Een discussie zonder middenweg

Met dank overgenomen van F.C.G.M. (Frans) Timmermans i, gepubliceerd op zaterdag 11 juli 2009.

Op volkskrant.nl en in de opinieserie 'onafhankelijk en vrij, maar niet over de partij' schrijf ik over de boerka, waar in Europa - zo blijkt - heel verschillend tegenaan wordt gekeken.

Het is een discussie zonder middenweg, die over de boerka. Dat zie je het duidelijkst als je de situatie in Engeland met die in Frankrijk vergelijkt. Laatst werd daar bij Newsnight, 's avonds laat op de BBC, een interessante discussie over gevoerd tussen Bernard-Henri Lévi en Ken Livingston. Trouwens, discussie is niet het juiste woord, want er werden alleen over en weer standpunten uitgeschreeuwd. 'Beau gosse' BHL, fel pleitbezorger van het boerkaverbod, gooide het helemaal op de vrijheid van de vrouw en de gelijkheid van man en vrouw. De boerka was het symbool van onvrijheid en ongelijkheid en kon dus niet worden getolereerd. Vrijheid en gelijkheid, liberté et égalité, waren zijn voornaamste strijdpunten.

In feite waren dat ook de strijdpunten van Livingston, die het gooide op de vrijheid je te kleden zoals je zelf wil, met puntmuts, helemaal in het leer of met een boerka. En op de gelijkheid, maar dan die tussen religies. Een wit boordje, een soutane of een tulband? Nou dan ook een boerka. Daarnaast verweet Livingston de Fransen en dan met name president Sarkozy, dat men op een goedkope manier electoraal gewin uit de boerkadiscussie probeerde te halen. Hoewel ik niet uitsluit dat electorale motieven een rol spelen, is dat verwijt zo niet misplaatst, dan toch wel overdreven. Het getuigt in ieder geval van onbegrip voor de Franse situatie. Of misschien snapt Livingston het donders goed, maar spelen bij hem evenzeer electorale motieven.

Interessant is dat een boerkaverbod in Frankrijk toch vooral als 'links' wordt gezien, aangezien het meteen wordt verbonden met de strijd om religie uit het publieke domein te houden, een strijd die al tweehonderd jaar een essentieel bestanddeel is van de Republiek. Terwijl het in Engeland meteen met extreem rechts in verband wordt gebracht. In Engeland is het juist 'links' om heel erg tegen een boerkaverbod te zijn, omdat daar juist godsdienstvrijheid en de vrijheid om jezelf te zijn worden gezien als een links strijdpunt, want veroverd op het establishment, waaronder de Anglicaanse kerk.

In Nederland loopt dit alles door elkaar heen, als chocola in een marmercake. Misschien komt dat deels omdat bij ons zowel Britse als Franse invloeden meespelen. Maar de voornaamste reden zal wel zijn dat wij een land zijn waar de verzuiling is verdwenen en toch ook weer niet, waar individualisme en collectivisme zoeken naar een nieuw evenwicht, waar de islam vrees inboezemt en waar geduld geen ruimte meer krijgt.

In onze discussie worden de argumenten van BHL en van Livingston letterlijk links en rechts door elkaar gebruikt. Maar op minstens één punt doen zowel Fransen als Britten het beter dan wij. Zij vellen geen oordeel over de islam. Bij ons botsen de islamcritici voortdurend met de islamverdedigers (of liever: religieverdedigers, want er zijn heel weinig islamverdedigers), terwijl in Frankrijk, zoals president Sarkozy laatst ook zo mooi zei, "de islam evenveel respect verdient als andere religies". Hetgeen betekent dat de islam zich dus net als andere religies uit de openbare ruimte moet blijven, die is voorbehouden aan de 'République laique'. De Britten kiezen ervoor in de openbare ruimte aan geen enkele religie restricties op te leggen, hetgeen een andere manier is om dezelfde neutraliteit te betonen.

In Nederland zijn we niet tot dergelijke absolute stellingnamen in staat en zoeken we het, zoals altijd, in pragmatische oplossingen. Een boerka is niet verboden, tenzij een bedekt gezicht het uitoefenen van een functie onmogelijk maakt of in bepaalde omstandigheden een veiligheidsrisico (voor de draagster of voor de samenleving) oplevert. Op zich wordt zo een volstrekt marginale kwestie prettig geregeld, maar er blijft ook wel een ongemakkelijk gevoel over. Want diegenen die zo hard toeteren over de boerka, inclusief onze Venlose zulutoeter, weten ook wel dat die paar dames die zich in Nederland met zo'n tent tooien geen bedreiging voor onze samenleving vormen. Zij maken al die herrie om de positie van de islam ter discussie te stellen en door er dan wat praktische oplossingen tegenover te stellen ben je wel van het onmiddellijke probleempje af, maar blijft de echte kwestie onbesproken. Want er zitten ongemakkelijke kanten aan dit vraagstuk.

In de eerste plaats kan niemand weerspreken dat de boerka ook een manier kan zijn om de vrouw "haar gezicht af te nemen", zoals BHL dat zegt en haar dus haar identiteit en haar vrijheid te ontzeggen. Iedereen die uit een emancipatiebeweging komt, dus in ieder geval iedereen die links is, moet dit een gruwel zijn. Tegelijkertijd zijn er, vreemd genoeg, ook vrouwen die hun gezicht bedekken (meestal met een niqaab, geen boerka) als uiting van trots op hun identiteit. Dan is het meteen juist een uiting van emancipatie, want het sterk benadrukken van je identiteit hoort daarbij.

In de tweede plaats laat de proliferatie van shariarechtbanken in Engeland zien dat vrijheid-blijheid wel tot voor een rechtsstaat onaanvaardbare situaties kan leiden als fundamentele mensen- en burgerrechten via die rechtbanken met voeten worden getreden. Dit kan in Nederland nooit worden getolereerd, ook niet met verwijzing naar het bestaan van andere kerkelijke rechtbanken, zoals die van de katholieke kerk.

Het zal in Nederland ook altijd moeten gaan om 'liberté et égalité, waarbij de instrumenten om dat te bereiken vooral praktisch moeten zijn, maar de discussie over het onderwerp wel fundamenteel en op het niveau van deze waarden zelf zal moeten worden gevoerd. Dat het moeilijk en ongemakkelijk is en dat er geen eenduidige analyse kan worden gemaakt, mag nimmer een excuus zijn om het maar te laten liggen. Maar de Franse revolutie heeft ons naast 'liberté et égalité' ook het begrip 'fraternité' geschonken, nu zouden we zeggen 'solidariteit'. Laten we onze solidariteit betonen met alle islamitische vrouwen. Zij die gevangen zitten in boerka of niqaab moeten onze hulp krijgen om zich ervan te bevrijden en zij die ervoor kiezen de niqaab te dragen, moeten onze solidariteit met hun soevereine keuze ook voelen. En misschien moeten we ons ook eens wat vaker bewust zijn van onze eigen emancipatiegeschiedenis. Die heeft namelijk tijd gekost en solidariteit bestaat ook uit het mensen de tijd gunnen hun eigen pad te vinden en af te leggen.

Meer over ...