Verbied opties in eigen bedrijf, maak accountant onafhankelijker - Hoofdinhoud
Met Ahold lijkt ook Europa nu zijn eigen kleine Enron te hebben gekregen. De schaal is anders maar ook hier kloppen de cijfers niet en is de rol van de accountant omstreden. Bovendien was ook hier de verleiding van de dagkoers groter dan het verantwoordelijkheidsbesef. Om herhaling te voorkomen zou het voor topondernemers verboden moeten zijn om opties in het eigen bedrijf te hebben, en moet de onafhankelijkheid van de accountants worden vergroot.
Door Agnes Kant en Ewout Irrgang
Het Amerikaanse aandeelhouderskapitalisme lijkt opeens veel minder die idylle van eeuwige groei. In de jaren negentig begon Europa steeds meer het Amerikaanse model over te nemen ten koste van het 'Rijnlandse' model. Het Europese kapitalisme zou veel te weinig invloed aan de aandeelhouders geven, kende te veel ontslagbescherming en te weinig prestatieafhankelijk beloningen. Dus kregen topbestuurders opties zodat een hogere aandelenkoers leidde tot een hogere beloning. De Sociaal-Economische Raad, boegbeeld van de maatschappelijke consensus, stelde het Paarse kabinet voor om aandeelhouders meer macht te geven door commissarissen door de aandeelhoudersvergadering te laten benoemen.
Er was eind jaren negentig wel kritiek op "de exhibitionistische zelfverrijking van de topmanagers", zoals oud-premier Kok het noemde. De salarisstijgingen aan de top lagen vaak velen malen hoger lag dan die op de werkvloer. Opties gaven topmanagers daar nog een 'mooie' stimulans bij. Door het opstuwen van de aandelenkoers nam de eigen beloning met een veelvoud toe. Maar de opties stimuleren vooral tijdelijke verhoging van de winstgevendheid in het belang van de directie, ook al was het niet in het belang van het bedrijf, zeker niet op de lange termijn. Het gaf directieleden zelfs een financiële bonus op fraude, want door de winstcijfers beter voor te stellen dan ze werkelijk waren, pompten zij de dagkoers en dus hun beloning omhoog. Daarmee is de kat op het spek gebonden. Los van de zelfverrijking is dat een goede reden om opties van directie in hun eigen bedrijf te verbieden. De overgewaaide trend om topbestuurders van buiten het bedrijf te halen die er wel even met de bezem door heen zouden gaan, leidde eveneens tot onvermoede effecten. Bestuurders van bedrijven werden een soort rondtrekkende managers met steeds minder loyaliteit aan het bedrijf. Een loyaliteit die alleen tijdelijk is en die uitsluitend met geld word gekocht. De liefde voor het bedrijf is vervangen door de liefde voor het geld. Onvermijdelijk heeft dit tot ook tot vervaging van normbesef geleid, waardoor fraude in de hand wordt gewerkt.
De Nederlandse productiviteit is een van de hoogsten ter wereld. Hoger dan in de VS. De Amerikanen zijn weliswaar rijker, maar werken ook veel langer. De arbeidsproductiviteit per gewerkt uur is in Europa ongeveer hetzelfde als aan de andere kant van de oceaan. In een interessant proefschrift verdedigde Michèle Belot, medewerker van het Centraal Plan Bureau, vorige maand dat te weinig ontslagbescherming een negatief effect heeft op de productiviteit. Amerikaanse werknemers doen geen moeite om in hun bedrijf te investeren omdat ze morgen weer op straat kunnen staan. Bedrijven nemen in de VS makkelijker mensen aan in een opgaande economie, maar ontslaan ze ook makkelijker als het tegenzit. Ook voor werknemers wordt een bedrijf meer en meer een tijdelijke passant en waarom zou je nog iets extra overhebben voor je baas als die liefde slechts van een kant komt?
Ook in Europa gaat het meer die kant op. Werknemers moesten prestatieloon krijgen om de arbeidsproductiviteit naar Amerikaanse hoogten te stuwen. Zelfs het FNV pleitte midden in de aandelenboom voor personeelsaandelen. Ahold was zelfs bereid een lening te verstrekken voor personeelsleden die geen geld hadden om twintigduizend gulden in het vaste klanten fonds te steken. De arbeidsmarkt werd 'geflexibiliseerd' waardoor het aantal uitzendwerkers en werknemers met tijdelijke contracten enorm toenam. Het lijkt misschien op het eerste gezicht een gezochte relatie, maar zou het toenemend aantal gevallen van diefstal door het eigen personeel iets met de veranderend arbeidsmoraal te maken hebben?
Tot slot nog een andere moraal, die van de controleurs. Niet de accountants veroorzaakten de boekhoudschandalen, daarvoor zijn in de eerste plaats de directies verantwoordelijk. Accountants verzorgen een externe controle op de jaarcijfers van een bedrijf. Daarbij doet zich de rare situatie voor dat de gecontroleerde zijn eigen controleur betaald. Beter zou het zijn wanneer de Autoriteit Financiële Markten als toezichthouder voortaan de accountants zouden benoemen. Ook moet er eindelijk een einde komen aan de praktijk dat accountantsbureaus de boeken controleren bij een onderneming en tegelijkertijd lucratieve consultancyopdrachten krijgen. Bij Ahold was Deloitte & Touche al vijftien jaar de accountant. Verplichte roulatie na een aantal jaren, de Europese commissie stelt zeven jaar voor, is heel gezond. Daarbij zou ook van kantoor gewisseld moeten worden om te voorkomen dat het een schijnroulatie wordt.
Het Amerikaanse kapitalisme is niet beter dan het 'oude' Europa. Behalve de sociale voordelen en stabiliteit die ons systeem met zich meebrengt, is het meer dan het Amerikaanse gericht op de economische ontwikkeling op de langere termijn. Het debacle met Ahold is een waarschuwing dat het overnemen van het Amerikaanse model ook nieuwe 'Amerikaanse toestanden' oplevert. Wij in het oude Europa werken wat minder dan die ijverige Amerikanen, maar daardoor hebben we wat meer de tijd voor een goed glas Franse wijn op een zonnig terras. Voelt u zich er minder rijk door?
Agnes Kant is lid van de Tweede Kamer namens de SP
Ewout Irrgang is kandidaat voor de Eerste Kamer namens de SP
Dit artikel verscheen op 12 maart 2003 in het Financieele Dagblad