NRC: Voor de Europese Unie geldt nu ‘code rood’ - Hoofdinhoud

Lang kon de EU zich laven aan vrijheid en welvaart. Nu bepalen Trump, Poetin en Europese populisten de agenda. Is de EU opgewassen tegen alle turbulentie? Er zijn zeker 5 uitdagingen.

Herbezinning. Sinds de vluchtelingencrisis en de Brexit is dat het toverwoord, en ook tijdens de speciale EU-top vrijdag op Malta zal het daarover gaan.

Maar het is moeilijk herbezinnen met een Amerikaanse president die de internationale spelregels herschrijft en een Russische leider die treitert met cyberaanvallen en desinformatie. De EU, veroordeeld tot een stroperige compromiscultuur, lijkt amper opgewassen tegen zoveel politieke U-bochten, decreten en steken onder water.

Lang suste Europa zich in slaap: onze vrijheid en welvaart zijn uniek, en ondanks alle tekortkomingen van de EU klampen een half miljard burgers zich daaraan uiteindelijk wel vast. Toch?

Sinds de Brexit weten we beter en is een begrafenis van het grote Europese project niet langer onvoorstelbaar. Voor een groeiend aantal partijen is het zelfs campagnebelofte nummer één.

Ingeklemd

Een toekomst zonder de Britten, daarover moest het vrijdag op Malta vooral gaan. Maar Trumps moordende twittertempo bepaalt nu de agenda. Met zijn ‘America first’ provoceert hij Europa. En dat op een moment dat Europa nog altijd zoekt naar een antwoord op Poetins ‘Russia first’ dat, de annexatie van de Krim indachtig, veel Oost-Europeanen slapeloze nachten bezorgt.

Ingeklemd tussen onberekenbare Trumpisten en ‘groene mannetjes’ moet Europa zichzelf opnieuw uitvinden. „Europeanen, trek je eigen plan”, zegt Frans Timmermans, de tweede man van de Europese Commissie. Europees ‘president’ Donald Tusk zegt het zo:

„Het uiteenvallen van de EU zal niet leiden tot het herstel van mythische, volledige soevereiniteit, maar tot echte, feitelijke afhankelijkheid van de grote supermachten: de VS, Rusland en China. Alleen samen kunnen we waarlijk onafhankelijk zijn.”

Aan gezamenlijke plannen geen gebrek. Maar op een door euro- en vluchtelingencrisis getergd continent gaat de uitvoering steeds moeilijker. Noord en Zuid clashen op sociaal-economisch terrein, Oost en West botsen frontaal over vluchtelingen. En in zowat elke lidstaat worden gevestigde partijen uitgedaagd door nieuwkomers die allemaal ‘first’ willen zijn. Nederland first, Vlaanderen first, Bulgarije first, Estland first. Het is, kortom, code ‘rood’ voor de wankele EU. Op Malta begint de zoektocht naar schokdempers.

• 1. 

  Is er een leider in de zaal?

Bondskanselier Merkel, die de leiding nam tijdens euro- en vluchtelingencrisis, heeft met verkiezingen in eigen land op komst minder tijd voor Europese ambities. En de Fransen, die dit jaar ook naar de stembus gaan, lijken na jaren van terreuraanslagen meer bezig met het helen van de wonden die zijn geslagen.

De Frans-Duitse as, traditioneel de ruggengraat van de Europese politiek, staat (voorlopig?) in de ijskast. Leiders van kleinere, ‘oude’, lidstaten zoals Nederland tonen geen ambitie het EU-verhaal nieuw leven in te blazen.

„Laten we onze Europese trots tonen”, klinkt de oproep van Europees raadspresident Donald Tusk, daags voor de top. Zal hij zich op Malta ontpoppen als bezielende leider? Het lijkt er eerder op dat in de wandelgangen flink geruzied gaat worden over de Pool die nog onzeker is over een tweede termijn van 2,5 jaar als ‘president’. Op de top wordt daar mogelijk over beslist.

Tusk haalt in een brief aan de Europese regeringsleiders fel uit naar Trump en Poetin die volgens hem een bedreiging voor Europa vormen. Ferme taal. Maar is het een boodschap namens alle lidstaten?

Alvast niet namens de Hongaarse premier Viktor Orbán, autocraat en uitgesproken fan van ‘illiberal leaders’ als Trump.

Donderdag ontvangt hij zijn andere voorbeeld Poetin om te praten over Russische investeringen in een Hongaarse kernenergiecentrale. Als Orbán daarna op Malta aanschuift zal hij Tusk louter zien als ceremoniemeester. Op steun uit eigen land kan Tusk evenmin rekenen. Voor de Poolse regering van nationalisten is Tusk de aartsvijand.

• 2. 

  Ruim baan voor de slopers van de EU?

Grijpen populistische partijen in de EU dit jaar de macht? Met verkiezingen op komst in Nederland, Frankrijk, Duitsland en mogelijk ook Italië zijn politieke aardverschuivingen niet uitgesloten. Er gaan zeker klappen vallen: vooral traditionele linkse partijen zitten overal in het nauw. In Frankrijk maken de socialisten een ruk naar links, door de relatief onbekende oud-minister Benoît Hamon te kiezen als presidentskandidaat, en niet de meer gematigde oud-premier Manuel Valls. Het Britse Labour nam die afslag al eerder en maakte zichzelf irrelevant. In Nederland en Italië staan de sociaal-democraten er niet veel beter voor. In Duitsland wel, maar bondskanselier Angela Merkel is nog steeds veel populairder.

