Hanzesteden, landsdeel biedt ruimte voor nieuw recreatief (kwaliteit van de) drinkwatervoorziening is IJssel-Vechtdelta en Weerribben-Wieden) onder andere Nationale Parken de Veluwe, maar ook Nijmegen, de oudste stad van aanbod. Op weg naar 2040 zijn deze gegarandeerd. Wateroverlast in perioden en inklinking en bodemdaling worden Sallandse Heuvelrug en Weerribben Nederland, zijn trekpleisters voor toeristen. kwaliteiten gekoesterd en optimaal benut van heftige regen wordt zoveel mogelijk voorkomen. Duurzaam watermanagement Wieden, Nationale landschappen, de Verschillende evenementen en vormen als economische kracht en versterking van rivieren, landgoederen en de aantrekkelijke van dagrecreatie, die sterk zijn gekoppeld het vestigingsklimaat. Toerisme is een sterke coulisselandschappen in de regio Zwolle, aan de lokale identiteit, trekken bewoners economische pijler voor Oost-Nederland.

50 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 51

5 OMGEVINGSOPGAVEN

De ontwikkeling naar het Perspectief op Oost-Nederland 2040 vraagt om de aanpak van opgaven uit de Nationale Omgevingsvisie (NOVI), provinciale en regionale visies. De vier prioritaire NOVI-opgaven spelen op alle schaalniveaus en in alle gebieden van Oost-Nederland. Hier wordt al aan gewerkt via lopende (thematische) samenwerkingstrajecten van Rijk en regio, én door triple helix samenwerkingsverbanden in de regio.

In dit hoofdstuk staan de omgevingsopgaven van Oost-Nederland waar de agenda’s van Rijk en regio elkaar overlappen, die als een vliegwiel voor andere opgaven kunnen functioneren én waar Rijk en regio de komende jaren daarom met extra inzet en vernieuwing aan gaan samenwerken. Omgevingsopgaven zijn die opgaven waar meerdere transities of opgaven samenkomen, schaalniveaus verbonden moeten worden en die het beste met een gebiedsgerichte aanpak kunnen worden opgepakt. Vanuit eigen kracht, kwaliteiten en uitdagingen focussen we per schaalniveau en gebied op specifieke integrale opgaven. De gezamenlijke aanpak van deze Omgevingsopgaven zal werken als een ‘vliegwiel’ voor vernieuwing in de aanpak van de NOVI-opgaven en de ontwikkeling naar het gezamenlijke perspectief op Oost-Nederland in 2040.

Elke Omgevingsopgaven is in dit hoofdstuk als volgt beschreven: • Een samenvattend kaartbeeld met de gebiedsgerichte scope; • De gezamenlijke doelen van Rijk en regio; • Een toelichting op de opgave; • Overzicht van al lopende samenwerkingstrajecten.

52 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 53

• 1. 

  NETWERKKRACHT STEDELIJKE REGIO’S EN ROBUUSTE Versterken van de stedelijke regio’s als

VERVOERSCORRIDORS motoren van economische groei Binnen het interstedelijke netwerk in

Oost-Nederland vormen de stedelijke GEZAMENLIJKE DOELEN TOELICHTING OP DE OPGAVE regio’s: Arnhem-Nijmegen en Food-Valley,

Regio Zwolle, Twente en Cleantech Regio, Het Rijk en de regio zien voor de omgevings Rijk en regio hebben de ambitie de internaagglomeraties zijn belangrijk voor het belangrijke economische motoren. In de opgave ‘Netwerkkracht stedelijke regio’s en tionale concurrentiekracht van Nederland vergroten van de concurrentie en producstedelijke regio’s - en daily urban systems robuuste vervoerscorridors’ de volgende te vergroten. Oost-Nederland levert een tiviteit in Nederland. Een goede positie - ligt een integrale opgave van verstedelijgezamenlijke doelen: bijdrage aan deze concurrentiekracht door van steden in internationale, nationale en king en het versterken van de innovatie- en • Versterken van de concurrentiekracht een gestage economische en demografiregionale netwerken, waarbij er interactie is clusterkracht. De innovatie- en clusterkracht Nederland van belang. Dit om het interste Centraal staat het op peil houden van

van Oost-Nederland en haar bijdrage sche groei in de stedelijke regio’s en door tussen steden in een netwerk van locaties, in Oost-Nederland kan onder andere worden delijke netwerk verder te laten ontwikkelen, verbindingen tussen economische regio’s

aan de (inter-) nationale economie en de kracht en specifieke kwaliteiten van heet ook wel netwerkkracht. Aanwezige vergroot door het doorontwikkelen van en andere regio’s hier goed op aan te laten via weg, water en spoor, het aanpakken van

concurrentiekracht van Nederland; Oost-Nederland te benutten . De gezamenagglomeratiekracht kan aanleiding zijn dynamische en aantrekkelijke campussen en sluiten (Twente, Noord-Nederland). Op knelpunten in de capaciteit in het huidige

• • 

  Versterken van de netwerkkracht van lijke opgaven voor een sterke bijdrage van om de netwerkkracht verder te versterken topwerklocaties en de ondersteuning van deze manier kunnen steden en streken met (spoor)wegennet en vervoersknopen en

de stedelijke regio’s als motoren van Oost-Nederland nu en in de toekomst zijn: door goede verbindingen tussen stedelijke onderzoeks- en productiefaciliteiten. Ook het complementaire specialisaties gezamenlijk het slim gebruiken van het mobiliteitseconomische

groei, onder ander door het blijven versterken en robuust maken van regio’s, een goede afstemming van investeversterken van de stedelijkheid is noodzakeagglomeratie- en innovatiekracht vormen netwerk. Mobiliteitshubs zijn belangrijke

een goede verankering in de prioritaire de economische structuur van Oost-Nederringen (bijvoorbeeld de ontwikkeling van lijk om de jongste generatie kenniswerkers (zie “De Kracht van Oost’). Deze factoren zijn schakels in het sociaal, economische en

(inter-)nationale verbindingen en land, het faciliteren van een kwalitatieve een aantal toplocaties en knooppunten) en instroom vanuit het buitenland (die van van belang voor internationale concurvervoerskundige netwerk en voor het

vervoersknopen; en duurzame stedelijke groei en de daarbij en het versterken van complementariteit toenemend belang zijn voor het innovarentiekracht en een evenwichtige stedelijke stimuleren van gebruik van duurzaam en

• • 

  Verbeteren leefbaarheid en veiligheid, horende goede bereikbaarheid via weg, tussen steden. tievermogen van de economie) ook naar en economische ontwikkeling van heel slim (personen)vervoer. Voor de komende

door onder meer slimme en duurzame water en spoor. Dit alles met behoud van het steden in Oost-Nederland te trekken. In Nederland. Daarvoor moeten mensen en decennia ligt er voor het Rijk en provincies

mobiliteit, duurzaam goederenvervoer kenmerkende aantrekkelijke vestigings- en de Omgevingsopgaven van de stedelijke goederen zich op een snelle en duurzame een forse opgave voor beheer, onderhoud

over spoor en water, inzet op verkeerswoonklimaat van Oost-Nederland, waar regio’s (de hiernavolgende omgevingsopmanier tussen deze regio’s kunnen en vervanging en renovatie van delen van

veiligheid en zorg voor kwaliteit van ruim 18% van de Nederlandse bevolking gaven) is uitgewerkt met welke specifieke verplaatsen. Doel daarbij is om de interne de hoofdinfrastructuur. Veel bruggen en

lucht en geluid. woont. Dit vraagt om een integrale en kansen en opgaven zij kunnen bijdragen arbeidsmarktrelaties in Oost-Nederland en tunnels zijn aangelegd vanaf de jaren vijftig.

samenhangende aanpak op verschilaan versterking en vernieuwing van het de relaties met de Randstad te optimali De objecten en de daaraan gekoppelde

lende schaalniveaus. Krachtige, stedelijke netwerk als geheel. Goede en duurzame seren. Zo worden ook meer (kennis-) uitwis ICT naderen het eind van hun levensduur.

verbindingen, ook digitaal, voor mensen seling en samenwerking tussen bedrijven Hier ligt dus een opgave maar ook een

en goederen, zowel binnen als tussen de en instellingen in de stedelijke regio’s en meekoppelkans voor andere opgaven op

Omgevingsopgave Netwerkkracht stedelijke en robuuste corridors stedelijke regio’s binnen en buiten Oostmet steden in Duitsland (o.a. Noordrijnhet gebied van klimaatbestendigheid, Nederland zijn daarbij essentieel. In de Westfalen en Nedersaksen) gestimuleerd/

oostflank van Oost-Nederland (Twente, verbeterd. Achterhoek) is het streven meer uitwisseling van mensen (woon-werk, winkelen etc.) en goederen tussen beide zijden van de landsgrens. Daarvoor is er grensoverschrijdende samenwerking tussen rijk, regio en internationale partners op diverse terreinen, zoals mobiliteit (Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen), onderwijs, economie en de grensoverschrijdende informatievoorziening.

Versterken van de stedelijke regio’s door een goede verankering in de prioritaire (inter-)nationale verbindingen en knopen De ruimtelijke kwalitatieve opschaling van de kenniseconomie en het faciliteren van stedelijke groei maken goede (inter) nationale verbindingen van strategisch belang. De verbondenheid met de Randstad via de Oost-West-assen (A1, A12, A15, A28, spoor- en waterverbindingen), als deel van de economische zeshoek Amsterdam Zwolle-Arnhem/Nijmegen-Eindhoven-Breda, is voor zowel Oost-Nederland als voor

54 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 55 circulariteit en energietransitie. Nieuwe kracht en werkgelegenheid in deze stations in Oost Nederland aan de sterkste uitstoot door werkgevers de belangrijkste veel mogelijk vrachtwagens van de weg te kan worden. Ook zetten regio en Rijk in op ruimtelijke ontwikkelingen, netwerken gebieden. Meerdere economische relaties in assen uit het toekomstbeeld OV: Zwolle, speerpunten. Vanuit het Klimaatakkoord halen. Mede gezien de ambitie van Rijk en de verdere doorontwikkeling van stadslogis(zoals wegen, vaarwegen en watersysteem), Oost-Nederland kennen nog lange afstand Hengelo/Enschede, Arnhem en Nijmegen. zetten overheden zich in voor schone regio om goederenvervoer over het spoor tiek in en rond de grote steden. Een groot woningbouw en openbare ruimte moeten wegverbindingen die geen auto(snel)weg Zowel in aantallen reizigers als inrichting en mobiliteit zoals fietsen en elektrisch vervoer. de komende jaren flink te laten groeien, is aantal steden in Oost Nederland hebben in 2050 klimaatbestendig en circulair zijn en zijn, maar wegen van lagere orde (80 km/u). ruimtelijke ontwikkelingen. De ambities op De regio zet bovendien in op openbaar en blijft aandacht nodig voor de negatieve de Green Deal ZES getekend en hebben een bijdrage leveren aan de energietransitie. Ditzelfde geldt ook voor sommige treinverhet gebied van zowel personenvervoer als vervoer als middel om CO2-uitstoot omlaag gevolgen hiervan voor externe veiligheid, daarmee het voornemen om in 2025 Concreet betekent dit dat er bijvoorbeeld bindingen, met alleen maar stoptreinen. De goederenvervoer over het spoor verdient te brengen. Veiligheid is een groot goed leefbaarheid en milieu (geluid, trillingen, ZES-zones in hun stadscentra te hebben. Van bij de start van deze nieuwe ontwikkelingen regio ervaart hierdoor reistijden via weg en aandacht. Zowel bij toename van het en daarom een essentiële randvoorwaarde gevaarlijke stoffen). Bij stimulering van belang is ook dat Oost-Nederland niet alleen ook wordt gekeken naar wat nodig is om het spoor voor bijvoorbeeld woon-werkverkeer goederenvervoer op het bestaand spoor als voor het mobiliteitsbeleid. Rijk en regio goederenvervoer over water is de bevaarde lasten heeft van goederenvervoer, maar klimaatbestendig en circulair op te leveren in de spits, ook zonder vertragingen, bij eventuele andere goederenrouteringen streven samen naar nul verkeersslachtoffers, baarheid van de grote rivieren (Waal, Maas ook de baten in bijvoorbeeld werkgelegenen een maximale bijdrage aan de energieals relatief lang. Ook fietsverbindingen in Nederland kunnen in de toekomst op vastgelegd in Strategisch Plan Verkeersen IJssel) en kanalen in de toekomst door heid door overslag. Voor het vergroten van transitie te leveren. zijn belangrijk. De (elektrische) fiets is sommige plekken in het netwerk (o.a. bijv. veiligheid 2030. Voor het goederenvervoer lage waterstand een bron van zorg en de economische spin-off van de goedereneen

goedkope, gezonde en duurzame bij Arnhem, Deventer, Hengelo, Oldenzaal) zetten Rijk en regio samen met de sector in aandacht. Vanuit de Nederlandse mainports corridors is voldoende ruimte nodig voor Economische regio’s worden verbonden modaliteit voor, met de opkomst van de de grenzen van groei worden bereikt. Ook op het meest veilige logistiek systeem ter Rotterdam en Amsterdam/Schiphol richting meer clustervorming van bedrijven met door de (inter)nationale goederenverspeed pedelec, steeds grotere afstanden ten aanzien van de omgevingseffecten voor wereld en het streven naar nul incidenten Duitsland en Oost-Europa lopen twee een grote logistieke vraag, maar ook andere bindingen via het water (Waal, Maas, (tot 15 km) en daarnaast een belangrijke omwonenden. In het kader van Toekomstvoor zowel interne als externe logistieke belangrijke goederencorridors door Oosteconomische sectoren die veel goederen IJssel en de Twentekanalen) , het spoor schakel in de ketenreis. Hierbij is naast een beeld OV worden de ambities en opgaven activiteiten. Nederland; de Rhine Alpine corridor en de stromen teweegbrengen. Hierbij is aandacht (Betuweroute) en de oost-west snelwegvergoede fietsinfrastructuur de samenwerking voor het toekomstige spoornetwerk nu North Sea Baltic corridor. Dat deze vervoersnodig voor de landschappelijke inpassing bindingen Randstad-oost-Nederland-Duitsmet werkgevers en onderwijsinstellingen gezamenlijk verder uitgewerkt. Duurzame en robuuste corridors robuust en veilig zijn en blijven van steeds grotere logistieke centra land. Qua personenvervoer gaat het hierbij in het stimuleren van fietsgebruik door goederenvervoercorridors is van essentieel belang voor de gehele (“verdozing”). op het spoor om verbindingen met de werknemers en scholieren een belangrijk Verbeteren leefbaarheid, Verduurzaming van de goederencorridors economie in Nederland en Europa. Om

