De zondencatalogus van de politiek - Hoofdinhoud

Politieke besluiten raken vaak direct aan de inkomens van mensen. Of het nu gaat om een beperking van de topsalarissen in de zorg en het onderwijs of om regels voor de bijstandsuitkering of de belastingen, het heeft onmiddellijk gevolgen voor mensen.

Wie over een langere termijn daarnaar kijkt, die ziet dat in de afgelopen 25 jaar de inkomensongelijkheid in veel ontwikkelde landen is toegenomen (volgens de OESO). Het bejubelde en bekritiseerde boek van Thomas Piketty laat zien hoe dat met vermogens gaat: de rijken worden vanzelf rijker omdat de beloning op geld hebben groter is dan de beloning op werken. Het Sociaal Cultureel Planbureau ten slotte beschrijft hoe de financiële verschillen tussen mensen direct of indirect samenhangen met verschillen in opleiding, gezondheid, sociale verbondenheid, enzovoorts. Terwijl het motto van het kabinet Rutte II luidt “bruggen slaan”, worden de verschillen tussen bevolkingsgroepen groter. Een perverse variant van het bijbelse gezegde: “wie heeft, die zal gegeven worden. Wie niet heeft, ook wat hij heeft zal hem ontnomen worden.”

We moeten de invloed van de politiek niet overdrijven. De economische crisis en ook het economische herstel zijn geen direct gevolg van de beslissingen in Den Haag of Brussel. Ik heb een vorige keer gewezen op de macht van multinationals (het “grootkapitaal” zeiden we vroeger). En ook de schijnbaar autonome macht van beurzen en beleggers kan niet worden genegeerd. Maar juist daarom luistert het wel nauw hoe politici dan hun stukje speelruimte gebruiken om dat hele krachtenveld een beetje bij te sturen.

Daar wordt steeds weer een klassieke links-rechts tegenstelling zichtbaar. Links gelooft in het verkleinen van de verschillen en in het herverdelen van de rijkdom zodat niemand te weinig heeft. Sommige hardliners willen ook voorkomen dat iemand te veel heeft, maar dat lijken mij uitzonderingen. Rechts gelooft juist in het nut van grotere inkomensverschillen omdat dat de inzet van mensen stimuleert en vindt bovendien dat de overheid moet afblijven van het zuurverdiende geld van burgers.

Dat zegt niet alleen iets over de vraag of de overheid zich moet bemoeien met inkomensverschillen (“ja”, zegt Links, “zo min mogelijk”, zegt Rechts). Het zegt vooral ook iets over welke inkomens al dan niet worden aangepakt. En dan komt Links traditioneel op voor mensen die van een uitkering of minimumloon moeten leven en stemt voor nivellering en sociale werkvoorziening. Rechts daarentegen vindt als vanouds dat de uitkeringen niet te hoog moeten zijn omdat mensen anders lui thuis gaan zitten, terwijl de topinkomens en hoge pensioenen beschermd moeten worden omdat er anders geen uitdaging meer in zit om maximaal te presteren. Deze klassieke tegenstelling is in de afgelopen jaren weer springlevend geworden door de economische crisis en de noodzakelijke bezuinigingen.

Het intrigerende is echter het verschillende mensbeeld dat onder deze keuzes zit. Onder het rechtse verhaal, vaak positief gekleurd met woorden als individuele vrijheid, hardwerkende burgers en ruimte om te ondernemen, schuilt de boodschap dat mensen pas in beweging komen als ze er geld voor krijgen. En dan niet van de overheid, maar van een bedrijf dat dat alleen maar doet omdat het daar ook zelf baat bij heeft. “Welbegrepen eigenbelang” en de “tucht van de markt” leiden tot het beste resultaat. Geld dat via de overheid komt, maakt alleen maar lui, zo is de redenering. Onder het linkse verhaal zit het vertrouwen - naïef volgens anderen - dat de meeste mensen zich graag zullen inzetten om zichzelf en anderen verder te helpen als je ze een steuntje in de rug geeft. Armoede en achterstand zijn in dit verhaal oorzaken waardoor mensen niet hun eigen kracht kunnen aanspreken.

Het lijkt er dan eventjes op dat het Linkse mensbeeld optimistischer en positiever is over de mens, maar dat is schijn. Uiteindelijk zit er onder deze politieke verschillen de theologische vraag aan welke zonde we ons het makkelijkst overgeven. Is dat de luiheid die bedwongen moet worden door repressieve maatregelen en financiële beloningen? Of is het de hebzucht die beteugeld moet worden door nivellering en belastingen?

Column in CW - 09.01.2015