Coronacrisis: solidariteit in de Europese Unie? Een debat

De uitbraak en de verspreiding van het coronavirus heeft een grote en blijvende impact gehad op de Europese Unie. Het virus raakte de lidstaten op verschillende manieren en in verschillende gradaties, en de getroffen maatregelen varieerden ook per land. Met name Zuid-Europese lidstaten als Italië en Spanje zijn hard getroffen, met vele slachtoffers tot gevolg. Ook op economisch vlak heeft de coronacrisis er bij deze landen hard ingeslagen.

De rol van de Europese Unie op het gebied van volksgezondheid is in eerste instantie vooral ondersteunend. In de coronacrisis trachtte de EU de aanpak van het virus en de maatregelen van lidstaten van bovenaf te coördineren. De EU had vooral een rol te spelen bij het opvangen van de economische gevolgen van het virus, om de toekomst van de euro, en misschien wel de hele EU, te garanderen. In hoeverre de EU haar lidstaten economisch in een dergelijke crisis kan ondersteunen, is echter in grote mate afhankelijk van de goedkeuring van regeringsleiders en nationale overheden.

Veel noordelijke landen, met name Nederland en Duitsland, hebben zich sinds het begin van de coronacrisis terughoudend getoond om de zuidelijke lidstaten economisch te hulp te komen. Zij eisen strenge voorwaarden aan de steunmaatregelen. Over deze maatregelen is lang onderhandeld door de Eurogroep en de Europese Raad, met name over de inzet van het Europees Stabiliteitsmechanisme¹ en van eurobonds². Italië en Nederland stonden in deze onderhandelingen lijnrecht tegenover elkaar. Uiteindelijk is er een akkoord bereikt over een steunpakket van 540 miljard euro³ en een Europees Herstelfonds⁴, waardoor er 750 miljard euro bijkwam.

Het is de vraag of deze noordelijke terughoudendheid terecht was, of dat de EU bij uitstek een unie is waarbinnen de lidstaten elkaar moeten ondersteunen in crisistijden. In dit forum staat het solidariteitsvraagstuk in aanloop naar het bereikte steunpakket centraal, zowel vanuit het perspectief van economisch en monetair beleid als vanuit een volksgezondheidsoogpunt.

Dit forum bood ruimte voor auteurs om hun visie te belichten op de houding van Europese lidstaten ten tijde van de coronacrisis. Zij reflecteerden op de vraag of het gezamenlijk lidmaatschap van de EU leidt tot onderlinge steun tussen de lidstaten, of dat de coronacrisis hen juist uit elkaar drijft. In deze rubriek had het economisch en monetair beleid als uitgangspunt.

Nederland: een eiland in Europa?

Prof. mr. Aalt Willem Heringa betoogt dat Europese solidariteit het bestaansrecht vormt van de EU. Hij keurt de Nederlandse houding in deze coronacrisis sterk af en ziet deze als gevaarlijk voor de toekomst van de EU.

Het gelijk van Rutte en Hoekstra

Volgens dr. Jan Werts is de kritiek op Nederlandse terughoudendheid te gemakkelijk. Niet door de coronacrisis maar door het niet naleven van het Stabiliteits- en Groeipact zitten de Zuid-Europese landen nu in de problemen.

De lange schaduw van het Verdrag van Maastricht

Tijdens noodsituaties is wantrouwen binnen de EU en de Eurozone onvermijdelijk, stelt drs. Jan Marinus Wiersma. Sinds het Verdrag van Maastricht, met de oprichting van de EMU zonder een begrotingsunie, is Brusselse bemoeienis met nationale begrotingen een twistpunt, dat ook tijdens de coronacrisis leidt tot interne onenigheid.

De Europese financiële politiek in en na het corona-tijdperk

Volgens dr. Jan Postma tast de Nederlandse afkeer van Europese politiek-bestuurlijke integratie al jarenlang de daadkracht van Europese politiek aan. De coronacrisis laat zien dat de eurosceptische houding van Nederland moet veranderen in steun voor een sterkere EU.

De ECB is een smet op de Europese democratie

De ECB neemt verregaande maatregelen om de economische gevolgen van de coronacrisis op te vangen. Dr. Marijn van der Sluis wijst op het gebrek aan democratisch controle dat de EU en de lidstaten over dit beleid kunnen uitoefenen.

Wel consequent, maar ook behulpzaam...?

Nederland is consequent in het hameren op een strikte begrotingspolitiek, zowel tijdens de coronacrisis als bij de Caraïbische delen van het koninkrijk. Deze moraal is echter weinig behulpzaam of politiek verstandig, beargumenteert prof. dr. Joop van den Berg.

Hoe ‘Britse’ Rutte EU uitgaven-explosie afremt

Na een marathon vergaderen hebben de Europese regeringsleiders op 21 juli een akkoord bereikt over een Europees Herstelfonds met 750 miljard euro aan leningen en subsidies. Dr. Jan Werts blikt terug op de afgelopen periode en analyseert de uitkomst van deze Europese top.

Hoewel de discussie op Europees niveau het felst werd gevoerd over de economische maatregelen, riep de coronacrisis ook de vraag op of de EU voldoende bevoegdheden heeft op het gebied van volksgezondheid. In deze rubriek buigen de auteurs zich over deze kwestie.