Randstad (Amsterdam Zuid/Schiphol en Den ingrediënt voor optimale benutting van duurzaamheid en verkeersveiligheid vraagt om de inzet van slimme vervoersconde positie van Oost-Nederland als schakel

Haag-Rotterdam), Lelystad en Duitsland (ICE de potentie van de fiets. Verder is voor het Rijk en regio benaderen mobiliteit integraal cepten en schone technologie en koppeling binnen het Europese logistieke netwerk

Amsterdam-Arnhem-Frankfurt, Amsterdamvrijhouden van de nationale infrastructuur door te werken aan een samenhangend met de energietransitie. Voorbeelden te versterken, is het van belang dat de

Berlijnlijn) en via de snelwegen naar en van regionaal autoverkeer van belang dat netwerk, dat de reiziger optimaal faciliteert hiervan zijn het stimuleren van stadslogisgoederencorridors in Oost-Nederland zich in Oost Nederland. Voor de ICE Frankfurt er rechtstreekse busverbindingen zijn naar om te kiezen hoe hij of zij soepel, veilig tiek, invoeren van zero emissie zones, smart verder ontwikkelen tot een multimodaal, en de Berlijnlijn zetten Rijk en regio zich werkgelegenheidsconcentraties buiten de en snel door het netwerk reist. Bij mobiligrids, hernieuwbare energie en een overstap betrouwbaar, robuust en duurzaam transin voor verbetering, hogere frequentie stadscentra. teitsopgaven wordt per opgave/knelpunt/ naar energie-efficiënte en emissieloze of portsysteem. Dit betekent ook versterking en versnelling van het reisproduct. De gebied een afweging gemaakt tussen het -arme modaliteiten en/of aandrijfconcepten. en doorontwikkeling van concentratie van

Noord-Zuid relatie voor personen en inzetten op slimmer en optimaler gebruiken Stimulering van goederenvervoer over spoor bedrijven op en nabij openbare terminals, goederen (via de A2 en A50, water en van het netwerk dan wel investeren in en over water is en blijft een speerpunt van zodat uitwisselbaarheid van goederen spoor) richting Eindhoven en België blijft nieuwe infrastructuur. In afwegingen over Rijk en de provincies. Doel daarbij is om zo tussen verschillende modaliteiten vergroot een verbinding van economische belang mobiliteit geldt voor het Rijk daarnaast de voor Nederland en landsdeel Oost. Dit met prioritering dat eerst wordt gewerkt aan LOPENDE SAMENWERKINGSTRAJECTEN het oog op de onderlinge verbondenheid beheer, onderhoud, vervanging en renovatie van de stedelijke regio’s en de verbondenvan het bestaande areaal. Lopende Rijk - regio trajecten Selectie van lopende regionale trajecten heid met zowel de rest van het land als • Klimaat akkoord • Verkenning Wonen in Nederland in Balans het buitenland. Een regionale opgave Toekomstbeeld OV 2040 De ambitie is de groei van mobiliteit te • NOVI • Werkprogramma toplocaties Overijssel daarbij is om te kijken hoe Oost-Nederland In de Contourennota van het Toekomstbeeld verenigen met duurzaamheids- en leef• Rijksbreed programma Nederland circulair in 2050 • Regionale (slimme) mobiliteitsagenda’s economisch meer kan profiteren van de OV wordt een beeld geschetst van het baarheidsambities. Meer mobiliteit zorgt • Grensoverschrijdende samenwerking (GROS) • Regionale economische agenda’s ligging op deze (en de oost-west-) corridor. OV-netwerk in 2040, waarbij onder meer voor een toename van CO₂-uitstoot en • Toekomstbeeld OV 2040 • Bereikbaarheidsambitie Regio Zwolle

Deze opgave is afhankelijk van de groei wordt ingezet op betere verbindingen van omgevingseffecten als lawaai, trillingen • Werkagenda Slimme, Duurzame en Veilige mobiliteit Oost-Nederland • Bereikbaarheidsvisie Twente die op de assen wordt verwacht. Van een de grensregio’s met onze buurlanden. Ook en luchtverontreiniging. Dat vraagt om • Programma goederenvervoercorridor Oost • Logistics Valleys aantal internationale ontwikkelingen zijn op sommige spoorverbindingen tussen afgewogen keuzes. In de afweging om te • Diverse (MIRT-) projecten (o.a A1, A1/A30, A1/A35 A12, A15, A28, A50, N35, • Port of Logistics Overijssel (POLO) zoals de Brexit, sterke groei van goederenstedelijke regio’s en landsdelen verbetekomen tot investeringsbeslissingen over verruiming Twentekanalen) • European Rail Freight Line System (internastromen uit Oost Europa (met name Polen) ringen wenselijk. Verbeteringen zouden ten mobiliteit wordt de impact op (verkeers) • MIRT gebiedsonderzoek mobiliteit en verstedelijking Zwolle en omgeving en tional systeem) en China is de impact op Oost-Nederland goede komen aan economische en demoveiligheid, robuustheid, leefbaarheid, verstedelijkingsstrategie Regio Zwolle • Verbeteren kades in binnenhavens langs de nog onbekend, maar dit kan groot zijn in grafische ontwikkeling in deze gebieden en duurzaamheid gezonde leefomgeving en • Onderzoek spoorzones Zwolle en Nijmegen. Twentekanalen de toekomst. De logistieke knooppunten aan de ruimtelijke en klimaatopgave voor klimaatadaptatie inzichtelijk gemaakt en • Programma Vervanging en Renovatie en regulier onderhoudsprogramma • Visie Mobiliteit Provincie Gelderland in Oost-Nederland kunnen hierbij een Nederland als geheel. Het Toekomstbeeld meegenomen in de afweging. Ook wordt voor wegen en het Programma Beheer Onderhoud en Vervanging voor spoor • Integrale Netwerkvisie Overijssel doorvoerrol spelen op deze Europese TEN-T OV 2040 geeft kansen voor Oost Nederland – conform het Klimaatakkoord – ingezet • Programma Minder Hinder corridor tussen de West-Havens en producom het netwerk van de bestaande internaop het versnellen van de transitie naar een • Toekomstperspectief Twentekanalen 2030 14

tielocaties in Noordoost-Europa. tionale, nationale en regionale spoorlijnen duurzaam mobiliteitssysteem. Hierbij zijn • Sluizen Kornwerderzand 14. Het toekomstperspectief Twentekanalen 2030 is

te verbinden en daarmee het gebruik van het instellen van zero emissie zones voor • Samenwerking treinverbindingen Duitsland: Berlijnlijn en ICE Frankfurt. positief ontvangen in het Directeurenoverleg MIRT

Ook de verbindingen tussen de stedelijke het OV en het aandeel keten verplaatsingen stadslogistiek, het uitrollen van een dekkend • Strategisch Plan Verkeersveiligheid 2030 Oost-Nederland maar nog niet bestuurlijk vastgesteld.

regio’s in Oost-Nederland zijn van groot aanzienlijk te vergroten. Ook zal dit mogelijk netwerk aan laadinfrastructuur, en het • MIRT planuitwerking Bovenloop IJssel Besluitvorming vindt buiten het Omgevingsagenda traject plaats.

belang met het oog op de economische gevolgen hebben voor met name de verlagen van de mobiliteit-gerelateerde CO2

56 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 57

• 2. 

  INNOVATIEVE GROENE METROPOOLREGIO ARNHEM, NIJMEGEN EN FOODVALLEY

GEZAMENLIJKE DOELEN events en stedelijke vormen van • Duurzame verstedelijking in balans met TOELICHTING OP DE OPGAVE wonen; leefbaarheid en leefomgeving:

Het Rijk en de regio willen langjarig erfgoed en landschappelijke kwaliteit, Arnhem-Nijmegen), met de daarbij o Cluster nabij CS-stations versterken o Behoud en versterken van de In dit gebied wonen meer dan een miljoen programmatisch samenwerken aan de blijven daarbij behouden. Zij doen dit vanuit behorende voorzieningen en ter facilitering van het kennisintenleefbare, aantrekkelijke en goed Nederlanders. Er zijn grote concentraties ontwikkeling van Arnhem-Nijmegen en de volgende gezamenlijke doelen: bedrijvigheid; sief (Agri)food-ecosysteem voor bereikbare woonomgevingen in de van verstedelijking en kennisintensieve FoodValley naar een groene metropoolregio. • Duurzame verstedelijking in balans met o Versterken van de binnensteden van bedrijven en kennisinstellingen. gehele regio en ruimte voor wonen economie ((Agri)Food, Health & High

Dit door het versterken van de verstedelijbereikbaarheid door het: Arnhem en Nijmegen als stedelijk Ondersteund door een goed vestibinnen de bestaande stad; Tech, Energy) te vinden. Van oudsher zijn king en de bestaande eigen economische o Strategisch plannen van de cluster. Van attractieve winkelsteden gingsklimaat voor medewerkers o De verstedelijkingsstrategie slim gezondheid, voeding en energie belangrijke kracht vanuit het perspectief van circulariruimtelijke groei van ruim 69.000 – naar steden met een hoog-stedelijk wordt het stationsgebied een vervlechten met de energiestrategie pijlers waarop de regio zich ontwikkeld teit. De kwaliteiten die deze metropoolregio 79.000 woningen tot 2040 binnen binnenstad-milieu, met versterking bestemming voor werken, wonen en door het benutten van gebiedsgereheeft. De regio ligt gepositioneerd aan de zo sterk maken, zoals leefbaarheid, cultureel de regio (o.a. met Woondeal van bovenregionale voorzieningen, ontmoeten. Door verbreding van het lateerde mogelijkheden, als geo- en A15/A12/A1-zone met oost-west verbinkwalitatieve

woningaanbod en het aquathermie; zero emissie mobiliteit dingen over weg, spoor en water (tussen de ontstaan van draagvlak voor nieuwe, te stimuleren en ruimte te houden Randstad en het Ruhrgebied) en beschikt meer stedelijke voorzieningen geeft voor grootschalige opwek, klimaatover noord-zuid verbindingen als de A50 en de stad vorm aan de benodigde adaptatie, voedsel en biodiversiteit. de IJssellijn (Zwolle-Roosendaal). Het gebied schaalsprong van verstedelijking o Behouden en benutten van de landkenmerkt zich door een grote diversiteit aan passend bij haar identiteit. schapskwaliteit (stuwwallen, rivieren bedrijvigheid: van kleinschalige landbouw,

Omgevingsopgave Innovatieve groene metropoolregio Arnhem, Nijmegen en Foodvalley o Versterken van (inter)nationale en en vallei) en het natuurlijk systeem tot grootschalige ICT industrie en onderregionale bereikbaarheid via spoor, (o.a. zoetwatervoorraad, wateroverscheidende campus- en onderwijsmilieus.

weg en water. Aandachtspunten zijn last en droogte) en zo de quality of Unieke culturele en historische landschappen

de ICE-Berlijn, spoorknoop oost en life behouden; van nationale waarde, zoals het rivierenlandstation

Nijmegen; o Rekening houden met de positie van schap, de Veluwe en het stuwwallandschap

o Beter benutten en versterken van landbouw in relatie tot verstedelijvormen de voor- en achtertuin van het

bestaande mobilteitsstructuren, king in de toekomst. stedelijke gebied.

gericht op slimme en ‘zero emission’

mobiliteit;

o Vergroten van het ‘daily urban

system’ voor bewoners, door binnensteden,

werklocaties en woongebieden

beter bereikbaar te maken,

daarbij ook gebruik makend van

nieuwe vormen van mobiliteit.

• • 

  Duurzame verstedelijking geeft ruimte

voor het versterken van de regionale

clusters (Agri)Food, Health & High Tech

en Energy. Door verbinding te leggen

met circulaire economie ontstaan

kansen voor innovatie, cross-over en

groei van de werkgelegenheid.

o Versterken van de regionale Relevante cijfers

economische clusters ((Agri)Food, Foodvalley Arnhem-Nijmegen Health & High Tech en Energy); Gemeenten 8 (waarvan 3 Utrechtse) 18 (waarvan 1 Limburgse)

o Clusters verbinden met circulaire Inwoners 340.000 735.000 economie en verbreden naar alle Arbeidsplaatsen 152.000 355.000 aspecten van de leefomgeving. Specifieke 16.400 (AgriFood) 88.000 (Health & High Tech

o Nationaal en internationaal arbeidsplaatsen en Energy) versterken van het economisch Studenten 12.000 (WUR)

profiel van de groene metropool 6.000 (ROC) 23.000 (RU) regio; 4.200 (CHE) 35.000 (HAN)

o Stimuleren van de inhoudelijke 10.000 (Aeres) cross-overs tussen de cluster, Nieuwe woningen nodig 19.000 (2040, wonen in balans) onderwijs en bedrijfsleven in de tot 2040 50.000-60.000 (woondeal) triple-helix.

