Wortel en stok - Hoofdinhoud

Column verschenen in De Linker Wang, Juli 2012

Hoe breng je mensen tot gedragsverandering? In de afgelopen maanden kwam ik die vraag twee keer scherp tegen. De eerste keer was het debat in de Eerste Kamer met minister Schippers over het terugdringen van alcoholgebruik door jongeren. Dat is een belangrijke kwestie, niet zozeer vanwege een daadwerkelijke toename van dat alcoholgebruik, maar veel meer omdat we tegenwoordig meer weten over de schadelijke effecten van alcohol op het zich nog ontwikkelende brein.

In dat debat was weinig verschil van mening over het doel. Iedereen was het erover eens dat er iets aan dat alcoholgebruik moest worden gedaan. De discussie ging over de vraag wat er moest gebeuren. Aan preventie wordt bijna niets gedaan, maar het bezit van alcohol wordt wel strafbaar gesteld. Daarin zit een sterk geloof in de kracht van het verbieden, meer dan in de mogelijkheden van een mentaliteitsverandering.

Strafrecht

De tweede keer was in een discussie die ik voerde in de kolommen van het Reformatorisch Dagblad. De redactie was getriggerd door wat ik gezegd had over de intolerantie die ik bij orthodoxe gelovigen vaak aantref. Dat leidde tot een debat over het al dan niet toestaan van internetfilters. De kerngedachte van ‘netneutraliteit’ is dat de providers werken als wegbeheerders en daarom de toegankelijkheid tot het hele internet moeten garanderen. Alleen zo voorkomen we censuur en misbruik van economische machtsposities op het net. Mijn tegenstanders hadden er bezwaar tegen dat ze het buiten de deur houden van ongewenste inhoud niet meer aan de provider kunnen overlaten. Zij zien de mens (en ook zichzelf) als geneigd tot alle kwaad en alleen drempels en verboden kunnen dat beteugelen.

Het is een oude discussie: probeer je mensen tot veranderen te bewegen door ze een wortel voor te houden of door ze met een stok te slaan? In het opvoeden zijn we de afgelopen eeuw opgeschoven van stok naar wortel, van een vooral bestraffende benadering naar een stimulerende benadering. In het strafrecht is dat lange tijd ook te zien geweest, maar juist de laatste tien jaar verschuift publieke opinie weer naar een bestraffende benadering. Meer cameratoezicht, soberder cellen, langer straffen.

Riskant

Ook religieuze tradities kennen beide kanten. Ze hebben vaak sterke morele kaders met geboden en verboden en bijbehorende straffen. De ultieme straf is het goddelijk oordeel. Deze religieuze ‘stok’ heeft lang voorop gestaan en een religie van de angst gestimuleerd. Maar er is ook een andere kant, die van het visioen van het goede leven. Religie en spiritualiteit laten ons zien hoe we gelukkig kunnen worden door niet altijd ons eerste verlangen te bevredigen maar juist met onszelf en de ander in evenwicht te komen. Dat leidt tot echte vervulling. Dat is het verhaal van de wortel. Groter geformuleerd: de beelden van hemel en hel staan symbool voor het uitnodigen tot een ander leven en het dreigen voor de gevolgen als we op de verkeerde weg voortgaan.

En om een laatste vergelijking te maken: we zien precies deze twee kanten ook in de discussie over klimaat en ecologie. Naast dreigende woorden over de dodelijke gevolgen van klimaatverandering - met Al Gore als profeet - zijn er ook uitnodigende benaderingen over de mogelijkheid van een leven in harmonie. Die zien we vooral bij de concrete praktijk van bijvoorbeeld het denken over permacultuur.

Wat werkt er beter: de wortel of de stok? Veranderen mensen hun gedrag door verbod, angst en straf of door uitnodiging, verlangen en beloning? Het antwoord moet zijn dat het allebei werkt en op verschillende momenten. En dat een combinatie van de twee het meest effectief is: maak duidelijk wat de schadelijke gevolgen zijn, maar biedt ook een aantrekkelijk alternatief. En schets een hoopvol visioen waar we naartoe kunnen werken, maar zet als het nodig is ook grenspaaltjes neer waar je niet voorbij mag gaan.

Toch is het niet alleen de vraag wat het beste werkt. Dat gaat namelijk alleen voornamelijk over de korte termijn. En inderdaad, dan zijn mensen wel bij te sturen met verboden. Maar het effect op de lange termijn is niet alleen onzeker, het is ook riskant. Het beïnvloedt namelijk de basishouding die mensen in het leven aannemen. Wie alles vooral met verboden probeert te regelen, maakt mensen onderdanig. Wie overal beloningen geeft, maakt mensen afhankelijk. Het probleem van zowel de wortel als de stok is dat ze mensen zien als paarden die moeten worden getraind en geleid, niet als zelfstandige wezens.

Verandering van het hart

We moeten manieren vinden om mensen zoveel als mogelijk is zelf verantwoordelijk te maken, te stimuleren om kansen te grijpen en keuzes te maken die voor henzelf en anderen goed zijn. Niet omdat het moet maar omdat ze daar zelf achter staan. Daarbij is te veel wortel net zo riskant als te veel stok. Zonder die twee zal het niet gaan, maar echte verandering - bekering, verlichting - is een verandering van het hart.