De uitbouw van de Europese zorgunie

Op het gebied van gezondheidszorg heeft de EU met name ondersteunende bevoegdheden, maar die zijn over de tijd wel uitgebreid. Dr. Hans Vollaard biedt een overzicht van deze ontwikkeling, waarin crises vaak een stimulans boden. Ook de coronacrisis kan het Europese zorgbeleid weer een stapje verder brengen.

Corona: op weg naar een Europese Gezondheidsunie?

Hoewel een Europese Gezondheidsunie er nooit is gekomen, laat de coronacrisis zien dat dit wellicht wel wenselijk en noodzakelijk is. Anne Pieter van der Mei stelt de vraag of een aanval op de Europese volksgezondheid, zoals het coronavirus, een nationale of een supranationale respons vereist.

Tackling the COVID-19 pandemic: Are the EU's current competences used to their full potential?

Is het wenselijk en haalbaar om de EU meer bevoegdheden te geven op het gebied van volksgezondheid? Dr. Mária Éva Földes beargumenteert dat de EU meer gebruik kan maken van bestaande bevoegdheden en dit ook in het verleden al heeft gedaan.

Om een context te bieden bij deze discussie is hieronder ruimte gemaakt voor achtergrondartikelen met een breder Europees perspectief. Deze stukken sluiten minder direct aan bij het solidariteitsvraagstuk, maar bieden een inkijkje in de ruimere gevolgen van de coronacrisis.

De gevolgen van het coronavirus voor de euro

Dr. Marijn van der Sluis zet kort uiteen welke financieel-economische maatregelen de Europese Unie heeft getroffen en schetst de uiteenlopende posities in het debat over verdere maatregelen.

Haperend Europa maakt oude belofte waar

Sinds het begin van de coronacrisis krijgt de EU veel kritiek te verduren voor het uitblijven van een gecoördineerde aanpak. Ruben Sansom vraagt zich af of de EU in deze crisis daadwerkelijk zo nalatig is als ze soms wordt afgeschilderd.

Lesbos bewijst dat de EU toe is aan herijking, voor het te laat is

De EU ziet zichzelf als een waardengemeenschap, die gebouwd is op onderlinge solidariteit. De coronacrisis laat volgens dr. Bert Pol zien dat die waarde in de praktijk weinig inhoudt. Hij stelt dat de EU zich moet herbezinnen over de betekenis van de gemeenschappelijke waarden en dat de lidstaten zich daar ook naar moeten gedragen.

De coronacrisis en economische maatregelen van de EU

In de Europese Raad en de Eurogroep hebben regeringsleiders en ministers van Financiën van de eurolanden fel gediscussieerd over economische maatregelen tegen de gevolgen van het coronavirus. Welke instrumenten zijn er allemaal en waarom verschillen de lidstaten hierover zo sterk van mening?

Meer informatie

• 1. 

  Het European Stability Mechanism (ESM) is een permanent financieel noodfonds dat leningen verstrekt aan EU-lidstaten die in financiële problemen verkeren. Het fonds bestaat uit een deel direct gestort geld, dat lidstaten zelf hebben ingebracht, en kredietgaranties. Het uiteindelijke doel van deze steun is het bewaken van de economische en financiële stabiliteit van de EU om zo de waarde van de euro te waarborgen.
   
• 2. 

  Eurobonds zijn voorgestelde obligaties (dat wil zeggen leningen) die voor de gezamenlijke rekening van de 20 lidstaten van de eurozone - alle landen die de euro als valuta gebruiken - worden gebracht. De groep lidstaten brengt dan schuldpapieren uit, waarmee ze geld leent tegen een vooraf afgesproken rente. De opbrengsten kunnen belanden in een algemeen fonds, of voor een speciaal doeleinde worden gebruikt. De discussie rond eurobonds wordt sinds de introductie van de term al fel gevoerd, omdat vooral de relatief welvarende eurolanden zich er niet in kunnen vinden.
   
• 3. 

  BRUSSEL (ANP) - De EU-ministers van Financiën zijn het eens geworden over een steunpakket van 540 miljard euro om de economische klappen van de coronacrisis in de EU te beperken. Dat is bekendgemaakt na afloop van een videoconferentie. Het pakket kwam volgens EU-bronnen tot stand na stevige onderhandelingen tussen de hoofdrolspelers Italië, Nederland, Spanje, Frankrijk en Duitsland.
   
• 4. 

  Met het Europees Herstelfonds - door de Europese Commissie 'NextGenerationEU' genoemd - wil de Europese Unie de economische klap van de uitbraak van het COVID-19-virus opvangen. Het herstelfonds heeft een omvang van 807 miljard euro (prijspeil 2022, onderhevig aan inflatie), bestaande uit 338 miljard euro aan subsidies, 386 miljard aan leningen en 83 miljard voorzien voor andere Europese steunprogramma's. Italië en Spanje, de zwaarst getroffen lidstaten, ontvangen het meeste geld uit het herstelfonds.
   
• 5. 

  Na een marathon van negentig uur hebben de Europese regeringsleiders ‘onder stoom en kokend water’ op 21 juli een akkoord bereikt over de financiering tot 2027. De klassieke taboes op het als EU maken van grote schulden en het heffen van Europese belastingen verdwijnen. Met megagrote subsidies en leningen gaat de EU de coronapandemie te lijf. Dat gebeurt onder druk van ruwweg 150.000 overlijdens in de EU en de daaruit voortkomende diepste recessie sinds de Tweede Wereldoorlog.
   
• 6. 

  Dit artikel is onderdeel van de debatpagina Coronacrisis: solidariteit in de Europese Unie? Bekijk ook de andere bijdragen.