Weer wordt Europa overvallen: na de Brexit nu Trump - Hoofdinhoud
Op de dag dat Europa de nieuwe wereldorde vierde die volgde op de val van de Berlijnse Muur, wierp de spectaculaire uitkomst van de Amerikaanse presidentsverkiezingen daar een grote schaduw over. Werden de gebeurtenissen van 9 november 1989 nog betiteld als ‘het einde van de geschiedenis’, de overwinning van Donald Trump maakt duidelijk dat de westerse wereld aan de vooravond staat van een nieuwe en mogelijk zeer lelijke verbouwing.
Trumps overwinning overviel Europese hoofdsteden woensdag, net als eerder de vluchtelingencrisis, het Russische expansionisme in Oekraïne en recentelijk nog die andere dreun: het Britse vertrek uit de EU. „Na Brexit en deze verkiezing is nu alles mogelijk”, twitterde Gerard Araud, de Franse ambassadeur in de VS.
„Een wereld stort voor onze ogen in.”
De tweet werd later weer verwijderd, maar de toon is gezet.
Wat staat Europa te wachten, met een Amerikaanse president die de NAVO maar duur vindt, nationalisme predikt en de EU niet ziet staan, Brexit een geweldig idee vindt en warme woorden spreekt over de Russische president Poetin? ,,Moeilijk, zo niet onmogelijk te voorspellen”, zegt Janis Emmanouilidis, van denktank European Policy Centre. „Trump heeft veel geroepen, maar was ook heel vaag. We weten gewoon niet wat hij écht gaat doen.” Martin Schulz, voorzitter van de Europees Parlement, probeert de moed er in te houden.
„Ik ben er zeker van dat Trump als president anders zal zijn dan Trump op campagne.”
Dat is hem geraden ook, leek Angela Merkel te zeggen in een opmerkelijk felle eerste reactie. De Duitse bondskanselier feliciteerde Trump en bood hem „een nauwe samenwerking aan”. Maar dan kan alleen op basis van „menselijke waardigheid - ongeacht herkomst, huidskleur, geloof, geslacht, seksuele oriëntatie of politieke opvattingen”. Ook Europees ‘president’ Donald Tusk waarschuwde:
„De EU is een betrouwbare partner, en we verwachten dat de nieuwe president dat ook is.”
Is Trump een voorbode van een populistische omslag in Europa zelf? Gianni Pittella, leider van de Europese sociaaldemocraten, sprak over „een virus dat onze samenlevingen diepgaand heeft besmet”. Tusk noemde „de afgelopen maanden en dagen” een „waarschuwing voor iedereen die geeft om liberale democratie”. „De politieke temperatuur zal in sommige Europese landen zonder meer stijgen”, zegt politicoloog Emmanouilidis. „Wilders, Farage en Le Pen in Frankrijk staan te juichen.” Maar over Duitsland maakt Emmanouilidis zich juist minder zorgen.
„Ik denk dat Merkel door deze gebeurtenis bondskanselier zal blijven. Duitsers houden niet van onzekerheid, en dan willen ze iemand die het koel hoofd kan houden.”
Kan de rest van Europa dat ook? Na het Brexit-referendum begonnen geschokte EU-leiders een proces van herbezinning. Het vertrek van een militaire, diplomatieke en economische speler van formaat roept existentiële vragen op, over veiligheid, open grenzen en de Europese financiële infrastructuur, waarvan Londen de spil is. Trumps overwinning en zijn sterke hang naar isolationisme en protectionisme (America first!) zet die discussie nu volledig op scherp. „Ik dacht dat Brexit groot zou worden, maar, man-o-man, dit is nog veel groter”, gniffelde Nigel Farage van de Britse, anti-Europese UKIP-partij woensdag.
Volgens Emmanouilidis is het ook een kans, of beter gezegd: kansje. „Ik kan bijna niks positiefs bedenken, behalve dat de Europeanen onder grote druk misschien meer verantwoordelijkheid voor zichzelf gaan nemen.” Vooral op het gebied van defensie en buitenlands beleid leunt de EU zwaar op de VS. Na elke crisis die Europa treft lijkt ‘doormodderen’ het hoogst haalbare, de wankele politieke situatie in veel lidstaten zit meer ambitie en visie in de weg. Maar kan dat nog wel?
„Trump heeft vergaande uitspraken gedaan over de relatie met EU en NAVO”, zegt Europarlementariër Marietje Schaake (D66). „Zo zegt hij niet zeker te weten of hij de Baltische staten zal bijstaan als ze door Rusland worden binnengevallen. De vraag is of het bij grote woorden blijft.”
Artikel 5 in het NAVO-verdrag luidt: ‘Een aanval op één lidstaat wordt opgevat als een aanval op het hele bondgenootschap’. Volgens Schaake kan Europa het antwoord beter niet afwachten. „Het is heel erg belangrijk dat we zelf weer het voortouw nemen.”
Met een naar binnen gekeerd Amerika verliest Europa ook op andere terreinen een anker. Trump ziet de opwarming van de aarde als een „hoax”. Het klimaatakkoord van Parijs is al in werking getreden, en dit betekent dat Washington zich er drie jaar lang niet aan kan onttrekken, maar een leidende rol voor de VS bij de uitvoering hoeft niet meer te worden verwachten. Ook hier zal Europa de kar zelf moeten trekken.
De onderhandelingen over TTIP, het grote handelsverdrag tussen de EU en de VS, verliepen al moeizaam, maar lijken nu kansloos. De kritiek dat vrijhandel leidt tot het verlies van Amerikaanse banen was een van speerpunten in Trumps campagne. Het verdrag doodverklaren wil Schaake nog niet.
„Er komt altijd een moment dat de reële verantwoordelijkheid indaalt, maar voorlopig is afspraken maken over handel veel en veel moeilijker geworden.”