Schokkend - Hoofdinhoud
Column verschenen in CW/Het Goede Leven op 02.11.2012
In de afgelopen weken werd bekend dat een groep Italiaanse wetenschappers de cel in moet. Ze hadden in het voorjaar van 2009 gezegd dat er weinig risico was op een aardbeving in de regio l’Aquila. Een paar dagen later was die aardbeving er wel met honderden doden en duizenden daklozen als gevolg. De wetenschappers zijn nu verantwoordelijk gesteld voor de valse geruststelling waardoor mensen de voorbodes van de beving negeerden.
Maatschappelijke gevolgen
Het is een omstreden vonnis, ook in Italië. Groepen nabestaanden zijn het met de aanklager eens dat de wetenschappers gefaald hebben. Ze hadden met hun kennis de veiligheid van de bevolking moeten garanderen. Anderen zijn bang dat deze uitspraak ertoe zal leiden dat wetenschappers helemaal niets meer zullen zeggen uit angst voor dit soort juridische gevolgen. De juridisering van de samenleving gaat door en we gaan langzaam maar zeker de Verenigde Staten achterna in de ontwikkeling van een claimcultuur.
Nu is het op zichzelf helemaal niet verkeerd dat wetenschappers zich bewust zijn van de maatschappelijke gevolgen van hun woorden. Vanuit je studeerkamer of laboratorium kun je van alles zeggen, maar dat raakt onmiddellijk aan het leven van de mensen om wie het draait. En dan blijkt dat 95% zekerheid - een vrij gebruikelijke marge in de wetenschap - interessant is op papier maar desastreus als de 5% uitkomt en er vele doden vallen. Wat meer oog voor de maatschappelijke gevolgen van wat wij als wetenschappers doen, kan geen kwaad.
Onzekerheid
Het grote probleem lijkt me echter nog niet eens zozeer de angst van de wetenschappers voor foute uitspraken. Daarvoor bedenken ze vast wel protocollen en nieuwe formuleringen. Het meest zorgwekkende zit ‘m erin dat we steeds minder goed om kunnen gaan met de onzekerheid die het leven nu eenmaal kenmerkt. ‘Wetenschappers moeten veiligheid creëren’, zo zei een van de nabestaanden. En een ander voelde zich verraden door de wetenschap. Ik begrijp dat verlangen naar zekerheid heel goed, maar het is een totale illusie. Die veiligheid en zekerheid zijn er niet en zullen ook niet door de wetenschap worden geboden.
Ons onvermogen om te gaan met de onzekerheid van het bestaan leidt ertoe dat ook politici zich gedwongen voelen om bij ieder probleem of gevaar onmiddellijk afdoende maatregelen te treffen. ‘Dit mag nooit meer gebeuren.’ Het gevolg is dat we overreageren in wat wel heet een risico-regelreflex: bij elk risico heeft de overheid de reflex om nieuwe regels te maken. Zo zitten we met uitdijende regelingen en dure maatregelen en uiteindelijk constateren we dat de risico’s er nog steeds zijn. En als het fout gaat, vragen we onmiddellijk wie verantwoordelijk is.
Risico’s
Of het nu gaat om bijvoorbeeld gezondheid, verkeersveiligheid, voedsel of waterbeheer, er zijn risico’s en we kunnen ze lang niet allemaal overzien of voorkomen. En als we het al kunnen voorkomen, dan is soms de prijs onaanvaardbaar hoog. Het streven naar totale veiligheid is onbetaalbaar en het vernietigt tegelijkertijd veel van de vrijheden die we ook belangrijk vinden.
Eigenlijk weten we dit wel. Als je je kinderen overal tegen wil beschermen, kweek je bange en kwetsbare wezentjes. Je moet je kinderen loslaten en accepteren dat ze af en toe met builen en tranen thuiskomen. Je probeert ze te wapenen en te voorkomen dat ze in zeven sloten tegelijk lopen. Je probeert een vangnet te zijn. Maar daar houdt het ongeveer op.
Voor de overheid is dat niet wezenlijk anders. Natuurlijk verwachten we dat die zorgt voor veilige dijken, toezicht op voedsel, enzovoorts. En natuurlijk mogen zeker de kwetsbaarste burgers erop rekenen dat de overheid hen beschermt, in elk geval tegen wie zelfzuchtig misbruik maakt van hun kwetsbaarheid. Maar de overheid kan niet alle risico’s uitsluiten; de pogingen om dat te doen zijn al onbetaalbaar.
Dat is het meest schokkende: niet het feit dat er rampen gebeuren. Niet dat wetenschappers dat niet kunnen voorspellen of voorkomen. Niet dat de overheid beperkte mogelijkheden heeft. Maar dat we de onzekerheid niet meer kunnen verdragen.