Digitale besluitvorming

Digitalisering is tegenwoordig in vrijwel elk aspect van het dagelijkse leven merkbaar. Ook onze democratie gaat in deze ontwikkeling mee, en wordt in toenemende mate digitaal. Niet alleen is het mogelijk om Kamerdebatten live bij te wonen. Particulieren en bedrijven kunnen bijvoorbeeld ook hun stem laten horen via het internet, en op die manier een inbreng leveren voor het parlementaire besluitvormingsproces.

Ook koning Willem-Alexander¹ ondertekent wetten², koninklijke besluiten³ en algemene maatregelen van bestuur⁴ digitaal wanneer hij niet in Nederland is. Op deze manier kunnen ze dan toch tijdig in werking treden en gaat het besluitvormingsproces op normale wijze door.

Ondanks de digitalisering van de samenleving, vergadert ons parlement nog steeds grotendeels door fysieke aanwezigheid: een bijeenkomst van de leden in een vergaderzaal. Hetzelfde geldt voor gemeenten en provincies. Er kunnen redenen zijn die deze fysieke bijeenkomsten onmogelijk maken, zoals tijdens de coronacrisis van 2020-2022. Maar juist in crisissituaties is het belangrijk dat er besluiten worden genomen.

Om het besluitvormingsproces ook in tijden van crisis door te laten gaan, is digitale besluitvorming een belangrijke optie. Maar omdat verschillende wetten uitgaan van fysieke openbare vergaderingen, is digitale besluitvorming op dit moment juridisch nog niet mogelijk.

Om dit te veranderen had minister Knops⁵, staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in het kabinet-Rutte III, in april 2020 een tijdelijke uitzondering bewerkstelligd, in de vorm van een spoedwet digitale besluitvorming. Zo konden gemeenteraden, waterschappen en Provinciale Staten digitaal vergaderen en besluiten nemen. Hierbij geldt wel de voorwaarde dat de vergaderingen openbaar te volgen blijven voor burgers.

In 2024 diende minister Hugo de Jonge een wetsvoorstel in om bij uitzondering digitaal vergaderen mogelijk te maken voor gemeenteraden, Provinciale Staten, eilandsraden en waterschapsbesturen. Dat zou bijvoorbeeld kunnen bij een griepgolf of een storm met code rood.

Voor zowel de Eerste⁶ als Tweede Kamer⁷ geldt dat plenaire vergaderingen alleen (grondwettelijk) mogen plaatsvinden als meer dan de helft van de Kamerleden aanwezig zijn. Dit houdt in dat er in de Eerste Kamer ten minste 38 leden en in de Tweede Kamer ten minste 76 leden 'aanwezig' moeten zijn (of in ieder geval de presentielijst moeten hebben getekend). Dit heet het quorum⁸. Kamercommissies kennen deze beperking niet en kunnen dus altijd vergaderen. Tussen november 2020 en september 2021 was het in de Eerste Kamer ook mogelijk om online de presentielijst te tekenen. Die mogelijkheid werd in november 2021 heringevoerd en verlengd tot april 2022. In mei 2023 werd bij het aannemen van het vernieuwde Reglement van Orde⁹ van de Eerste Kamer de motie-Vos aangenomen over het mogelijk maken van een digitaal quorum in de Eerste Kamer.

In de regel komt de ministerraad¹⁰ fysiek bijeen in de Trêveszaal van het ministerie van Algemene Zaken, maar in de coronacrisis is daar voor een deel van afgeweken. In maart 2021 werden er bij meerdere bewindspersonen coronabesmettingen vastgesteld, waarna premier Rutte besloot om voor een zekere periode de beraadslaging en besluitvorming van de ministerraad via een digitale verbinding te doen.

Hoewel elektronisch stemmen nog nauwelijks wordt ingezet voor formele verkiezingen, is dit onderwerp veelvuldig besproken in het parlement. Al in 2003 stemden de Eerste en Tweede Kamer in met de 'Experimentenwet Kiezen op Afstand', welke datzelfde jaar nog in werking trad. Omdat deze wet op 1 januari 2010 is verlopen, is er geen wettelijke basis om af te wijken van de Kieswet. Deze beschrijft zeer precies hoe verkiezingen moeten verlopen en op welke manier mag worden gestemd.