58 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 59 Ontwerpend onderzoek en versnellingsweken: Arnhem-Nijmegen Het aantal inwoners neemt de komende vertaald naar keuzes en een aanpak voor de Om investeringskansen uit binnen- en uitdagingen vragen om blijvende aandacht FoodValley als casus jaren fors toe, waardoor de regio steeds toekomst. buitenland te benutten is een duidelijk voor bereikbaarheid, die vooralsnog vorm

Er zijn verschillende groeiscenario’s voor wonen, werken en bereikbaarheid te meer te maken krijgt met grootstedelijke gemeenschappelijk perspectief nodig: dat krijgen in lopende trajecten tussen Rijk en

bedenken met eigen voor- en nadelen. Deze zullen in het proces om te komen tot problematiek rondom luchtkwaliteit, leef Versterken en verduurzamen betekent keuzes maken over welk cluster(s) regio (Toekomstbeeld OV 2040 en versteeen

verstedelijkingsstrategie grondig onderzocht moeten worden. Tot deze conclusie baarheid, voldoende woningen en bereikeconomie nationaal en internationaal ‘in de etalage’ delijkingsstrategie Arnhem-Nijmegenkwamen

de deelnemers aan de zogenoemde ‘versnellingsweek’ voor de opgave baarheid van steden en voorzieningen. De gezamenlijke ambitie is de economische wordt gezet. Het versterken van het profiel FoodValley).

Arnhem-Nijmegen-FoodValley. In drie dagen van ontwerpend onderzoek in één Nijmegen, Arnhem en Ede staan in de top 10 sterkten van de regio ((Agri)Food, Health & draagt bij aan een duidelijke (inter)nationale

week, kwamen zij met drie theoretische voorbeelden ter illustratie van deze conclusie: van steden in Nederland met het grootste High Tech en Energy) verder te versterken profilering en geeft richting aan investe De opgave van de regio is om, gegeven de

• • 

  Binnenstedelijke concentratie in de grootste steden is qua OV-bereikbaarheid en woningtekort. De bovenregionale opgaven en te verduurzamen. Voor de ontwikkeringen. De keuze voor een goed commutoename van woningen en werklocaties,

voorzieningen goed te faciliteren en komt tegemoet aan de vraag naar stedelijke rondom klimaatverandering, energieling van een economische topsector is niceerbaar scherp profiel, vraagt om een goed bereikbaar te blijven via alle modawoningen.

Het geeft wel extra uitdagingen voor de leefbaarheid en klimaattransitie, verduurzaming van de economie, een goed vestigings- en innovatieklimaat nadere uitwerking door het Rijk en de regio’s liteiten. Naast ontsluiting van de regio

adaptatie, en vereist hoger bouwen dan de bestaande bouw. De impact op het en de druk op het natuurlijk systeem en en goede (inter)nationale bereikbaarheid Arnhem-Nijmegen en FoodValley samen. zijn ook goede verbindingen tussen de

landschap buiten de stad is weer zeer beperkt. Onderzocht moet worden of er het landschap vragen om een integrerende van groot belang. Hoogwaardige voorzie Het door de regio’s ontwikkelde perspectief economische kerngebieden binnen de regio

überhaupt voldoende mogelijkheden zijn om de gehele opgave via verdichting te aanpak. ningen, een aantrekkelijke leefomgeving en op de ‘groene metropoolregio’ kan zo verder nodig. Dit vraagt om het beter benutten van

realiseren. (hoog-)stedelijke milieus zorgen voor een worden uitgewerkt. bestaande infrastructuur (slimmer) en het

• • 

  Het realiseren van een aanzienlijk deel van de verstedelijkingsopgave in het Verstedelijkingsopgave aantrekkelijk vestigingsklimaat voor onder geven van richting aan de mobiliteitstranzuidelijk

deel van FoodValley, als aanvulling op concentratie in Arnhem en De groei van de regio vraagt om een andere kenniswerkers. Versterking van de Multimodale bereikbaarheid sitie (duurzamer, gezonder).

Nijmegen, vermindert de nadelen van deze verdichting. Dit scenario ondersteunt ruimtelijke verstedelijkingsstrategie voor de inhoudelijke cross-overs tussen campus- en Inwoners en bedrijven, werknemers en

tevens de ambitie van Agrofood 2030, door het creëren van woningen voor (middel-) lange termijn. Enkel en alleen de innovatieclusters op het gebied van (Agri) studenten in Arnhem, Nijmegen en Food

medewerkers van de WUR. Een nieuwbouwlocatie maakt het mogelijk ‘alles in één woonbehoefte faciliteren zonder geza Food (Campus Wageningen, Kennisas), Valley hebben baat bij een goede bereikkeer

goed te doen’: energie, klimaatadaptatie, nieuwe mobiliteit etc. Echter is er menlijke strategie leidt tot gemiste kansen Health & High Tech (Novio Tech, Heijendaal) baarheid van de regio. De specifieke ligging

ook het risico van het creëren van een ‘slaapstad’, indien niet tegelijk een groei van en ongewenste effecten. We missen dan en Energy (Kleefse Waard, Arnhems Buiten) van de regio met de barrièrewerking van de

de werkgelegenheid wordt gecreëerd. Het duurt lang voor er een goed functionekansen op agglomeratievoordelen in de is cruciaal voor het innovatieklimaat en rivieren voor weg en spoor; de toenemende

rend woonmilieu is opgebouwd en dit model heeft grote effecten op de identiteit regio, netwerkvoordelen in het systeem van daarmee de economische ontwikkeling van verstedelijking; en de druk op de toegang

van het gebied. wonen en werken en missen kansen om de regio . De innovatie- en realisatiekracht tot de steden, mede door de pendel vanuit

• • 

  Een sterk verspreide woningbouw, rondom bestaande OV knooppunten, maakt bijzondere en onderscheidende milieus te van de regio kunnen we ook benutten om de omliggende regio’s zoals Utrecht, de

optimaal gebruik van OV investeringen, helpt jonge starters in dorpen en houdt ontwikkelen. Deze strategie legt verband concrete oplossingen te realiseren voor de Achterhoek, Noord-Brabant Amersfoort,

de steden makkelijker groen en ruimtelijk. De vraag naar (hoog)stedelijke tussen locatiekeuze van nieuwe woningen opgaven waar we voor staan. zijn karakteristieken van de regio. Deze

woningen neemt toe en het is de vraag in hoeverre dit scenario aansluit bij die en de bereikbaarheidsopgave. Daarnaast

wensen. Dit scenario helpt het minst de economie te stimuleren, aangezien dat zal deze strategie rekening moeten houden

effect groter is bij investeringen in een hoogstedelijke omgeving. met de unieke landschappelijke waarden

van natuur, stuwwallen en rivieren. Deze zijn LOPENDE SAMENWERKINGSTRAJECTEN

De bovengenoemde voorbeelden zijn in hun theoretische eenvoud herkenbaar, maar enerzijds belangrijk voor onze quality of life, Momenteel wordt door regio en Rijk al gewerkt aan het realiseren

missen de nuance en complexiteit van ‘de echte wereld’. Deze veelkleurigheid aan de concurrentiepositie en bieden inspiratie van de gezamenlijke doelen. Een aantal van de belangrijkste

optionele verstedelijkingsstrategieën vraagt om vervolgonderzoek door Rijk en regio. voor ontwikkeling. Anderzijds biedt het lopende samenwerkingstrajecten staat hieronder.

Van belang is dat de verstedelijkingsopgaven integraal, in samenhang met andere behouden van deze waarden uitdagingen

opgaven, wordt benaderd zoals circulariteit, leefomgeving, landschap, klimaatadapin het licht van verstedelijking, energie Lopende Rijk - regio trajecten Selectie van lopende regionale trajecten

tatie en energietransitie. transitie, klimaatadaptatie en circulaire • Integrale MIRT Agenda Stedelijk Netwerk Arnhem-Nijmegen • Bestuursakkoord Investeringsagenda Stedelijk Netwerk

landbouwvoor. Verstedelijking in balans • IBP VItaal Platteland Arnhem-Nijmegen 2018-2019

met landschap en leefklimaat en duurzame • Regiodeal Foodvalley • Strategische agenda Foodvalley ‘van denken naar doen’

economische ontwikkeling is een grote • Toekomstbeeld OV 2040 • Nationaal investeringsprogramma Foodvalley

uitdaging. • Woondeal Arnhem-Nijmegen • KennisAs Wageningen-Ede

• • 

  Ontwerp studie Regio van de Toekomst • World Food Center

De vraag is welke verstedelijkingsstra• Logistiek knooppunt Afslag38 • Investeringen in campussen

tegie Rijk en regio willen hanteren, mede • MIRT Projecten: • Regionale Energiestrategieën

vanuit het oogpunt van de positie binnen • Sterke regio’s: CAT Agrofood Wageningen • Regionale Adaptatiestrategieën

het centrale stedennetwerk Nederland. • MIRT verkenning A1/A30, Rijnbrug • Gelderse Energie Akkoord (o.a. Wijk van de Toekomst)

In een verstedelijkingsstrategie voor • PHS station Ede_Wageningen • Cultuurregio 025

de groene metropoolregio worden de • Verbetering spoorlijn Utrecht-Arnhem-Duitse grens

meerdere scenario’s voor wonen, werken • SUN corridor (PHS Schiphol-Utrecht-Arnhem-Nijmegen

en bereikbaarheid verkend, afgewogen en • ICE lobby en afspraken hierover bestuurlijk overleg MIRT Dec

2018

• • 

  PHS-maatregelen Nijmegen CS

  • 15. 

    Een cluster is een niet-locatie gebonden, economisch • MIRT-verkenning A50 Eindhoven-Nijmegen.

  systeem rond een bepaald thema. Een campus is een

  afgebakend gebied rond een kennisinstituut, waar • Goederencorridor Oost, knoop Nijmegen

  bedrijven en kennis rondom een thema samenkomen.

60 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 61

• 3. 

  KLIMAATBESTENDIGE GROEIREGIO ZWOLLE Stedelijke en economische groei

  accommoderen De Regio Zwolle bestaat uit 22 gemeenten

GEZAMENLIJKE DOELEN TOELICHTING OP DE OPGAVE in vier provincies, die allemaal deel uitmaken van hetzelfde ‘Daily Urban System’.

Rijk en regio willen langjarig samenwerken Regio Zwolle ontwikkelt zich tot een regio. De regio werkt hier onder andere aan Belangrijke economische sectoren in de aan de gezamenlijke opgave ‘Klimaatbesteneconomische topregio van formaat. De door het smeden van coalities onder het regio zijn: kunststoffen, Health, (Agri)food, dige groeiregio Zwolle’ vanuit de volgende ambitie van de Regio Zwolle is om de vierde motto ‘Gunnen, Groeien, Grensontkennend logistiek, vrijetijdseconomie en e-commerce. gezamenlijke doelen: economische topregio van Nederland te ’en op basis van ‘coalitions of the willing’. Rijk Het midden- en kleinbedrijf vormt de basis

• • 

  Klimaatbestendig accommoderen van worden. Het klimaatadaptief accommoderen en regio delen de ambitie om Regio Zwolle van het economisch succes van Regio de groei van de regio; van de forse stedelijke en economische groei door te ontwikkelen tot een aantrekkelijke, Zwolle. Een groot deel hiervan bestaat uit

• • 

  Borgen van de bereikbaarheid; van de regio, mét behoud van de kwaliteit klimaatbestendige en economisch vitale familiebedrijven met wortels diep in de

• • 

  Een economisch vitale regio die ruimte van de leefomgeving en bereikbaarheid is regio waarin de bereikbaarheid geborgd is. regionale grond. Deze bedrijven en innovabiedt om te werken en te ontwikkelen. een belangrijke integrale opgave voor de tieclusters weten traditie te combineren met innovatieve toepassingen. De overheden in Regio Zwolle faciliteren deze groei, zoals bijvoorbeeld met de doorontwikkeling van de groei nog verder doorzetten, zo is de De strategische ligging op het knooppunt

Omgevingsopgave Klimaatbestendige groeiregio Zwolle Port of Zwolle (Kampen, Zwolle, Meppel) en verwachting. van belangrijke oost-west en noord-zuid

de ontwikkeling van de nieuwe haven van verbindingen – over de weg, het spoor en Urk. In de Regio Zwolle is er een stevige Voor een goed functionerende regio het water – maakt de regio een verbindende ‘Human Capital Agenda’ met veel aandacht op de lange termijn is het noodzakelijk schakel tussen West, Oost- en Noordvoor beschikbaarheid, wendbaarheid en dat de regio in balans is. Dat wil zeggen Nederland. Zwolle voegt zich zo tot het inclusiviteit. Dit moet de regio extra aantrekdat stad en ommeland verweven zijn en vierkant met Amsterdam, Rotterdam en kelijk maken voor talent. De komende jaren evenwichtig door ontwikkelen. De groei Eindhoven. Door de aanleg van de Hanzelijn zal de regio zich verder moeten buigen van de stad Zwolle kan en moet bijdragen (Noordelijke Randstad) en de toekomstige over de vraag hoe het (diverse) economisch aan vooruitgang van de gehele regio. verdubbeling (naar 2x2 rijstroken) in profiel van de regio verder ontwikkeld kan Tegelijkertijd dragen de kleinere steden en Duitsland van de autoweg E233 vanaf worden. kernen bij aan de economische kracht en Meppen naar de snelweg A1 naar Noord werkgelegenheid van de regio, waarvoor Duitsland komt de regio nog sterker als spin In het zich ontwikkelende net van een goede onderlinge bereikbaarheid en in het internationale bereikbaarheidsweb dynamische urbane systemen behoort de een sterk ondernemersklimaat van belang te liggen. Dit zal op lange termijn extra Regio Zwolle inmiddels steeds meer tot de zijn. Daarnaast dient de stedelijke en verkeer gaan trekken. dynamiek van de Randstad. Regio Zwolle economische groei zo geaccommodeerd te voegt daar haar gunstige ligging en prettige worden dat de kwaliteit van het landschap Door de snelle groei van de regio staat het leefklimaat, met een grote variëteit aan geborgd blijft. mobiliteitssysteem in toenemende mate landschappen en natuur aan toe. Regio onder druk. Om de regio ook in de toekomst Zwolle is aantrekkelijk om in te wonen en Toekomstbestendige bereikbaarheid goed bereikbaar te houden staat de Regio werken. Kenmerkend voor de regio is de Regio Zwolle is door de multimodale bereik Zwolle daarom voor een aantal belangrijke ‘menselijke maat’: stad en landschap zijn baarheid en centrale ligging aan (inter) opgaven. Zo ontstaan er verkeersknelfijnmazig en daardoor altijd dichtbij. Door nationale corridors een goed bereikbare punten op de A28 vanuit (inter)nationaal het prettige woon- en werkklimaat en een regio. Op het gebied van OV is de stad en regionaal verkeer, wat in een scenario gunstige ligging met verbindingen naar Zwolle een nationaal mobiliteitsknooppunt van hoge economische groei verder toe zal de Randstad en Noord-Nederland heeft de in Nederland, dat vanuit 8 verschillende nemen en ten koste gaat van de regionale regio aantrekkingskracht op bedrijven en richtingen bereikbaar is. De rol als nationaal leefbaarheid en bereikbaarheid. Daarnaast inwoners van buiten de regio. Hierdoor is knooppunt in het OV-toekomstbeeld 2040 beschikt de regio over een fijnmazig net de Regio Zwolle na de Randstad één van de versterkt deze positie. Daarbij heeft de regio van OV-verbindingen, waarbij wrijving snelst groeiende regio’s in Nederland. In de een fijnmazig net van OV-verbindingen. Dit ontstaat tussen sneller en frequenter regio wordt tot 2040 een groei verwacht van geeft druk op het systeem en biedt tegeverkeer op bovenregionaal niveau en het circa 40.000 woningen, waarvan tenminste lijkertijd kansen om de reistijdverhouding voldoende ruimte houden voor regionale 16.000 woningen in de stad Zwolle. De stad trein-auto positief te beïnvloeden door een verkeersstromen. Dit wordt versterkt door bouwt de komende jaren 1.000 woningen regioring van P&R-stations en een stadsde positie van Zwolle in het Toekomstbeeld per jaar om aan de actuele woningvraag te randring van hubs. Dit vraagt een integrale OV 2040 (snel spoorboekloos rijden tussen voldoen. Bovendien zal bij een versterking gebiedsgewijze aanpak met aandacht voor landelijke centra) en de ambitie van hogere van de positie van Zwolle als een van de de first en last mile, mobiliteitshubs ontwikfrequenties op OV-verbindingen. nationale OV-knooppunten in Nederland keling en de positie van fiets en voetganger (conform het Toekomstbeeld OV 2040) in het voor- en natransport.

