Barmhartigheid en rechtvaardigheid - Hoofdinhoud

Eerste Kerstdag 2012. Uitgenodigd voor een gesprek bij Lijn 1 NTR over barmhartigheid. Locatie: de Vluchtkerk in Amsterdam waar zo’n honderd rechtenlozen verblijven: uitgeprocedeerde asielzoekers die hier niet mogen blijven maar ook niet terug kunnen naar hun eigen land. Buren en vrijwilligers van allerlei pluimage, de protestantse diaconie, een moskee om de hoek, bedrijven en de gemeente Amsterdam, en allerlei mensen die eten en spullen brengen, allemaal laten ze iets zien van die barmhartigheid.

Barmhartigheid - of compassie - is een mooi woord. Het betekent in de kern van de zaak dat je je wilt laten raken door de ander, dat je niet jezelf innerlijk afsluit, maar gevoelig wilt zijn voor de pijn van de ander. Vanuit die ontroering kom je in beweging en wil je ook iets doen voor de ander. Barmhartigheid is de reactie van het hart op het leed van de ander.

Natuurlijk is dat maar een druppel op een gloeiende plaat. Naast de honderd vluchtelingen in de Vluchtkerk zijn er in Nederland duizenden in precies dezelfde situatie, miljoenen wereldwijd die geen thuis hebben, honderden miljoenen zonder menswaardig bestaan. Ook de Vluchtkerk is na de winter weer gesloten en het Nederlandse asielbeleid is dan waarschijnlijk nog niet aangepast. Net zoals de ruim 12 miljoen Euro die Serious Request opbracht voor bestrijding van babysterfte natuurlijk niet opweegt tegen de 1 miljard aan bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking.

Maar druppel of niet, het mooie van barmhartigheid is nu juist dat je je niet laat inpakken door het cynisme van de grote getallen, maar je laat raken door het verhaal van deze enkeling. Het ‘vluchtelingenprobleem’ krijgt een gezicht, wordt teruggebracht tot mensen met een verhaal. En wat voor verhaal. De werkelijkheid van de Vluchtkerk, een koud kaal kerkgebouw, klaar om gesloopt te worden, doortrokken van vocht en schimmel, maakt zichtbaar dat hun situatie uitzichtloos is en dat deze medemensen geen alternatieven hebben. Dat raakt ons en zet ons in beweging. Al is het maar voor even.

Rechtvaardigheid

Uiteindelijk is er natuurlijk meer nodig. Meer dan om barmhartigheid draait het om rechtvaardigheid. Dat is nog iets anders dan rechtmatigheid. Het woord ‘uitgeprocedeerd’ suggereert dat ze allemaal netjes volgens de regels geen verblijfsvergunning hebben gekregen. Volgens diezelfde regels mogen ze hier niet blijven. En als het aan VVD en PvdA ligt, dan wordt hun verblijf binnenkort nog strafbaar ook. Allemaal heel ‘rechtmatig’, maar niet rechtvaardig en zeker niet barmhartig.

Rechtvaardigheid begint met het besef dat het puur toeval is dat ik geboren ben in Nederland en een ander in Somalië. Dat ik uit een gezin kom met allerlei mogelijkheden me te ontplooien en een ander een enorme achterstand heeft. Dat ik een aantal gaven heb die maatschappelijk gewaardeerd en financieel beloond worden en een ander gaven heeft die genegeerd worden. En dat al dat toeval mij op geen enkele manier meer recht geeft op de Nederlandse welvaart, gezondheid en vrijheid dan een ander. Dat ik het relatief goed heb, is op geen enkele manier rechtvaardig, evenmin als het rechtvaardig is dat een ander het slecht heeft.

Begrijp me goed, ik geniet dagelijks van het goede leven dat ik toevallig heb ontvangen. Ik accepteer ook dat die ongelijke verdeling er nu eenmaal is en nooit helemaal kan worden opgelost. Sterker nog: ik besef dat een beetje onderscheid ook helpt om mensen uit te dagen (al hoor je dit argument vooral van mensen die het zelf goed hebben). Ik voel me niet schuldig over dat goede leven. Maar rechtvaardig is het allemaal niet.

Ik snap ook nog wel dat niet iedereen hier kan komen. Dat is geen principieel punt (integendeel), maar een praktische grens. Want ook al worden verreweg de meeste vluchtelingen opgevangen in landen in de eigen regio, we kunnen in Nederland niet iedereen een plaats geven. Daarom hebben we asielwetgeving en dat betekent inderdaad - al is het tot mijn verdriet - dat soms mensen moeten worden teruggestuurd. Als we dat zorgvuldig en humaan doen, is dat rechtmatig én rechtvaardig. Als we mensen uitzetten die nergens naartoe kunnen, ze illegaal verklaren en opjagen, dan zijn we niet alleen over de grenzen van de barmhartigheid maar ook over die van de rechtvaardigheid heen.

Spiegel

Daarom is de Vluchtkerk ook niet alleen een kwestie van barmhartigheid. Dan zouden de bewoners alleen maar afhankelijk blijven van onze goede bedoelingen (of ons schuldgevoel). Het gaat ook om een aanklacht tegen de onrechtvaardigheid, de onmenselijkheid. De vluchtkerk is ook een protest tegen een samenleving die mensen opjaagt als ze geen kant op kunnen. En daarmee is de Vluchtkerk ook een teken van kracht van deze vluchtelingen die niet meer met zich willen laten sollen maar een appel doen op ons rechtvaardigheidsgevoel. Ik zie in de gezichten van de tijdelijke bewoners van de Vluchtkerk niet alleen de machteloosheid, rechteloosheid en uitzichtloosheid. Ik zie ook krachtige mensen die dingen doorstaan hebben waar ik niet aan moet denken. Zo zijn zij het met hun overlevingskracht die ook mij hoop geven en die alleen al door hun aanwezigheid ons de spiegel voorhouden: waar is jullie barmhartigheid? Waar is jullie rechtvaardigheid? En wat voor land zouden jullie kunnen zijn?