Om het elektronisch stemproces te versnellen, diende toenmalig VVD-Kamerlid Taverne¹¹ een initiatiefwetsvoorstel in. Zijn wetsvoorstel voor een tijdelijke experimentenwet had tot doel het stemmen via het internet voor kiezers die buiten Nederland verbleven, mogelijk te maken. Zijn wetsvoorstel werd niet aangenomen. Tavernes tweede poging met een aangepast initiatiefwetsvoorstel in 2016 behaalde opnieuw geen succes. Sindsdien is er weinig vooruitgang geboekt op dit gebied, mede omdat de dreiging van inmenging in democratische processen - zoals een verkiezing - via digitale middelen is toegenomen.

Tijdens de coronacrisis hebben sommige partijen gekozen om partijcongressen online te houden. Zo hield D66 op zaterdag 18 april 2020 als eerste politieke partij een digitaal partijcongres. Ondanks de coronacrisis kon het congres - weliswaar in afgeslankte vorm - volledig digitaal plaatsvinden. D66-leden konden via een livestream meekijken en voorafgaand aan het partijcongres online hun stem uitbrengen over de 'echt noodzakelijke' voorstellen. De uitslag van de stemmingen en verkiezingen werden tijdens het digitaal congres bekendgemaakt.

Begin juli 2020 organiseerde het CDA een digitale lijsttrekkersverkiezing. De leden van de partij konden op deze manier online stemmen op een van de drie kandidaat-lijsttrekkers. Op 8 juli liet de partij weten dat de verkiezing over moest, aangezien het CDA niet kon garanderen dat de verkiezing eerlijk was verlopen. Doordat er te weinig stemcodes waren zouden mensen die codes te makkelijk geraden kunnen hebben en zo meerdere keren gestemd kunnen hebben. Het CDA besloot de stemming opnieuw open te stellen; wel moesten leden bij het stemmen nu hun postcode invoeren. Ook hield het CDA op 9 januari 2021 een online partijcongres. Dit moest worden stopgezet vanwege aanhoudende technische problemen. De officiële benoeming van Wopke Hoekstra¹² tot lijsttrekker en de vaststelling van de kandidatenlijst voor de Tweede Kamer moesten daardoor worden uitgesteld: op een later moment verliep dit wel goed.

Tijdens de coronacrisis hebben politieke partijen dus met wisselend succes hun activiteiten online uitgevoerd.

• 1. 

  Vorst in de tweede helft van de negentiende eeuw. Volgde in 1849 zijn vader pas na enige aarzeling op, omdat hij weinig ingenomen was met de nieuwe liberale Grondwet. Trachtte nog enige jaren zijn macht enigszins te herwinnen en behield nog enige jaren invloed op ministersbenoemingten. Ging soms in tegen zijn ministers, bijvoorbeeld in 1853 (Aprilbeweging). Had lange tijd ook een afkeer van Thorbecke. Verloor later steeds meer interesse in de politiek. Kreeg bovendien te maken met privé-affaires, met conflicten met zijn zoons en met gezondheidsproblemen. Berucht vanwege zijn wispelturigheid en barse uitvallen tegen onder anderen ministers. Trouwde op hoge leeftijd met de veel jongere Duitse prinses Emma, die hem een opvolgster, Wilhelmina, schonk.
   
• 2. 

  Wetten komen in Nederland tot stand door samenwerking van regering en Staten-Generaal (Eerste en Tweede Kamer). We spreken dan van 'wetten in formele zin'. Indien aanpassing van de nationale wetgeving nodig is voor de implementatie van Europese wetgeving, wordt de normale formele wetgevingsprocedure gevolgd.
   
• 3. 

  Een koninklijk besluit (KB) is een besluit van de regering dat zonder medewerking van de Staten-Generaal wordt genomen.
   
• 4. 

  Een algemene maatregel van bestuur (AMvB) is een besluit van de regering waarin regels uit een wet verder worden uitgewerkt. Voordeel is dat niet alle details precies in de wet zelf geregeld hoeven te worden. Bovendien kan een AMvB veel makkelijker (en dus sneller) worden gewijzigd dan een wet.
   
• 5. 

  Raymond Knops (1971) was van 31 maart 2021 tot 7 februari 2023 Tweede Kamerlid voor het CDA. Eerder was hij dat van 11 oktober 2005 tot 26 oktober 2017 (met onderbrekingen in 2006-2007 en in 2010). Hij was staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in het kabinet-Rutte III. Deze functie werd van 1 november 2019 tot 14 april 2020 onderbroken, toen hij minister was op dit ministerie. De heer Knops was in 1999-2005 wethouder van Horst aan de Maas en daarvoor beroepsofficier. In 2011-2014 was de heer Knops voorzitter van de vaste commissie voor Europese Zaken. Hij was voorts enige tijd fractiesecretaris. Als Kamerlid hield hij zich onder meer bezig met binnenlandse zaken, wonen, defensie, buitenlandse zaken, politie en justitie.
   