62 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 63 Een goede bereikbaarheid is van belang om kunnen worden opgevangen. Dit vraagt de groei van de regio te accommoderen en om innovatieve en integrale oplossingen de economische potentie van de regio in de die synergie realiseren tussen de klimaatbreedte en – in het bijzonder in logistiek, en natuuropgaven en de ruimtelijkhealth, agri-food, vrijetijdseconomie, economische ambities van Regio Zwolle. kunststoffen en e-commerce – verder te Dat biedt ook kansen. Zo is de regio qua ontwikkelen. Dit vraagt om borging van watersysteem ‘Nederland in het klein’. Dit regionale en (inter)nationale bereikbaarheid biedt de mogelijkheid om te dienen als een en het beter benutten van de bestaande nationale proeftuin waar kennis kan worden infrastructuur, onder meer door slimme opgedaan en ontwikkeld (ook in onderwijs mobiliteitsmaatregelen als verkeersmanageen het (MKB) bedrijfsleven) ten aanzien ment, databeheer, mobiliteitsmanagement van de uitdagingen die klimaatadaptatie en mobiliteitsdiensten (MaaS). (voornamelijk in de vorm van waterrobuust

ontwikkelen en inrichten) met zich mee Ruimte voor water en klimaatadaptatie brengt. Door consequent zo te denken en De Regio Zwolle kent een bijzonder te handelen ontstaat het nieuwe landschap kwetsbare ligging: (deels) in de IJsselvan Nederland, wat voorbereid is op de Vechtdelta (met water vanaf de hoger gevolgen van klimaatverandering. gelegen gebieden in het oosten en zuiden) en de directe open verbinding met de IJssel Integraal verstedelijkingsperspectief en het IJsselmeer. Met klimaatverandering Rijk en regio zetten ten aanzien van wonen, en zeespiegelstijging loopt de regio op werken en voorzieningen in op verdichting termijn tegen de grenzen van het systeem rondom nationaal OV-knooppunt Zwolle aan. De wateropgave vraagt (in verbinding en multimodale knooppunten. Dit biedt met de Omgevingsopgave Dynamische een basis voor versterken van agglomera IJsselvallei) om een bovenregionale tiekracht, het benutten van de kracht van integrale systeembenadering (met oog voor het OV voor een duurzame en toekomstsamenhang tussen schaalniveau, gebieden, bestendige mobiliteit en het behoud van LOPENDE SAMENWERKINGSTRAJECTEN functies en tijd). Hierbij moeten de mogede kwaliteit van het landschap. Bij het lijkheden voor het vasthouden van water uitwerken van dit verstedelijkingsperspec Lopende Rijk - regio trajecten Selectie van lopende regionale trajecten op de hoge gronden in Twente, Drenthe en tief staat een klimaatbestendige ontwik• Regiodeal Zwolle (i.o.) • Nieuwe agenda Regio Zwolle Duitsland, het waterpeil van het IJsselmeer, keling centraal. Een integrale benadering • Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie met regionale • Human Capital Agenda Regio Zwolle de toekomstige rivierafvoer (IJssel) en de op regionale schaal – waarbij ook de uitwerking (bv Zwolse adaptatiestrategie) • Bereikbaarheidsvisie Regio Zwolle ruimtelijke ontwikkeling in de IJssel-Vechtruimtevraag van de energietransitie wordt • Bestuursakkoord Klimaatadaptatie • Slimme en duurzame mobiliteit werkgeversaanpak Regio delta in samenhang worden bezien. meegenomen – is noodzakelijk voor het • Deltaprogramma Rivieren Rijn Zwolle

behouden en ontwikkelen van nieuwe • Programma Integraal Riviermanagement • Port of Zwolle Zowel de kwetsbare ligging als de regiospecifieke kwaliteiten van stad en • Hoogwaterbeschermingsprogramma • Programma IJssel-Vechtdelta toenemende druk op de ruimte vanuit landschap. • Uitvoering Kaderrichtlijn Water • Climate campus de stedelijke en economische groei, de • Uitvoering Natura 2000 • Transform 1.0 energietransitie en klimaatadaptatie zijn De druk op de stad Zwolle en de positie • Programmatische aanpak Ecologie Grote wateren • Regionale adaptatieplannen Ruimtelijke adaptatie vraagstukken die aandacht behoeven. in het (OV)netwerk van Nederland zorgen • Programma Erfgoed Deal • Waterrobuust Zwolle De Regio Zwolle wil de kwetsbaarheid voor een verdere groei van de stad Zwolle • Citydeal voor een klimaatbestendige stad (ook bekend onder • Doorontwikkeling 2e hub van Nederland: Spoorzone omzetten in wendbaarheid en toekomsten daarmee het voorzieningenniveau in de ‘Citydeal Klimaatadaptatie’) Hanzeland Zwolle perspectief. Daarmee staat de regio voor stad. De stad kan daarmee invulling geven • MIRT projecten: • Regionale Energie Strategie (4) de opgave om te zorgen voor zorgvuldige aan haar regionale en nationale functie. - N50 Kampen-Kampen Zuid onderlinge afstemming tussen belangen en Ook ín het stedelijk gebied vertaalt zich - Spoorproject Zwolle-Herfte het op een integrale én klimaatadaptieve dit in een integrale verstedelijkings- en - Onderzoek A28 Amersfoort-Hoogeveen wijze realiseren van de groei. Het gaat er transformatieopgave. In het bijzonder in • Gemeente Zwolle pilot in expertteam versnelling daarbij om dat de groei van wonen, werken het gebied rond het centraal station Zwolle, woningbouw BZK en mobiliteit – door watersysteem en ruimte het gebied Spoorzone-Hanzeland komen • Onderzoek overloop woningbehoefte randstedelingen naar te verbinden - zo wordt vormgegeven dat vele opgaven samen: economie en arbeidssteden in Oost-Nederland, o.a. Zwolle toekomstige weersextremen (droogte, markt, mobiliteit, wonen, klimaatadaptatie • Programma Ruimte voor de Vecht hitte, hoosbuien en overstromingen) (hittestress, wateroverlast en gevolgen

overstromingen) en energietransitie. 64 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 65

• 4. 

  INTERNATIONALE EN BEREIKBARE TECHNOLOGISCHE TOPREGIO TWENTE

GEZAMENLIJKE DOELEN TOELICHTING OP DE OPGAVE

Rijk en regio willen langjarig programwerken en bereikbaarheid, aantrekkelijk Versterken van het duurzame Schematische weergave van innovatie-ecosysteem van Twente van kennisinstellingen, kennisclusters de Dit vraagt aandacht voor het duurzaam

matisch samenwerken aan het verder voor hoogopgeleide technologische economische groeipotentieel vier topwerklocaties en het MKB inbedden van het Fraunhofer Project Center

internationaliseren en bereikbaar houden (internationale) kenniswerkers en De kenniseconomie van Twente onderin het Nederlandse onderzoeklandschap. van de technologische innovatieve topregio expats; scheidt zich als een ondernemende, Door een koploper te zijn in de implemen Twente. Dit zorgt ervoor dat Twente 3. Werken aan een betere aansluiting kennisrijke en technologische topregio tatie van innovatie kan Twente zich profileren een vitale high tech regio blijft en een tussen vraag en aanbod op de (technomet een focus op hightech kennis. Twente als vooruitstrevende regio en nieuwe bedrijnog sterkere bijdrage levert aan de BV logische) arbeidsmarkt; is wereldwijd een voorloper op het gebied vigheid en talent aantrekken. Nederland. Om dit te bereiken werken Rijk 4. Wegnemen van grensbelemmeringen van nanotechnologie. Twente is een en regio samen aan de volgende gezamenen het verzilveren van kansen in grensproeftuin voor technologische innovaties Experimenteerruimte lijke doelen: regio’s, met als doel grensoverschrijop het gebied van slimme toepassingen Voor bedrijven, onderwijs- en onderzoeksin 1. Versterken van de economische dend werken, leren en ondernemen te van drones, robotica, toekomstgerichte stellingen en het groeiende aantal start-ups

topsectoren in de regio: Tech, Med-tech versnellen; landbouw, zorg, mobiliteit en duurzaamis het belangrijk om experimenteerruimte

en Energy; 5. Creëren van experimenteerruimte in heid. Baanbrekende oplossingen die het te hebben om innovaties te ontwikkelen,

• 2. 

  Versterken van het vestigingsklimaat wet- en regelgeving voor de technoloverschil maken voor het verdienvermogen te testen en te maken. Voorbeelden zijn

en de daarbij behorende aanpak voor gische clusters, startups etc. waaronder van Twente én Nederland. De ambitie is de het testen van de brandveiligheid van de

duurzame verstedelijking voor wonen, het drones testcentrum. positie van de regio Twente als technololithium-batterij, pakketjes bezorgen op de

gische topregio binnen de (inter)nationale campus met drones en de wens voor een

kenniseconomie, te versterken. Twente grensoverschrijdend living lab in Twente voor

heeft hiervoor een unieke kans door nauwe het testen van onbemande systemen en een

samenwerking met de universiteit Twente, gecertificeerd Good Manufacturing Practice

de meest ondernemende, best valoriserende maatschappelijke impact. De UT is samen Saxion Hogescholen, het ROC van Twente Lab voor het testen van medische innovaties.

universiteit van Nederland, met de hoogste met de kennisinstellingen, kennisclusters, met technische specialisaties zoals STODT, Meer experimenteerruimte is al op korte

de vier topwerklocaties en het MKB de Thermo Plastic Research Centre, Broedplaats termijn nodig om innovaties te versnellen.

spil van het innovatieve ecosysteem voor Ten Cate, TechWise en andere Centra Regelgeving moet het mogelijk maken om

Twente. voor Innovatief Vakmanschap (CiV’s), de de economische potentie van onbemande

Omgevingsopgave Internationale en bereikbare technologische topregio Twente Stadscampus Enschede, Open Innovatie systemen te realiseren. Nu is regelgeving

Innovatieve speerpunten van Twente zijn Centra, de stadweide/stadscampus Connect vaak een beperkende factor en geeft grote

High Tech Systems & Materialen. Verdere U, Energycluster Twente, Fieldlabs, Max vertraging ten opzichte van de snelheid van

ontwikkeling en versterking van de Planck Instituut en Fraunhofer Project technologische ontwikkelingen.

technologische clusters in de regio voor Centre, afvalverwerker Twence en door de

fotonica, nanotechnologie, ICT, productieondernemers en MKB-bedrijven in Twente. Bereikbaar en aantrekkelijk blijven voor

technologie, energieopslag en -voorziening, Dit geheel, gecombineerd met het grensbedrijven en talent

-mechatronica (maakindustrie 4.0), overschrijdende netwerk met Duitsland, Een voorwaarde voor vitaliteit en

medische technologie en agrofood en het vormt samen het innovatieve ecosysteem vernieuwing van een regio is de connecinnovatiecluster

voor onbemande systemen van Twente. In de snel technologiserende tiviteit met de omgeving en het bieden

(drones) – vraagt om een goed vestigingswereld is het van belang om dit ecosysteem van onderscheidende vestigingsmilieus.

en leefklimaat voor het aantrekken en continue te versterken waardoor techno Dit brengt de benodigde dynamiek voor

behouden van bedrijven én kenniswerkers. logische innovaties kunnen versnellen. een regio met zich mee. Investeren in de

Er is een sterke verbinding van bedrijven Versnellen en toepassen van innovatie connectiviteit (bereikbaarheid) en vestigingsmet

universiteiten, startup excellence staan hier centraal. De aanwezigheid en het klimaat, levert ook toegevoegde waarde voor

centers, het Energy cluster Arnhem en het doorontwikkelen van het Fraunhofer Project Nederland.

