FD - Couppoging zet nieuwe druk op relatie Turkije-EU - Hoofdinhoud

Door Rik Winkel, verschenen in het Financieel Dagblad op16 juli 2016

Het heeft even geduurd, maar in de loop van de bewogen nacht van vrijdag op zaterdag hebben de Europese leiders zich achter de Turkse president Recep Tayyip Erdogan geschaard. Maar de mislukte putsch zal de strategisch cruciale relatie tussen de EU en Turkije zwaar op de proef stellen.

Een van de vragen is of de controversiële vluchtelingendeal overeind kan en zal blijven als Erdogan, zoals valt te verwachten, meedogenloos afrekent met de coupplegers en de mislukte staatsgreep aangrijpt om zijn greep op het Turkse staatsapparaat te versterken.

EU-steun

Nadat de Hoge Vertegenwoordiger voor het buitenlands en veiligheidsbeleid van de EU, Federica Mogherini, vroeg in de nacht in vage termen had opgeroepen tot 'respect voor democratische instellingen', spraken de EU-landen en instellingen zaterdagmorgen hun 'volle steun uit voor de democratisch gekozen regering, de nationale instellingen en de rechtsstaat'.

De verklaring werd uitgegeven vanuit het Mongoolse Ulaanbaatar, waar ze een Europees-Aziatische top bijwoonden. Ook de VS hadden alle partijen in Turkije toen al opgeroepen de regering te steunen.

Op dat moment had Erdogan, die aanvankelijk alleen op de Turkse televisie was te zien via een mobiele telefoon, de greep op de gebeurtenissen in zijn land weer hersteld.

Vluchtelingendeal

De EU onderhoudt een uiterst moeizame relatie met de Turkse leider. Aan de ene kant zijn de Europese leiders, de Duitse bondskanselier Angela Merkel voorop, van hem afhankelijk om de vluchtelingenstroom uit Syrië in de hand te houden. Het beheer van de Europese buitengrens is grotendeels aan aan Erdogan uitbesteed.

Daardoor kan de Turkse president dingen zeggen en doen die op gespannen voet staan met de Europese waarden, en die de EU-leiders niet zouden tolereren van kandidaat-leden die strategisch minder belangrijk voor hen zijn. Extra complicerende factor daarbij is nog de populariteit van Erdogan bij de Turkse gemeenschappen in onder meer Duitsland en Nederland.

Burgeroorlog

Dat neemt niet weg dat er in Brussel en andere Europese hoofdsteden grote en toenemende zorg bestaat over het anti-democratische gehalte van Erdogans beleid. Onder het mom van terrorismebestrijding worden media gemuilkorfd en journalisten opgesloten. In het Koerdische zuidoosten woedt een burgeroorlog, waardoor grote mensenmassa's in beweging zijn gekomen.

Volgens Europarlementariër Marietje Schaake (D66) wreekt zich nu dat de EU, en in het bijzonder onderhandelaar Frans Timmermans, te lang een oogje heeft toegeknepen en niets heeft gezegd over inbreuken op de rechtsstaat en de mensenrechten. Dat maakt het volgens haar lastiger om nu de principiële partner uit te hangen.

Godsgeschenk

'Dit moet echt een wake-upcall zijn. Er waren al veel langer juridische vragen over de vluchtelingendeal. De EU moet zich nu principieel opstellen: tegen een coup en voor de rechtstaat. Ik proef bij mijn contacten in Turkije angst dat Erdogan de situatie zal gebruiken om zijn agenda te versterken. Ik maak me grote zorgen als ik hoor dat hij de coup omschrijft als een godsgeschenk.'

Volgens Schaake heeft de Turkse bevolking, inclusief de oppositie, de couppoging veroordeeld en moet juist alles worden gedaan om polarisatie te voorkomen en de rechtsstaat te verdiepen.

Bloedvergieten

Die zorg klinkt ook door in de verklaring van de Duitse minister van buitenlandse zaken Frank-Walter Steinmeier. Hij roept 'alle betrokkenen' op om de grondwet en de rechtsstaat te respecteren en verder bloedvergieten te voorkomen.

De Europese Commissie kwam later op de dag met een oproep om het geweld te stoppen. Politie en ordetroepen moeten zelfbeheersing en verantwoordelijkheid blijven betrachten en maatschappelijke spanningen moeten via democratische processen worden aangepakt, aldus de eurocommissarissen Mogherini en Johannes Hahn.

Doodstraf

Maar de eerste berichten die zaterdag uit Turkije kwamen, duiden op een harde lijn, die het land op het spoor kan zetten van een breuk met Europa.

Volgens premier Binali Yildirim wordt overwogen de doodstraf weer in te voeren om de coupplegers te berechten. Er is ook een massale zuiveringsgolf gaande bij de rechterlijke macht. Bijna 3000 rechters zijn van het ene moment op het andere uit hun functie ontheven. Ze worden er kennelijk van beschuldigd dat ze achter de coup zitten. Tegen 140 rechters zijn arrestatiebevelen uitgevaardigd en 48 leden van de Raad van State zijn gearresteerd.