Het dilemma is overal gelijk: hoe verdedig je het Europese project zonder de ogen te sluiten voor de impopulariteit ervan? Het antwoord: meehuilen, maar wel met mate. De Duitser Martin Schulz wil meer solidariteit in de vluchtelingencrisis, vooral van Oost-Europa, op straffe van „financiële consequenties”. PvdA-leider Asscher wil nog eens goed kijken naar het vrije verkeer van personen. De arbeidsmigratie moet eerlijker. Partijgenoot en buitenlandminister Koenders eist een „ander Europa”. Om te beginnen met het Europees Parlement. Dat kan wel worden gehalveerd. Mild populisme als antwoord op de harde variant.

Intussen vieren de populisten gezamenlijk het nakende einde van de EU. In 2016, werd de Anglo-Saksische wereld wakker, en in 2017 wij, klonk het onlangs op een bijeenkomst van Front National, PVV en Alternative für Deutschland. Electoraal zijn ze er nog niet, maar sinds Trump en Brexit is niets meer onvoorstelbaar.

• 3. 

  Opportunisme, en anders maar handelsoorlog?

‘America First’, en dus verscheurde Trump al op zijn eerste werkdag het eerste internationale handelsakkoord: het Trans-Pacific Partnership (TPP) dat van de Pacifische regio één groot handelsgebied moest maken. Nafta, een akkoord uit 1994 tussen de VS, Mexico en Canada, wil Trump heronderhandelen. En of hij nog verder wil praten over TTIP, het VS-EU-handelsverdrag, lijkt onwaarschijnlijk.

Meteen doken in de kritiek op Trumps beleid vergelijkingen op met de jaren dertig van de vorige eeuw. „Toen schoot de wereld in een protectionistische reflex, dat pakte verschrikkelijk uit”, aldus eurocommissaris Frans Timmermans. Om er meteen aan toe te voegen dat de EU opportunistisch moet zijn. Elk nadeel heeft z’n voordeel.

„Nu de VS zich uit vrijhandelsakkoorden terugtrekken kan Europa in de gaten springen”, aldus eurocommissaris Frans Timmermans. In het Europees parlement tekent zich inmiddels een meerderheid af vóór ondertekening van het CETA-akkoord tussen de EU en Canada, waartegen eind vorig jaar nog veel weerstand was. „Dit is hét moment om te kijken wie je vrienden zijn”, zegt Marietje Schaake (D66), lid van de internationale handelscommissie in het Europarlement.

Ook gesprekken over een handelsverdrag met Japan krijgen volgens D66-Europarlementariër Schaake een nieuwe dynamiek. „Japan kan in veranderende wereld een bondgenoot worden.”

Minder opportunisme valt te bespeuren in de manier waarop de EU en het Verenigd Koninkrijk elkaar na de Brexit zullen benaderen. „Het wordt een economisch Koude Oorlog”, waarschuwt de Italiaanse viceminister Mario Giro (Buitenlandse Zaken).

• 4. 

  Komen er legale migratieroutes?

De vluchtelingencrisis is symptomatisch voor hoe de EU onder druk functioneert, niet altijd fraai. Terwijl de ‘Turkije-deal’ over Syrische vluchtelingen hapert, en mensen in Griekenland overleven in besneeuwde tentjes, ziet de EU zich gesteld voor een nieuwe uitdaging: Noord-Afrika. Van de 181.000 migranten die in 2016 aankwamen, reisde 90 procent via Libië. Afspraken maken met een land zonder centraal gezag is moeilijk.

De EU heeft daarom de hoop op de Libische kustwacht gevestigd. Met geld en training moet die weer iets betekenen. Er is haast bij, niet alleen omdat in 2016 5.000 mensen verdronken in de Middellandse Zee. Waar Europese hoofdsteden ook zenuwachtig van worden zijn signalen, in de geruchtensfeer, dat Rusland ook in Libië (militair) voet aan de grond probeert te krijgen. Van het vooruitzicht, dus, dat Moskou straks bepaalt hoe hard de migratie richting Europa gaat. Dat president Trump een migratiestop heeft aangekondigd is ook geen goed nieuws. Migratiestromen zijn als een waterbed.

• 5. 

  Wie gaat onze defensie betalen?

Daags na Trumps verkiezingsoverwinning kwamen Europa’s ministers van Buitenlandse Zaken in spoedzitting bijeen vanwege Trumps uitspraken over de NAVO: „verouderd, achterhaald”. De meeste Europese NAVO-landen houden zich niet aan de afspraak om 2 procent van hun bbp aan defensie te besteden. In die ‘slechte deal’ heeft zakenman Trump geen zin meer, waarschuwde hij. Gaat Europa dan eindelijk zijn eigen defensiebroek ophouden?

Europees Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker haastte zich te pleiten voor meer Europese militaire samenwerking. „Gebabbel.” Zo kwalificeerde defensieminister Jeanine Hennis die plannen. Lidstaten werken allang samen, daar hebben ze de EU niet voor nodig. Misschien is de voortgang hierin exemplarisch voor hoe de EU zich in totaliteit ontwikkelt, stelde NRC in een hoofdredactioneel commentaar. „Op allerlei terrein ontstaan kopgroepen tussen individuele lidstaten. Het is de enige manier om tot echte Europese samenwerking te komen.”