Healthcluster Zwolle. De vier gespeciali Center biedt daarbij kansen voor Twente.

seerde topwerklocaties zijn: De reistijd van en naar Twente vormt op dit

• • 

  Kennispark Twente moment een drempel, evenals de grenslig•

Technology Base Twente ging. De unieke grensligging van de regio

• • 

  High Tech Systems Park Twente moet omgebogen worden van ‘knelpunt naar
• • 

  XL Business Park Twente kans’. Door sterke en snelle nationale verbindingen

met de Randstad, Schiphol en Zwolle

Deze topwerklocaties zijn omgeven door en internationale verbindingen via Münster

de onderwijs- en onderzoeksinstellingen en Osnabrück wordt de high tech positie van

van de kennisclusters Universiteit Twente, Twente beter benut. Zo kunnen bijvoorbeeld

66 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 67 studenten, stagiaires en kenniswerkers op corridor maakt het mogelijk om waarde toe Daarbij spelen factoren als aantrekkelijke Verdere verbetering match regionale Klimaatadaptatie alle niveaus gemakkelijker de ondernete voegen via op- en overslag. Daarnaast bedrijven, een eigentijds cultureel aanbod arbeidsmarkt Bij langere perioden van droogte is het mingen in de grensregio bereiken als werkbiedt het extra kansen voor de export van en een goede bereikbaarheid met de rest Ondernemers hebben nu al een tekort aan lastig voor Twente aan voldoende water te en studieplek. Dit biedt kansen voor beide de in Twente geproduceerde goederen. van Nederland en Duitsland. Van belang middelbaar- en praktisch opgeleide talenten komen. Tegelijkertijd kunnen perioden met kanten van de grens. In de weg- en waterinfrastructuur is veel zijn geschikte woningen voor diverse in hun bedrijven. Er is voldoende arbeidshevige regenval verderop voor wateroverlast

geïnvesteerd (sluis Eefde, de Twentekanalen, doelgroepen (expats, jong talent etc.) en potentieel aanwezig in de regio, maar zorgen. Daarom is het goed te werken aan De bereikbaarheidsopgave gaat zowel om Container Terminal Twente (CTT)) evenals in het vergroten van de connectiviteit met de niet met de juiste en passende technische het vergroten van het retentievermogen in verbindingen via de weg, het spoor en over de grootschalige vestigingslocatie XL Busiwereld. opleiding en achtergrond. Het is daarom van Twente. Met meer kennis over de werking, het water (zie hiervoor ook de Omgenesspark Twente. (Zie verder de Omgevingsbelang om vraag en aanbod op de technoknelpunten en kansen van de systeemlaag vingsopgave: ‘Netwerkkracht regio’s en opgave Netwerkkracht regio’s en robuuste De aaneengesloten stationsgebieden logische arbeidsmarkt beter op elkaar te van water en ondergrond op de langere robuuste corridors’). Voor Twente gaat het corridors). Hengelo-Kennispark-Enschede moeten laten aansluiten. Hier ligt een opgave voor termijn kunnen opgaven van landschappeom het versterken van de corridors Zwolledoorgroeien als compact centrum van overheden, bedrijfsleven en onderwijsinlijke ontwikkeling, klimaatadaptatie, energie Münster en de oost-west gelegen TEN-T Werken aan een gezonde de integrale ontwikkelas Zwolle-Twentestellingen op zowel regionaal als landelijk opwek, wonen en duurzame landbouw in NorthSea Baltic. Passend bij het Toekomst(technologische) arbeidsmarkt Münster, met een vestigingsmilieu van niveau. samenhang worden opgepakt. Zo kan het beeld OV 2040 wordt de gehele regio via Het hebben van een goed gekwalifivernieuwende combinaties van duurzaam aantrekkelijke en duurzame leefklimaat van multimodale hubs aangehaakt op deze ceerde beroepsbevolking is een belangrijk wonen, werken, ondernemen en studeren. Twente versterkt worden (zie ook `Landelijk hoofdvervoersassen. In de stationsomgeonderdeel van het pad naar economische Alle Twentse binnensteden, stationsomgebied`, `Klimaatbestendige groeiregio vingen ontstaat daarmee een klimaat voor groei (PBL, 2017). Enerzijds is dit te bereiken gevingen en kennishotspots worden Zwolle`). toekomstbestendige woon- en werkvormen. door het binden van talent aan de regio, stevig met elkaar, de topwerklocaties en

anderzijds door versterken van het regionaal omliggende steden, dorpen en landelijk Duurzaam economisch groeipotentieel onderwijs en permanente ontwikkeling van gebied verbonden. Verdichting en de van de logistieke sector in Twente medewerkers op de werkvloer. benodigde herstructurering maakt het benutten mogelijk in de stedelijke stationsgebieden De TEN-T North Sea Baltic corridor wordt Binden van talent interessante en nieuwe binnenstedelijke en een steeds belangrijkere corridor door de De vraag naar hoogopgeleide technolotoekomstbestendige woon- en werkvormen verschuiving van het centrum van Europa gische kenniswerkers binnen de regio is toe te voegen. Met een woningaanbod voor naar het oosten. Polen is één van de snelst groot. Voor het behouden en aantrekken iedereen die nu nog onvoldoende bediend groeiende economieën en is over 10-15 jaar van hoogopgeleid (internationaal) talent wordt.

één van de vier grootste geïndustrialiseerde is de aantrekkelijkheid van de regio om te landen van Europa. Onze ligging aan de werken, wonen en verblijven van belang.

LOPENDE SAMENWERKINGSTRAJECTEN

Lopende Rijk - regio trajecten Selectie van lopende regionale trajecten ROC van Twente • Nationale en regionale plannen voor Fotonica en nanotech• Investeringsagenda voor Twente, opgesteld en gefinancierd

nologie door triple helix • Samenwerkingsverband PhotonDelta, ter stimulering van de • Centra voor Innovatief Vakmanschap

ontwikkeling van Fotonica injectie in Gelderland, Overijssel en • Werkplan Acquisitie HTSM Brabant • Technology Base Twente

• • 

  Regiodeal Twente (juli 2019) • Boost Smart actieprogramma • Proeftuin grensoverschrijdende samenwerking Oost-Neder• Twents fonds voor vakmanschap land/Münsterland • Skills Twente, Huis van Logistiek, Huis van Techniek • MaaS-pilot • Actieprogramma en gebiedsontwikkeling Kennispark Twente • MIRT Projecten: • Novel-T - Verbreding A1 Apeldoorn-Azelo; • Fraunhofer Project Center, met o.a. Advanced Manufacturing - Rijksbijdrage High Tech Factory Twente. programma en ontwikkeling AM-center met eigen shopfloor. - N35 Wijthmen-Nijverdal en Nijverdal-Wierden; - Verkeersveiligheidsmaatregelen op de N36; - MIRT-onderzoek A1/A35 en onderliggend wegennet; - Capaciteitsuitbreiding sluis Eefde; - Verruiming Twentekanalen;

68 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 69

• 5. 

  CLEANTECH REGIO: INZET OP GROENE, DUURZAME EN INCLUSIEVE GROEI

GEZAMENLIJKE DOELEN TOELICHTING OP DE OPGAVE

Rijk en regio willen de potentie benutten Voor de verduurzaming en de toekomstbetieprocessen maar ook om de gebouwde economisch, ecologisch én sociaal opzicht) inwoners een opgelegde c.q. gedwongen drinkwater. Veel van deze opgaven worden die de Cleantech Regio biedt om duurstendigheid van de Nederlandse economie omgeving van bedrijven, woningen en en slimme en schone mobiliteit. Voor de verandering? al projectmatig opgepakt. Dit gebied leent zaamheidsinnovaties op grote schaal toe te is een verdere ontwikkeling van de circulaire maatschappelijk vastgoed. energietransitie richt de Cleantech Regio zich goed om te leren hoe we in Nederland passen en daarmee als vliegwiel te fungeren economie essentieel, net als het inpassen zich zowel op de opgaven uit de sectortafels Het oplossen van grensissues tussen netbede complexe interacties tussen bedrijvigvoor circulaire economie en energietransitie van de energietransitie inclusief een De Cleantech Regio heeft een diversiteit elektriciteit en gebouwde omgeving, als heerders (in de Cleantech Regio Enexis en heid, mens en omgeving hanteerbaar elders in Nederland. Vanuit de volgende ontwerpende benadering voor het groenaan woonmilieus, een unieke geografische op uitkomsten van de andere sectortafels: Liander) is belangrijk in de opgave om een kunnen maken en houden. Inzichten uit gezamenlijke doelen: stedelijke gebied zoals de regio al verkende ligging met een variatie aan landschappeindustrie, landbouw en mobiliteit. Behoud toekomstbestendige energie-infrastructuur Eerbeek-Loenen kunnen worden toegepast • Opschalen van energietransitie op in de Eo Wijersprijsvraag van 2015. De lijke kwaliteiten. De regio heeft de potentie van de aantrekkelijke leefomgeving in het beschikbaar te hebben en te houden voor bij andere gebiedsopgaven in de regio, zoals

wijkniveau. Cleantech Regio - met innovatieve sectoren en ambitie om duurzaamheid- en maatstedelijk en landelijk gebied (het groene bedrijven en woningen. Daarnaast vragen op De Mars in Zutphen, en daarbuiten. • Complexe relaties tussen industrie, mens zoals de papierindustrie, maakindustrie, schappelijke innovaties op grote schaal toe karakter en de natuur), een passend netwerkissues binnen een netwerkgeen

leefomgeving hanteerbaar maken. chemie, food en reststof-verwerkende te passen en proeftuin te zijn voor nationale woningaanbod, een gezonde arbeidsmarkt, bied aandacht: het huidige statische net Circulaire economie versnellen en • Circulaire economie versnellen en bedrijven - vervult in Nederland een voorloen regionale opgaven op het gebied van bereikbaarheid (waaronder het benutten omvormen naar een dynamisch net / smart ruimtelijk inpassen: A1 corridor

ruimtelijk inpassen. perrol op die gebieden. Daarbij gaat het niet circulaire economie, energietransitie, een van multimodale knooppunten) en een grid waarin energievraag en –aanbod zo De A1 corridor heeft als zone van (inter) alleen om productontwikkeling en productoekomstbestendige leefomgeving (in levendig areaal aan cultuur en recreatie zijn veel mogelijk direct en binnen een gebied nationaal belang (North Sea Baltic corridor) hiervoor belangrijke randvoorwaarden. worden samengebracht. een grote betekenis voor de economische toekomst van het gebied. De A1 verbindt de

Omgevingsopgave Cleantech Regio: inzet op groene, duurzame en inclusieve groei Opschalen van energietransitie naar Complexe relaties tussen industrie, Randstad met Rijnland en zorgt samen met

wijkniveau mens en leefomgeving hanteerbaar de A50, de vaarwegen en het spoor voor In de Cleantech Regio wordt via het maken de ontsluiting van de regio. Er bestaat een programma Transform geprobeerd In Eerbeek-Loenen bevindt zich het grootste sterke wisselwerking tussen de bedrijvigwoonwijken aardgasvrij te maken. Daarmee cluster papierindustrie van Nederland. Deze heid in de Cleantech Regio en deze corridor. sluit het programma Transform aan bij de innovatieve industrie is in Eerbeek-Loenen De verduurzaming van de A1 corridor is ambities van het (nationaal) Programma nauw verweven met wonen en natuur. van belang voor de Cleantech bedrijven in Aardgasvrije Wijken van het Rijk. De Daardoor komen verschillende opgaven de regio, in de upgrading van vestigingsaanpak van deze twee programma’s is in dit gebied bij elkaar: natuurbehoud op factoren en in de ontsluiting van schone verschillend, bijvoorbeeld ten aanzien van de naastgelegen Veluwe, human capital energie. de bekostiging. Kennisdeling tussen de aspecten (beschikbaarheid van personeel verschillende initiatieven kan leiden tot met de juiste expertise en competenties), In dit complexe ontwikkelvraagstuk gaat nieuwe inzichten. mobiliteit en logistiek, leefbaarheid in het om een combinatie van meerdere het dorp, ruimte voor industriële groei, opgaven die betrekking hebben op Transform wil de opgave ‘fossielvrij’ per wijk hergebruik van grondstoffen, bodemwabedrijventerreinen, mobiliteit, energie en verbinden met de opgaven voor wonen, terniveau, beschikbaarheid van schoon woon- en werklocaties. De regio staat voor openbare ruimte, energienetwerken, water en groen, en zelfs sociale opgaven. Door bundeling van de bestaande geldstromen in de wijk ontstaat een basis voor uitbreiding tot een investeringsplatform gericht op een sluitende exploitatie. Op die manier wordt een integrale gebiedsaanpak mogelijk, inclusief financiële arrangementen voor de bewoners. Transform wordt ontwikkeld als een opschaal- en herhaalbaar programma. Ook informatie over de vraag hoe inwoners ervan overtuigd kunnen worden van het aardgas af te gaan, en welke factoren daarbij succesvol en belemmerend werken, is waardevol. De sturingsfilosofie bij energietransitie vraagt aandacht en houdt overheden op alle schaalniveaus bezig: gaan mensen over op schone warmte vanuit een vrijwillige positie of geldt straks voor

