Geleefde religie - Hoofdinhoud
Column in CW 20.09.2013, tevens op http://www.hetgoedeleven.nl
Niet alleen het (spannende!) politieke seizoen is weer begonnen; ook aan de universiteit gaan we weer in volle vaart aan de slag.
Het onderzoek van onze afdeling vaart nu onder de vlag ‘Geleefde religie’. Dat wil zeggen dat we niet in eerste instantie kijken naar wat er in de bronnen staat of wat de officiële leer is, maar naar wat mensen doen, beleven en geloven.
Daar zit vaak een wereld van verschil tussen. De islambestrijders willen ons bijvoorbeeld graag doen geloven dat een aantal problematische teksten en ideeën uit een eeuwenoud boek bepalen hoe moslims vandaag de dag in Almere of Deventer hun geloof beleven, hun kinderen opvoeden, naar hun werk gaan en zich verhouden tot de moderne cultuur.
Als blijkt dat die in veel opzichten sterk en steeds meer lijken op hun christelijke buren (die soms nogal progressief en soms behoorlijk conservatief zijn), dan houdt men vol dat dat enkel een vernisje is omdat moslims heus de precieze lijn van de koran en de sharia moeten volgen.
Westers-individualistisch
Dezelfde kloof tussen traditie en geleefde religie vinden we bij de tallozen die zich laten inspireren door het boeddhisme, maar dat wel helemaal westers-individualistisch invullen. Of die in Myanmar in naam van het vreedzame boeddhisme de moslims uitroeien.
We zien het bij rooms-katholieken die vrij massaal afstand nemen van de officiële kerkelijke standpunten waar het gaat om voorbehoedsmiddelen, euthanasie, de maagdelijke geboorte en de onfeilbaarheid van de paus.
Als we willen weten wat religie voor mensen betekent, dan moeten we niet kijken naar de bronnen, de traditie en de religieuze gezagsdragers. Dan moeten we kijken naar de mensen zelf.
Daarmee wordt het beeld wel ingewikkelder en onoverzichtelijker. Die geleefde religie bevat namelijk altijd stukjes vanuit de religieuze traditie, inkleuringen vanuit de cultuur en familiegewoonten, eigen beleving en interpretatie, invloeden vanuit andere tradities, en ga zo maar door. Werk aan de winkel voor onderzoekers zoals ik die dat ingewikkelde proces willen analyseren.
Leerlingengroep
Diezelfde veelkleurige religieuze wereld is echter wel een probleem voor de overheid. Vroeger was het makkelijker: elke levensbeschouwelijke zuil had een aantal specifieke kenmerken en een heldere institutionele structuur. De overheid wist met wie ze zaken moest doen als het ging om de plaats van religie in de samenleving, om het stichten van scholen, om geestelijke verzorging, enzovoorts.
Dat is vandaag veel ingewikkelder. Officieel hangt het bestaansrecht van scholen onder meer af van hun ‘richting’ maar de leerlingengroep is soms heel anders samengesteld. De geestelijke verzorging in bijvoorbeeld de krijgsmacht houdt rekening met zes stromingen: protestants, rooms-katholiek, enzovoorts.
Maar die structuur heeft geen oog voor al die mensen die bijvoorbeeld winti of paganisme aanhangen, of die hun levensbeschouwing uit verschillende bronnen samenstellen. Zeker, scholen en geestelijk verzorgers doen hun best iedereen te bedienen, maar het punt blijft dat steeds meer mensen buiten de boot van onze religieuze structuur vallen.
Verantwoordelijkheid
De overheid denkt nog steeds in termen van de georganiseerde religie en niet van geleefde religie. Dat zou eigenlijk wel moeten, maar het roept ook nieuwe vragen op.
Misschien verschuift de verantwoordelijkheid voor de invulling van onderwijs en geestelijke verzorging dan wel. Dat was eenzijdig een zaak van de klassieke religieuze organisaties en wordt langzamerhand meer bepaald door zorginstellingen, defensie, en scholen.
En daarbij spelen de dogmatische normatieve kaders van de tradities een steeds kleinere rol; het gaat steeds meer om de vraag hoe we mensen het best kunnen helpen bij hun eigen levensbeschouwelijke keuzes en hoe we daarmee bijdragen aan het samen leven in een veelkleurige wereld.
De rol van kerken, moskeeën en andere religieuze gemeenschappen is absoluut niet uitgespeeld. Maar ze verandert wel, zeker als het gaat om religie in het publieke domein. Ze zijn niet langer bewakers van de zuivere religie, maar aanbieders op een vrije markt van geleefde religie.
We zullen met een open houding moeten kijken hoe de scheiding van kerk en staat er in de komende jaren uit zal gaan zien.