• 6. 

  De Eerste Kamer is medewetgever en beoordeelt als laatste instantie wetsvoorstellen. Als regel let zij vooral op uitvoerbaarheid, noodzaak en de wetskwaliteit, maar uiteindelijk is het politieke oordeel meestal doorslaggevend. Hoewel er formeel geen rangorde bestaat, wordt vaak gesproken over het primaat van de Tweede Kamer. Welke inhoud daaraan precies wordt gegeven, hangt van veel factoren af.
   
• 7. 

  Nederland heeft een parlementair stelsel met twee Kamers, die echter in hoge mate een zelfde positie hebben. Zo stemmen ze over alle wetsvoorstellen en begrotingen. Wel heeft de Tweede Kamer meer rechten dan de Eerste Kamer. Zij beschikt over het recht van initiatief en het recht van amendement.
   
• 8. 

  Het quorum is het minimale aantal leden dat aanwezig moet zijn om besluiten te mogen nemen. In de Tweede Kamer is dat 76 en in de Eerste Kamer 38.
   
• 9. 

  Het Reglement van Orde bevat regels over de gang van zaken en organisatie in de Eerste Kamer. Wie mag wanneer spreken, hoe komt een besluit tot stand, wat zijn de taken van commissies, welke bevoegdheden heeft de voorzitter en op welke momenten kunnen Kamerleden vragen stellen.
   
• 10. 

  De ministerraad is de vergadering van alle ministers onder leiding van de minister-president. Alle ministers, ook de ministers zonder portefeuille, maken deel uit van de ministerraad en hebben daarin stemrecht. Staatssecretarissen hebben alleen toegang als zij zijn uitgenodigd. In de ministerraad wordt overlegd over het algemene regeringsbeleid. De leden dragen hiervoor een collectieve verantwoordelijkheid.
   
• 11. 

  Zelfverzekerde en stijlvolle VVD-politicus, die zich als Tweede Kamerlid met name roerde in discussies over staatsrechtelijke onderwerpen en die met initiatiefvoorstellen op dat terrein kwam. Was woordvoerder Grondwetszaken, hoge colleges van staat, kiesrecht, financiering politieke partijen en vrijheid van meningsuiting, alsmede over internationale verdragen en ontwikkelingssamenwerking. Begon zijn (politieke) loopbaan als medewerker van Kamerlid Clemens Cornielje en europarlementariër Jules Maaten en was adviseur van de onderwijsministers Hermans en Van der Hoeven. Was daarna ambassaderaad voor onderwijs in Washington DC. Keerde zich in 2015 als enige van zijn fractie tegen nieuwe financiële steun aan Griekenland.
   
• 12. 

  Wopke Hoekstra (1975) is sinds 9 oktober 2023 lid van de Europese Commissie, belast met klimaatactie. In de Commissie-Von der Leyen zijn klimaat en duurzame groei zijn portefeuilles. Hij was van 10 januari 2022 tot 1 september 2023 minister van Buitenlandse Zaken en viceminister-president in het kabinet-Rutte IV. Daarvoor was hij vanaf 26 oktober 2017 minister van Financiën. Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 was de heer Hoekstra lijsttrekker van het CDA. Hij was van 7 juni 2011 tot 26 oktober 2017 Eerste Kamerlid. De heer Hoekstra was consultant bij adviesbureau McKinsey en bestuurslid van het CDA-Amsterdam. Hij was voorts voorzitter van de commissie CDA-verkiezingsprogramma 2017.
   
• 13. 

  DEN HAAG (PDC) - Fysiek vergaderen moet steeds het uitgangspunt zijn, maar de Grondwet sluit digitaal vergaderen niet uit. Dat zegt de Afdeling advisering van de Raad van State in een voorlichting over de mogelijkheden om in crisistijd digitaal te vergaderen en besluiten te nemen. De Senaat had om deze voorlichting gevraagd.
   
• 14. 

  Nu het fysiek lastig is voor Kamerleden om samen te vergaderen en dat zelfs bijna wordt ontraden, komt de vraag op: moeten Kamerleden niet gewoon vanuit huis digitaal de presentielijst kunnen tekenen? Het voor plenaire vergaderingen grondwettelijk vereiste quorum (76 leden in de Tweede Kamer en 38 leden in de Eerste Kamer) is dan immers makkelijker te bereiken.