70 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 71 de uitdaging om van een meer decentrale aanpak van de IJssel (bevaarbaarheid, Wat betreft de ontwikkeling van dernemers, het Rijksvastgoedbedrijf en en de verwarming van panden zal worden circulaire toekomst. Deze analyse is het focus op te schalen naar een geïntegreerde klimaat, ecologische waarden). economische zones is van belang om netwerkbedrijven. Kansen worden optimaal gebaseerd op een lokaal slim netwerk eerste onderdeel van een drieslag, met als economische zonebenadering met een zorgvuldig om te gaan met het benoemen benut als deze stakeholders vanuit de eigen (smart grid). Dat is goed voor de doelstelling volgende stappen een ruimtelijke vertaling vestigingsklimaat dat gericht is op circulair Rondom de A1 bevinden zich meerdere van geschikte locaties, om zo ‘verdozing’ rol en verantwoordelijkheid bijdragen, maar om het CO2 gebruik te verminderen, maar van de uitkomsten van de economische opererende bedrijven, groene energie en grote bedrijventerreinen. Voor de verdere tegen te gaan. Bij mogelijk nieuwe met een gedeelde visie. brengt ook kwetsbaarheid met zich mee in analyse en een planologisch vervolg schone mobiliteit. De Cleantech Regio is ontwikkeling van deze zone is een gedragen vestigingen moet sprake zijn van een het geval dat bedrijven uit de regio willen (ruimtelijke ordening). bezig met een modal shift op het gebied toekomstprofiel nodig zodat het voor de aantoonbare behoefte, een goede land Circulaire economie versnellen en vertrekken. Dit dient zich bijvoorbeeld aan van bereikbaarheid en logistiek, sturing stakeholders in het gebied duidelijk wordt schappelijke inpassing en benutting van de ruimtelijk inpassen: Ruimtelijkwanneer een internationaal concern zou op type bedrijvigheid (hergebruik van waar samenwerking zich op kan en moet nu aanwezige capaciteit van het verkeer- en economische agenda besluiten vestigingen in de Cleantech Regio materialen en grondstoffen, situering, richten en welke type bedrijvigheid nodig vervoerssysteem. Om de potentie van de A1 Economie staat op ruimte. Met dat te sluiten of te verplaatsen (foot loose). synergie met omgeving) en een analyse is of wordt, gelet op de beweging naar een Corridor (en de A50) nog verder te kunnen leidmotief is tijdens de versnellingsweek van de woon-opgave (de arbeidsfactor voor circulaire identiteit. Deze inzichten zijn richten op de benodigde ruimtelijk-econode ruimtelijk-economische opgave van de Kortom het gaat om het circulaire vestibedrijven, zie ook Woonakkoord Oost). essentieel voor toekomstige keuzes ten mische oplossingen, is het essentieel dat Cleantech Regio scherper in beeld gekomen. gingsklimaat van morgen in de Cleantech

aanzien van het regionale economische de betrokken partijen en overheden samen In de Cleantech Regio is een transformatie Regio en om de factoren die relevant zijn Gelet op de uitdagingen ten aanzien van klimaat, de ruimtelijke ontwikkeling van de opgaven en kansen in deze gebiedszone naar een circulaire economie op bedrijvoor bedrijven om zich hier te vestigen vervoer die aan de werking van de A1 het gebied en de inrichting van de bedrijnader verkennen. De verduurzaming van venterreinen en werklocaties gaande en dan wel gevestigd te blijven. Er zijn veel corridor verbonden is, zijn grote opgaven venterreinen. Door hier als gebiedspartijen de A1 corridor betreft ook de opgave om dat levert veel energie op. Niet alleen bij initiatieven in de Cleantech Regio, maar ontstaan om (inter)nationaal verkeer in samen te werken, kunnen we sturing tot warmteoplossingen op bedrijventerbedrijven in de maakindustrie, maar ook in die moeten meer worden opgelijnd om te combineren met lokale en regionale organiseren op de vestigingsfactoren die reinen te komen, in combinatie met opwek andere sectoren. Gezien deze transformatie van meerwaarde te zijn. De vragen met vervoersstromen. Daarnaast is de transitie bijdragen aan een circulaire economie. van schone energie. Belangrijk hierin is de en de ruimtevraag die daaruit voortkomt, betrekking tot het creëren van een circulair naar schone mobiliteit een vraagstuk energieopgave en het netbeheer aangezien is het noodzakelijk om verder vooruit te vestigingsklimaat is des te meer relevant waarvoor samenwerking van de bij deze Hierbij bestaat een wisselwerking met de de grens tussen de gebieden van netbeheerkijken. Hierbij staat de vraag centraal hoe en urgent als deze wordt gecombineerd agenda betrokken partijen onontbeerlijk is. A1 corridor: de vestigingsplaatsfactoren ders Enexis en Liander door deze oost-west overheden kunnen en moeten faciliteren met de druk op de beschikbare ruimte en Voor een toekomstbestendige bereikbaarworden mede bepaald door de verduurzaverbinding loopt. in de huidige en toekomstige behoefte aan de concurrentie met andere opgaven zoals heid zijn onder andere mobiliteitshubs en ming van de A1 corridor. Het gaat hierbij om energiebeheer, infra, kennis, materialen, etc. de woonbehoefte. Deze laatste opgave kan vervoer over water essentieel. De opgave een ruimtelijke structuur die mogelijkheden Verschillende partijen moeten samenwerken die de bedrijven nodig hebben. bijvoorbeeld deels opgevangen worden en in dit gebied is de modaliteit van de wegen biedt voor economische dynamiek en voor om een goede inrichting van opweklocaeen plek krijgen in oudere werkgebieden. te ontwikkelen als functie van logistieke mogelijkheden voor het verduurzamen van ties voor zon en wind te realiseren; onder De industrie zal meer en meer een Een economische analyse is nodig om corridors in de Cleantech Regio en om die vervoer (Clean Energy Hub, smart logistics, meer gemeenten, beheerders van bedrijonderdeel worden van een groter geheel, duidelijk te krijgen hoe we de regionale uitdaging te verbinden met een integrale maar ook vervoer via binnenvaart). venterreinen, Rijkswaterstaat, vastgoedononder andere omdat de energievoorziening economie vitaal kunnen houden in de

LOPENDE SAMENWERKINGSTRAJECTEN Momenteel wordt door Rijk en regio al gewerkt aan het realiseren van de gezamenlijke doelen. Een aantal van de belangrijkste lopende samenwerkingstrajecten staat hieronder.

Selectie Rijk - regio trajecten • MIRT project: verbreding A1 Apeldoorn-Azelo Selectie van lopende regionale trajecten • Cleantech Regio Deal (derde ronde) • Agenda Cleantech Regio 2019-2023 • Cultuurprofiel Oost/cultuurregio Stedendriehoek (bestaand • Deventer ‘Informatiestad’ afsprakenkader) • Programma Slimme en schone Mobiliteit • MIRT project vaarweg Zutphen • Eo-weijersprijsvraag • Nationaal landschap • Onderzoek ‘Draagvlak onder burger voor Cleantech Regio • Water: IJssel Stedendriehoek’ - Motivaction • Greendeal elektrische binnensteden • Arbeidsmarktonderzoek ‘De arbeidsmarkt van de CTNV-regio’ • Green deal zero emissie binnenstad • Regionale energiestrategie (RES) i.k.v. landelijk klimaatak• Talking traffic: koploper Nederland koord

72 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 73

• 6. 

  DUURZAME (TRANSPORT) CORRIDOR RIVIERENLAND

GEZAMENLIJKE DOELEN TOELICHTING OP DE OPGAVE

Het Rijk en de regio willen langjarig • Een duurzaam veilig, aantrekkelijk, Er ligt een gezamenlijke opgave van Rijk De (transport-) corridor van Waal, A15 en renvervoer en doelstellingen en afspraken voor natuurontwikkeling en recreatie en programmatisch samenwerken aan de functioneel en vitaal Rivierenland; en regio om groeiende ruimteclaims van Betuweroute omvat het gehele gebied op het gebied van klimaatverandering (o.a. toerisme. Maar ook het gebied rond Fort gezamenlijke opgave ‘Duurzame (transport) • Bescherming en ontwikkeling van nationale opgaven in Rivierenland samen te (het hoofdwegennet, het hoofdwaternet vanuit het Klimaatakkoord en het Bestuurs Sint Andries is een belangrijke natuurcorridor Rivierenland’ vanuit de volgende natuur en landschap; laten gaan met behoud en versterking van (Boven-Rijn, Waal-Merwedes, Pannerdensch akkoord Klimaatadaptatie) het optimaal en stapsteen. gezamenlijke doelen: • Vormgeven aan het eigen aandeel van het -kwetsbare – internationaal bijzondere Kanaal, Nederrijn-Lek, en het spoor) en duurzaam organiseren van goederenver• Verduurzaming van economie en deze regio aan de energietransitie; landschap en synergie te realiseren met is van vitaal economisch belang voor de voer tot een belangrijk vraagstuk voor de De rivieren vormen één systeem. De

logistiek; • Integrale afweging van nieuwe ruimteandere (regionale) opgaven. regio en voor Nederland in verbinding met komende decennia. Hier liggen gezamenopgaven van riviergebonden functies claims. Duitsland. Het stroomgebied van de Rijn is lijke uitdagingen zoals het terugdringen werken op elkaar in – soms gaan ze goed ook ecologisch en recreatief belangrijk en van congestie, verhogen van robuustheid samen, soms zijn ze strijdig. Inzet is het beeldbepalend voor Nederland. De rivier de van multimodale netwerken en behoud van combineren van de aanpak voor verschil Linge heeft een cruciale rol in de regionale de kwaliteit van de leefomgeving. Om deze lende opgaven en de zoektocht naar water aan- en afvoer (waterverdeling in de uitdagingen het hoofd te bieden werken de integrale alternatieven, zodat synergie Betuwe, bluswater Betuweroute). Naast de gebiedspartners in Rivierenland aan: ontstaat en werk met werk gemaakt kan functie scheepvaart en veilige afvoer van • Het realiseren van de normen voor worden in de uitvoering. Deze benadering water naar de Noordzee, zijn er ook andere waterveiligheid; staat ook centraal in het programma functies verbonden aan de rivieren zoals • De bevaarbaarheid voor de scheepvaart Integraal Riviermanagement (IRM), waarin

Omgevingsopgave Duurzame (transport)corridor Rivierenland economie, natuur en recreatie. De rivieren (ook bij laag water); Rijk en regio samen werken aan een vitaal,

worden intensief gebruikt en dat zal naar • Een duurzame zoetwatervoorziening; veilig, toekomstbestendig en aantrekkelijk verwachting nog verder toenemen. De • Het verbeteren van de ecologische Maas- en Rijngebied. rivierdijken beschermen daarnaast grote waterkwaliteit en natuur; delen van Nederland tegen overstromingen. • Het versterken van de toeristische- en Rijk en regio hebben de ambitie om de recreatieve potenties; nationale opgaven samen te laten gaan met Verschillende ontwikkelingen zetten de • Het bijdragen aan de energiedoelstelbehoud en versterking van de kenmerken (transport) corridor echter in toenemende lingen en tegelijkertijd het behouden van het rivierlandschap en synergie te mate onder druk. Grootschalige opgaven op van een veilig en aantrekkelijk woon- en realiseren met andere (regionale) opgaven nationaal/bovenregionaal niveau hebben vestigingsklimaat; om de goederenvervoercorridors Oost en impact op het kwetsbare en karakteris• In het splitsingspuntengebied van de Zuidoost te ontwikkelen tot Topcorridors tieke rivierlandschap. Zo is de groei van Rijntakken vormt De Gelderse Poort in 2030: een vlot, betrouwbaar, robuust, megagrote distributiecentra, het herin(ecologische hotspot in de Natuurverveilig en duurzaam transportsysteem dat richten van bestaande havens en de ontwikkenning Grote Wateren) een gebied bijdraagt aan duurzame economische groei keling van energielandschappen (bijv. met bijzondere kwaliteiten van natuur, en samengaat met een optimale leefkwaliwindturbines en zonnepanelen) van invloed landschap en erfgoed en meer potenties teit en woonomgeving langs de corridors. op de ruimtelijke kwaliteit. Ondertussen zorgt klimaatverandering voor een stijgende zeespiegel, grotere extremen in rivierafvoer, extremere regenval en langere perioden van droogte en hitte. De daarmee samenhangende bodemerosie van het zomerbed en het opslibben van uiterwaarden zorgt voor opgaven voor scheepvaart, zoetwatervoorziening en natuur. Zo kunnen schepen in droge perioden minder lading meenemen, is de inlaat van zoetwater naar het regionale watersysteem wordt moeilijker en doordat het uitgesleten zomerbed zorgt voor lagere grondwaterstanden, verdrogen de uiterwaarden en daarmee ook de natuur, en verzakken huizen binnendijks.

Daarnaast maken technologische ontwikkelingen, de groeiende vraag naar goede

74 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 75

• 7. 

  DYNAMISCHE IJSSELVALLEI EN TWENTEKANALEN

GEZAMENLIJKE DOELEN

Rijk en regio willen langjarig programmatisch samenwerken aan de gezamenlijke • Behoud en versterking van natuur• Brede en integrale ontwikkeling van opgave ‘Dynamische IJsselvallei en Twentewaarden en waterkwaliteit. De de IJssel en de Twentekanalen als kanalen’ vanuit de volgende gezamenlijke ecologische Noord-Zuid verbinding economische corridors en ecologische doelen: robuust ontwikkelen onder andere door aders (bijv. door water en laag-dyna• Voorbereid zijn op de lange termijn het verbinden van de beekmondingen mische natuur te combineren met gevolgen van klimaatverandering. Zowel met de IJssel; landbouw) in situaties met te veel water (watervei• Borgen van zoetwater- en drinkwater• Integrale afweging van nieuwe ruimteligheid) als te weinig water (droogte); voorziening (kwantiteit en kwaliteit); claims • Borgen bevaarbaarheid en versterken • Ruimte voor de landbouwtransitie en van de (logistieke functie van de) energietransitie (doelstellingen uit het Het riviersysteem en het water worden binnenhavens om de modal shift / Klimaatakkoord); daarbij inzet als structurerend element bij meer gebruik van de vaarwegen te • Versterken cultureel erfgoed en ruimtelijke ontwikkelingen in de IJsselvallei bevorderen; toeristisch-recreatief profiel; en het gebied van de Twentekanalen.

Omgevingsopgave Dynamische IJsselvallei en Twentekanalen

LOPENDE SAMENWERKINGSTRAJECTEN

Lopende Rijk - regio trajecten Selectie van lopende regionale trajecten • Regiodeal Rivierenland (fruitdelta) (i.o.) • Ontwikkelen regionale energiestrategieën • Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie, o.a. Klimaatbestendig • Logisitics Valley: triple helix samenwerking maken van de netwerken • Ontwikkeling Railterminal Gelderland en Gebiedsproces • (MIRT) Programma Goederenvervoercorridors Oost en Knoop 38/Elst/A15 Zuidoost • Programma Gastvrije Waaldijk • Programma Integraal Riviermanagement (IRM) • Opstellen Regionale Adaptatie Strategieën bijv. Klimaat • Deltaprogramma Rijn Adaptief Rivierenland • Hoogwaterbeschermingsprogramma • Opstellen Ambitie Linge • Programma Kaderrichtlijn Water • Uitvoering beheerplannen Natura2000 • Programmatische aanpak Grote Wateren • MIRT onderzoek IJsselkop • MIRT-verkenning Rivierklimaatpark IJsselpoort • Verkenning Grebbedijk • Vijf majeure dijkversterkingen aan de Noordzijde van de Waal tussen Gorinchem en Nijmegen • Pre-verkenning dijkversterking Kop van de Betuwe • Impactproject voor klimaatadaptatie De Kop van de Betuwe (ervaringen / lessen betrekken) • MIRT-onderzoek havenontwikkeling Werkendam • Verkenning Fort St. Andries

76 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 77 TOELICHTING OP DE OPGAVE

Het gebied van de IJsselvallei en de Twenen de Twentekanalen vorm te geven (zie ook grondwaterstanden), de effecten van de tekanalen is economisch, ecologisch en de Omgevingsopgave Cleantech Regio). scheepvaart op de waterkwaliteit en de recreatief belangrijk en beeldbepalend voor gevolgen van het sturen op gewenste

Nederland. De gezamenlijke opgave van Door de klimaatopgave voor het watersyvaardiepte (stuwen, bruggen, sluizen)

Rijk en regio in beide gebieden is enerzijds steem te verbinden met de gebiedsopgaven voor natuurlijke waterlopen. Maar ook het realiseren van een samenhangende in het gebied van de IJsselvallei en de Twenspanningen tussen stedelijke ontwikkeling ontwikkeling op het gebied van waterveitekanalen kan een impuls worden gerealien ruimte voor de rivier (het voorkomen ligheid, waterbeheer, klimaatadaptatie, seerd voor het leef- en vestigingsklimaat. We van stedelijke insnoering langs de rivier bij natuur en waterkwaliteit, logistiek en maken daarbij onderscheid in de volgende steden waardoor hydraulische knelpunten scheepvaart. Anderzijds is dat het benutten trajecten: kunnen ontstaan (zogenaamde ‘lock-ins’). van de cultureel erfgoed en het toeristisch 1. Boven IJssel – Zutphen/sluis Eefde Oplossingen zoals dijkverleggingen worden recreatief potentieel van de (Hanze)steden (toegang Twentekanaal) daarmee (in de toekomst) zeer moeilijk, en het ‘ommeland’. De uitdaging ligt in het 2. Zutphen – Deventer maar kunnen nu nog voorkomen worden) meebewegen met de natuurlijke dynamiek 3. Deventer – IJssel-Vechtdelta/Zwolle en stedelijke en logistieke dynamiek versus van het watersysteem in combinatie met de 4. Twentekanalen de kwaliteit van een rustige woon-en logistieke en andere functies ervan. Doel is leefomgeving. Ook kunnen we andere ook het vinden van synergie in oplossingen. Het is belangrijk te onderzoeken waar oplossingen, zoals het inzetten van oude

opgaven elkaar kunnen versterken maar dijken, waterstructuren en landschaps Klimaatverandering (grotere en kleinere elkaar ook in de weg zitten. Voorbeelden elementen bij het bergen of geleiden van afvoeren), zeespiegelstijging, extremere alleen toegankelijk vanaf de boven- of regionale integrale systeembenadering zijn de gevolgen van rivierbodemdaling overtollig water verkennen. regenval, langere periodes van droogte en benedenloop van de IJssel. Ook in het gebied van Vecht, IJssel, Twentekanalen en de voor natuur, ondergrondse infrastruchitte en erosie van het rivierbed leiden in het van de Twentekanalen gaan de natuur- en hierop aantakkende beken. Daarmee tuur en funderingen (droogte en te lage

(buitendijkse) gebied van de rivieren tot een cultuurhistorische erfgoedfunctie samen met staat deze opgave in verbinding met de integrale opgave vanuit een systeemgerichte de functies van logistieke corridor en water Omgevingsopgaven Klimaatbestendige benadering. In deze opgave gaat het om het beheersysteem. De Twentekanalen spelen groeiregio Zwolle, Cleantech Regio, Transitie LOPENDE SAMENWERKINGSTRAJECTEN verbinden van functies zoals waterveiligeen belangrijke rol in het economisch proces Landelijk gebied, Slimme netwerkkracht Momenteel wordt door Rijk en regio al gewerkt aan het realiseren heid (voldoen aan de veiligheidsnormen en van Twente en de Achterhoek. De IJsselvallei en Duurzame (blauwe) corridors. Voor de van de gezamenlijke doelen. Een aantal van de belangrijkste geschikt maken voor grotere extremen in en de Twentekanalen vormen daarmee IJssel-Vechtdelta ligt een specifieke klimaatlopende samenwerkingstrajecten staat hieronder. afvoer), zoetwatervoorziening, goederenvereen samenhangend gebied, zowel vanuit adaptatie opgave (in het overgangsgebied voer (garanderen bevaarbaarheid) in relatie logistiek oogpunt als vanuit het perspectief naar het IJsselmeer). De klimaatopgave Lopende Rijk - regio trajecten Selectie van lopende regionale trajecten tot de binnenhavens, natuurwaarden, schone van waterbeheer en natuurontwikkeling. van de (Hanze)steden wordt verbonden • Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie met regionale • Binnenhavenontwikkeling in de ports of Zwolle, Deventer, rivier en cultureel erfgoed en toeristisch De ontwikkeling van de IJssel en de Twenaan de ruimtelijke ontwikkeling van de uitwerking (bijv. Zwolse adaptatiestrategie) Zuthpen en Twenteports (Almelo, Hengelo) recreatieve waarden. tekanalen - als transportas - tot een robuust IJssel. Specifiek voor de Twentekanalen • MIRT afspraak Samenwerking klimaatadaptatie in Oost • Beleef de IJssel

vaarwegennet vraagt om verbetering van is het belangrijk om de klimaatopgave te • Deltaprogramma Rivieren Rijn • Hanzesteden verbond De IJsselvallei vormt de verbinding tussen de vaarwegfunctie (o.a. wegnemen scheepintegreren in een robuust en toekomstbe• Programma Integraal Riviermanagement • Ontwerplaboratorium Rivieren De Gelderse Poort en de IJssel-Vechtdelta, vaartbottlenecks Boven-IJssel, de verruiming stendig waterhuishoudkundig systeem. • Hoogwaterbeschermingsprogramma • Port of Logistics Overijssel (POLO, samenwerking ports (ecologische hotspots in de Natuurverkenvan de Twentekanalen om te voldoen aan Daarbij is het van belang de doorsnijdende • Uitvoering Kaderrichtlijn Water Zwolle, Twente en Deventer) ning Grote Rivieren). Dit zijn gebieden met de opgelegde norm voor vaarwegklasse Va, rol van de Twentekanalen in het netwerk van • Uitvoering Natura 2000 en provinciaal natuurnetwerk • IJsselbiënnale bijzondere kwaliteiten (natuur, landschap de realisatie van de 2e sluiskolk in Eefde en ecologische verbindingen in Oost-Nederland • Programmatische aanpak Grote wateren (PAGW) • IJsselkaravaan en cultureel erfgoed) en met potenties voor het verhogen van bruggen) in samenhang te beperken door het creëren van robuuste • Toekomstperspectief Twentekanalen 2030 • Gebiedsopgave Veluwe-op-1, onderdeel IJsselvallei natuurontwikkeling en recreatie en toerisme. met de ontwikkeling van de binnenhaoversteekplaatsen met een verbindende • Programma Erfgoed Deal • Handelingsperspectief droogte IJssel en Twentekanalen Belangrijke opgave is het versterken vens voor het bovenstroomse deel van de groene zone langs het kanaal. • MIRT-planuitwerking ‘Bovenloop IJssel’ en robuust maken van de ecologische Boven-IJssel tot Deventer en de havens aan • MIRT-planuitwerking Capaciteitsuitbreiding ligplaatsen IJssel

Noord-Zuid verbinding (natuur-as) die de de Twentekanalen. (Extreem) laag water Recreatie en toerisme in de IJsselvallei • Verkenning Tichelbekerwaard - Zutphen

IJsselvallei is. heeft negatieve gevolgen voor het logistieke en langs de Twentekanalen kunnen een • MIRT-verkenning Rivierklimaatpark IJsselpoort systeem en de economie en kan in potentie impuls krijgen door het cultureel erfgoed • MIRT-onderzoek Havikerwaard-Fraterwaard-Olburgerwaard

Daarnaast heeft de IJsselvallei een een rem zijn op de verduurzaming van de van de (Hanze)steden (waterfronten) en de • MIRT-onderzoek IJsselkop belangrijke functie als logistieke corridor logistieke bewegingen in Oost (verschuiving landgoederen (in ieder geval bij de Boven• Gebiedsagenda IJsselmeergebied tussen de grote rivieren en de noordelijk goederenvervoer van weg naar water (modal IJssel) te versterken en te benutten. Ook het • Verruiming Twentekanalen en havenfaciliteiten, incl. de bijbegelegen havens, inclusief Amsterdam. De shift) en gewenste transitie van energie en ontwikkelen van een recreatief doorlopend horende modal shift afspraken van het regionale bedrijfsleven

IJsselvallei en het gebied van de Twentekagrondstoffen). (fiets)netwerk kan een impuls geven. Daarbij die in het kader van het programma ‘Beter Benutten’ zijn nalen grenzen bij Zutphen aan elkaar. De is ook de vraag welke kansen er zijn om overeengekomen

Twentekanalen zijn voor de binnenvaart De klimaatopgave vraagt om een bovennieuwe energielandschappen langs de IJssel

78 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 79

• 8. 

  TRANSITIE LANDELIJK GEBIED

GEZAMENLIJKE DOELEN TOELICHTING OP DE OPGAVE De ontwikkelingen en vraagstukken in het geschikte leefgebieden voor soorten, ook in dialoog met ondernemers, bewoners, landelijk gebied spelen niet alle op hetzelfde buiten natuurgebieden in de vorm van belangenorganisaties en andere relevante

De inzet van regio en Rijk is langjarig ontwikkeling van robuuste verdienver De komende decennia zijn er mondiaal schaalniveau en vragen om een gediffeverbindingen en groenblauwe dooradering, partijen. Inzet is de kracht van het landelijk samenwerken aan de gezamenlijke opgave mogens; grote ontwikkelingen op het terrein van rentieerde aanpak en vergaande (systeem) en om goede hydrologische condities, bijv. gebied te versterken en (nieuwe) vitale en ”Transitie landelijk gebied” vanuit onder • Klimaat robuuste waterhuishouding en klimaat, energie, biodiversiteit, waterveiliginnovaties: in de vorm van bufferzones. De vraag naar waardevolle landschappen te creëren. meer de volgende gezamenlijke doelen: gebiedsinrichting (bodem- en watersyheid, circulaire economie en voedselpro• De druk op ruimte in het landelijk landbouwgrond per bedrijf neemt toe als

• • 

  Goede leefbaarheid en omgevingskwalistemen op orde, droogteproblematiek); ductie die een forse weerslag hebben op de gebied is en blijft groot; dit vraagt om bedrijven meer grondgebonden, natuur Verdienvermogen landelijk gebied teit; • Beschikbaarheid van voldoende kwaliteit van de directe leef- en werkomgekeuzes en slimme (combinaties van) inclusief en in kringlopen gaan produceren. In Oost-Nederland is de agrarische sector

• • 

  Behoud en versterking van de natuur drinkwater van goede kwaliteit; ving van bewoners, ondernemers en andere oplossingen; Daarnaast blijft ruimte nodig voor wonen, van groot economisch en maatschap(biodiversiteit

en ecosysteemdiensten); • Behoud en versterking van de verscheigebruikers van het landelijk gebied, zeker • Het wordt met de dag urgenter keuzes werken, vrijetijdseconomie en mobiliteit. pelijk belang is. Maar de sector staat voor • Terugbrengen broeikasgasemissies denheid aan waardevolle landschappen ook in Oost-Nederland. Daarbij komt dat te maken om de fysieke leefomgeving flinke uitdagingen, zoals de beperking van

vanuit de landbouw, de veenweideen streekidentiteiten, zoals bij de groene Oost-Nederland– net als andere gebieden voor mens en natuur te verbeteren (o.a. Verbindend landschap centraal bij broeikasgassen, het terugbrengen van stikgebieden

en bossen en vergroten schatkamers Veluwe, Wieden-Weerin Nederland - niet op koers ligt voor het broeikasgassen, waterkwaliteit, stikstof, keuzes stofemissie en de overstap naar een meer

vastlegging van CO2 in bodems, bomen ribben en Sallandse Heuvelrug; behalen van de instandhoudingsdoelen droogte, waterbeschikbaarheid); Nieuwe en slimme vormen van multifunctiocirculaire en grondgebonden manier van

en bossen; • Duurzame energieopwekking; van de Vogel- en Habitatrichtlijn. Eén van • Het bestaande verdienvermogen in neel landgebruik kunnen onderdeel zijn van landbouw die bijdraagt aan de verbetering

• • 

  Verduurzaming agrofood (ontwikke• Toekomstbestendige ontwikkeling de oorzaken hiervoor is het teveel aan het landelijk gebied van onder andere de oplossingen voor de druk op de ruimte. van de leefomgeving. Ook het saneren van

ling kringloop-landbouw) inclusief de toerisme. stikstofdepositie op Natura 2000-gebieden. landbouw staat onder druk; Daarnaast zijn in diverse gebieden echter de asbestdaken en het vinden van nieuwe

• • 

  De vrijetijdseconomie staat meer en ook - soms moeilijke - keuzes nodig om bestemmingen voor vrijkomende agrarische

meer op gespannen voet met landte komen tot een goede de balans tussen bebouwing of sloop van overtollige

schappelijke - en ecologische waarden verschillende vormen van landgebruik en gebouwen is nog een omvangrijke opgave.

en cultureel erfgoed. tot een toekomstbestendig gebruik van Dat vraagt om nieuwe bedrijfsmodellen

• • 

  Tegelijkertijd ligt er een krimpopgave. het natuurlijke systeem. Dat vraagt om een voor circulaire bedrijfsvoering op lokaal of

Het landelijk gebied moet voldoende gebiedsgerichte aanpak, toegesneden op de regionale schaal, nieuwe verdienmodellen

interessant blijven om te wonen en ecologisch, economische en sociale situatie en mogelijk ook nieuwe financieringsmo

Omgevingsopgave Transitie landelijk gebied te werken. Voor de leegstand dient in de gebieden. In het Rli-advies ‘Verbindend dellen, voor bijvoorbeeld het waarderen

een zorgvuldige afweging te worden Landschap’ wordt het landschap centraal van maatschappelijke diensten. Met als gemaakt tussen sloop of herbestemmen gesteld bij het (ruimtelijk) vormgeven van toekomstbeeld een vitale en duurzame de opgaven en transities in de gebieden. landbouwsector, in balans met omgevings

Druk op de ruimte vraagt om keuzes en De karakteristieken en waarden van het kwaliteiten en een robuust natuurnetwerk slimme oplossingen landschap krijgen een verbindende rol bij (onder andere door een lage stikstofde Richting 2050 zal de druk op de ruimte in het maken van samenhangende keuzes, positie). Agro innovatieregio Achterhoek het landelijk gebied verder toenemen en het landschap zal aanzienlijk veranderen. De genoemde opgaves en transities zijn niet alleen fors, in het landelijk gebied komen ze ook samen en beïnvloeden ze elkaar. De verduurzaming van de energievoorziening veroorzaakt een ingrijpende ruimtelijke verandering. Uit de nog op te stellen Regionale Energie Strategieën zal de ruimteclaim in het landelijk gebied duidelijk worden. Het veranderende klimaat vraagt ruimte om aanpassingen aan het watersysteem, aanpassing van het landgebruik in veenweidegebieden en meer ruimte voor bomen en bossen voor CO2-vastlegging. Zo hebben de droge zomers geleid tot sterke daling van grondwaterpeilen op de hoge zandgronden, zoals in de Achterhoek en Twente, met schade voor landbouw en natuur als gevolg. In

 17. Zie ook het Perspectief 2030 van het Nederland Bureau

deze gebieden – waarnaar geen aanvoer voor Toerisme en Congressen (NBTC) en het Rli-advies

vanuit het hoofdwatersysteem mogelijk ‘Waardevol toerisme’ (september 2019) is – zijn structurele oplossingen nodig. De

80 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND biodiversiteitsopgave vraagt ruimte voor OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 81 en Mineral Valley/Twickel in Twente zijn De Veluwe is het grootste aaneengesloten hydrologisch systeem, verduurzaming en bedrijf van de toekomst, stroomgebied, aangewezen als gebieden om experimennatuurgebied in Nederland en tevens de innovatie van de landbouw en vrijetijdsbestikstof) teerruimte te creëren voor de toepassing meest bezochte binnenlandse vakantieregio. drijven, behoud van het (cultureel) erfgoed, • Vechtdal (Centrale thema’s: gastvrij van kringlooplandbouw. Versterking en bescherming van het stamenergievraagstukken, spreiding toeristische ondernemen, recreatiebedrijf van de

kapitaal van de Veluwe -de aaneengesloten druk én doorsnijding door de rijksweg N35 toekomst, beleefbare landschappen en Vrijetijdseconomie versus natuur, de biodiversiteit, het kenmerkende en het spoor. De wens is te komen tot een Natura 2000 en natuurlijk beheer wateromgevingskwaliteit en leefomgeving landschap en het culturele erfgoed- is toekomstbestendig ecologisch systeem en systeem)

De vrijetijdseconomie is een van de nodig. Tegelijk moeten we zorgen dat de een integrale aanpak van de opgaven. belangrijkste economische dragers van vrijetijdseconomie op peil blijft. Dat vraagt Voor alle gebieden wordt gewerkt aan visies het landelijk gebied in Oost-Nederland. De om een goede bereikbaarheid en een goed Aanpak: gebiedsgerichte aanpak / voor de langere termijn (“stippen aan de landschappelijke - en ecologische waarden aanbod van activiteiten en verblijfslocaties. lerende gebiedsprocessen horizon”) in samenhang met de uitvoering en cultureel erfgoed in Oost-Nederland zijn Een van de grootste opgaven is om het De opgaven in het landelijk gebied zijn van concrete activiteiten, met daaraan randvoorwaardelijk voor de levensvatbaaraanbod van vakantieparken te revitaliseren. omvangrijk, divers en complex, dat vraagt gekoppeld transitiepaden met kantelpunten heid van deze bedrijfstak, en van groot Sommige parken zijn verouderd, een deel om een gebiedsgerichte aanpak om te en keuzemomenten in de tijd. Deze bieden belang voor de identiteit van Oost-Nedervan de parken verloedert, met als gevolg komen tot maatwerkpoplossingen van een basis voor inwoners, ondernemers, land. Tegelijkertijd vormt de groei van het permanente bewoning, kwaliteitsverlies, slimme combinaties van functies. Dat lukt maatschappelijke organisaties om plannen aantal toeristen met name voor de Veluwe overlast, risico op veiligheidsproblemen alleen als de verschillende overheden druk op de ruimte in het landelijk gebied ontwikkeling, emissiereductie, VAB, en acties op te maken en voor overheden en Wieden-Weerribben (Giethoorn) – twee (ondermijning, uitbuiting), huisvesting van elkaar weten te vinden en de handen en de toegenomen aandacht voor de asbest, stikstof) om beleid op te baseren en hier stap van de meest bezochte binnenlandse vakanseizoenarbeiders. ineenslaan, ieder vanuit zijn eigen kracht ‘systeemlaag’ van water en ondergrond • Salland- Twente (Centrale thema’s: kringvoor stap naar toe te werken door middel tiebestemmingen in Nederland - een steeds en rol. Hieraan wordt invulling gegeven via maken multifunctioneel ruimtegebruik looplandbouw, landschap, duurzame van korte termijn keuzes en acties. De grotere uitdaging. De groei leidt soms tot Tegelijk liggen er in Veluwe kansen op het een aantal trajecten, die sinds het kabinet noodzakelijk als organiserend principe voor veehouderij bij natura2000-gebieden, toekomstbeelden integreren sociaaleconoschade aan de leefomgeving en op gezette gebied van natuurontwikkeling, klimaat Rutte III steeds meer vorm en inhoud het toekomstige landelijke gebied: meer droogte en verbeteren watersysteem) mische aspecten, natuurwaarden, water en tijden tot overlast voor de samenleving. adaptatie en energietransitie. Samen met krijgen. Voorbeelden zijn het Interbefuncties en meer waarden op dezelfde • Noordwest Overijssel / Wieden landbouw. Het goede verhaal is van belang Er ligt een opgave om de ontwikkeling Foodvalley zal naar een oplossing moeten stuurlijk Programma Vitaal Platteland, de ruimte. Weerribben (Centrale thema’s; om draagvlak te krijgen voor de ontwikkevan de toerisme- en vrijetijdssector meer worden gezicht voor de uitstoot van de Regiodeals, de Regionale energiestrategieën veenweide opgave klimaatakkoord, lingsrichting van het gebied. te verbinden met omgevingskwaliteit en agro-foodsector, die negatieve gevolgen en Stikstofaanpak. In deze trajecten werken In verschillende regio’s in oost lopen dit bodemdaling, Natura2000, perspectief een duurzaam leefklimaat, zowel in het heeft voor de bodem- en luchtkwaliteit voor verschillende ministeries (BZK, IenW, OCW, soort interbestuurlijke trajecten vanuit landbouw en landgebruik) stedelijk als landelijk gebied en in groeien de Veluwe. Daarnaast zijn er kansen, op het EZK, LNV) en regionale overheden samen IBP-vitaal platteland en de Regiodeals, zoals: • Food Valley/ Veluwe (Centrale thema’s: krimpregio’s . De oost Nederland Nationale gebied van drinkwatervoorziening (één van met regionale en lokale partners om te • Achterhoek (Centrale thema’s; woninggezonde voeding, kennis en onderzoek,

Parken (de groene schatkamers Wieden Nederlands’ grootste zoetwaterreserves ligt komen tot duurzame, passende oplossingen voorraad, Kringlooplandbouw, natuurfijnstof- en emissiereductie, agrarisch

Weerribben, Sallandse Heuvelrug, Veluwe) onder de Veluwe) en voor energieopwekwaar ondernemers, bewoners en recreanten zijn belangrijke aangrijpingspunten voor king. Dat laatste vraag om een principieel iets aan hebben. Opgaven worden in de deze uitdaging. besluit/discussie over windmolens in de volle breedte verkend en meegenomen, LOPENDE SAMENWERKINGSTRAJECTEN

In de Wieden-Weerribben komen een aantal bossen en andere vormen van energie waarbij gezocht wordt naar meervoudige opgaven samen: de aanpak van stikstof, als aardwarmte/ geothermie in relatie oplossingen door slimme functiecombina Lopende Rijk - regio trajecten Selectie van lopende regionale trajecten bodemdaling in de veenweidegebieden en tot natuurwaarde, vrijetijdseconomie en ties en mee te koppelen waar mogelijk. De • Regionale Energie Strategieën (RES) • Mineral Valley Twente de daarbij optredende broeikasgasemiskwaliteit van de (strategische) drinkwater• Regiodeals Achterhoek, Foodvalley, Twente, Veluwe (i.o.) • Regionaal samenwerkingsproject onder regie van de sies, verduurzaming van de landbouw, reserves. • Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland Twente-Salland, gemeenten ‘Onder Twente’ toekomstbestendige inrichting van het Wieden Weerribben, Achterhoek, Veluwe FoodValley • The Protein Cluster natuurgebied en toenemend toerisme. Het Het Nationale Park de Sallandse Heuvelrug • Regionaal klimaat Adaptatie Plan (RAP) • SteenGoed Benutten is van belang deze (en andere) opgaven in omvat het grootste aaneengesloten droge • Deltaplan waterkwaliteit • Proeftuin Warmtetransitie Overijssel samenhang op te pakken. Via onder meer de heidegebied van West-Europa met zeldzame • Natuurpact • Kunstmestvrije Achterhoek waterhuishouding beïnvloeden opgaven en flora en fauna, zoals het korhoen en de • Mobility as a Service (MAAS). innovatieve mobiliteitscon• Alliantie Nieuwe Energie Overijsel maatregelen elkaar: het verbeteren van de nachtzwaluw. Het Park is belangrijk voor cepten t.b.v. leefbaarheid van het landelijk gebied • Overijssel op Streek oppervlaktewaterkwaliteit, het landgebruik de vrijetijdseconomie, een belangrijke • Nationaal Park Sallandse Heuvelrug, Wieden Weerribben, • Veluwe Agenda / Veluwe op 1 in de omgeving, het graven van petgaten economische pijler in het gebied, die zal Veluwe • Toekomstbestendige erven en de broeikasemissies. Er liggen kansen doorgroeien. Dit leidt tot toenemende • Actieagenda vakantieparken • Asbesttrein om de nationale spreiding van toerisme te druk op de natuur. Het Park wordt door • Erfgoed Deal stedelijke groei en krimp • Netwerk Salentein verbeteren. Dit biedt economische kansen, de Rijksweg en het spoor doorsneden • De Pas post’ 65 Erfgoed deal met Winterswijk • Vruchtbare Kringloop Achterhoek maar vraagt ook aandacht voor de negatieve met effecten op de ecologie en spreiding • Nieuwe tijd wederopbouwperiode Erfgoed Deal met 11 • De Marke gevolgen, onder andere ten aanzien van van recreatie en toerisme. De opgaven gemeenten binnen de Acherhoek • Vitale Vakantieparken de leefbaarheid in de kernen. Een integrale die op en rond de Sallandse Heuvelrug • Programma Ruimte voor de Vecht • Beheerplan Wieden-Weerribben en ook Veluwe aanpak van de Wieden-Weerribben kan als samen komen zijn herstel van de biotoop • PAS Wieden-Weerribben en ook Veluwe proeftuin dienen voor de klimaataanpak van van het Nationaal Park, de aanpak van • Natuur voor Elkaar veenweidegebieden in heel Nederland. stikstof, waarborgen van een evenwichtig • Land van Waarden

• • 

  Groene Metropool Twente

82 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 83

B BIJLAGE 1 AFKORTINGEN BZK Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties CAT Agrofood Wageningen - Centrum voor GeAvanceerde Technologie in de Agro& Food sector CiV Centra voor Innovatief Vakmanschap CHE Christelijke Hogeschool Ede

CS Centraal station CTNV Cleantech Regio en Noord Veluwe CTT Container Terminal Twente DUS Daily Urban Systems EIB Europese Investeringsbank EIF Europees Investeringsfonds EU Europese Unie EZK Ministerie van Economische Zaken en Klimaat HAN Hogeschool van Arnhem en Nijmegen IenW Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat IBP Interbestuurlijk Programma ICE Intercity-Express IenW Ministerie van Infrastrctuur en Waterstaat IPKW Industriepark Kleefse Waard IRM Integraal Riviermanagement LNV Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit MaaS Mobility as a Service MIRT Meerjarenprogramma Infrastructuur MKB Midden- en klein bedrijf NOVI Nationale Omgevingsvisie OCW Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap OV Openbaar vervoer P&R Park & Ride PAGW Programmatische Aanpak Grote Wateren PHS Programma Hoogfrequent Spoor POLO Port of Logistics Overijsel R&D Research & Development RAP Regionaal klimaat Adaptatie Plan RES Regionale Energiestrategie ROC Regionaal Opleidingencentrum RVB Rijksvastgoedbedrijf RWS Rijkswaterstaat SUN Schiphol-Utrecht-Nijmegen TEN-T Trans-Europese transportnetwerk UMC Universitair Medisch Centrum VAB Vrijkomende Agrarische Verbouwing WUR Wageningen ZES Zero Emissie Stadslogistiek

84 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND | 85 86 | OMGEVINGSAGENDA OOST-NEDERLAND