Dr. J.E. (Jan) de Quay

Katholieke hoogleraar psychologie, die tussen 1959 en 1963 het eerste naoorlogse kabinet¹ zonder socialisten leidde. Kreeg in 1940 landelijke bekendheid als leider van de (omstreden) Nederlandse Unie². Werd aan het einde van de oorlog minister van Oorlog en daarna Commissaris van de Koningin in Noord-Brabant. Bevorderde in laatstgenoemde functie de industrialisatie van die provincie. Na een moeizame formatie in 1959 leider van een confessioneel-liberaal kabinet. Verklaarde nadien bij meerdere gelegenheden premier 'tegen wil en dank' te zijn. Was wel een goed teamleider en werd tamelijk populair. Keerde in 1963 desondanks niet terug als premier. Wilde slechts vicepremier onder Zijlstra³ worden, maar de KVP gaf de voorkeur aan een katholieke premier. Werd in 1963 wel Eerste Kamerlid, maar zag daar af van het fractievoorzitterschap. Vicepremier en minister van Verkeer in het interimkabinet-Zijlstra⁴. Regent met oog voor persoonlijke verhoudingen.

RKSP, KVP
functie(s) in de periode 1945-1969: lid Eerste Kamer, minister, minister-president, viceminister-president, Commissaris van de Koning(in)

• - 

  lector psychotechniek, R.K. Handelshoogeschool te Tilburg, van 1 september 1928 tot september 1933
• - 

  assistent psychologisch laboratorium, Rijksuniversiteit Utrecht, van 1928 tot 1929 (bij prof.dr. F. Roels)
• - 

  adviseur psychotechnisch laboratorium van de PTT, van 1929 tot 1930
• - 

  werkzaam bij het Bureau voor bedrijfsorganisaties Ir. Louwerse en Berenschot, van 1930 tot 1931
• - 

  adviseur voor toegepaste psychologie, reclame, marktonderzoek en bedrijfsorganisatie bij confectiebedrijf "C. & A. Brenninkmeijer", van 1931 tot 1933
• - 

  hoogleraar bedrijfsleer en psychotechniek, R.K. Handelshoogeschool te Tilburg, van september 1933 tot 1 augustus 1946 (benoemd in mei 1933)
• - 

  technisch-directeur ETI (Economisch-Technologisch Instituut), R.K. Handelshoogeschool te Tilburg, van 1934 tot 1945
• - 

  gemobiliseerd als reserve-luitenant, van 1939 tot mei 1940
• - 

  regeringscommissaris van de Arbeid, van 15 mei 1940 tot september 1940
• - 

  lid Driemanschap van de Nederlandsche Unie, van 24 juli 1940 tot januari 1942 (samen met mr. L. Einthoven en dr. J. Linthorst Homan)
• - 

  voorzitter College van Algemene Commissarissen voor Landbouw, Handel en Nijverheid in de bevrijde Zuidelijke Provinciën, van 18 november 1944 tot 4 april 1945
• - 

  minister van Oorlog, van 4 april 1945 tot 25 juni 1945
• - 

  Commissaris van de Koningin in Noord-Brabant, van 1 november 1946 tot 19 mei 1959 (benoemd bij K.B. van 20 september 1946)
• - 

  minister-president en minister van Algemene Zaken, van 19 mei 1959 tot 24 juli 1963
• - 

  minister van Defensie ad interim, van 1 augustus 1959 tot 4 september 1959 (na het aftreden van minister Van den Bergh)
• - 

  lid Eerste Kamer der Staten-Generaal, van 25 juni 1963 tot 22 november 1966
• - 

  minister van Verkeer en Waterstaat en viceminister-president, van 22 november 1966 tot 5 april 1967
• - 

  lid Eerste Kamer der Staten-Generaal, van 13 juni 1967 tot 16 september 1969

• - 

  geïnterneerd gijzelaarskamp te Haaren, van 13 juli 1942 tot december 1942
• - 

  geïnterneerd gijzelaarskamp te Sint-Michielsgestel, van december 1942 tot 18 juni 1943 (dook daarna onder)

• - 

  kabinetsformateur, van 28 maart 1959 tot 27 april 1959 (poging mislukt)
• - 

  kabinetsformateur, van 14 mei 1959 tot 16 mei 1959
• - 

  kabinetsformateur, van 5 juli 1963 tot 15 juli 1963 (poging mislukt)

• - 

  voorzitter adviescommissie Centrum voor Staatkundige Vorming over de wijze van optreden van katholieken in de politiek, van mei 1945 tot december 1945 (gaf aanzet tot oprichting KVP)
• - 

  vicevoorzitter Centrum voor Staatkundige Vorming (wetenschappelijk bureau KVP), van augustus 1945 tot oktober 1946
• - 

  lid dagelijks bestuur en partijbestuur van de KVP, van december 1945 tot 1946
• - 

  lid fractiebestuur KVP Eerste Kamer der Staten-Generaal, van 27 september 1964 tot 22 november 1966

• - 

  lid Raad van Commissarissen metaalconstructiebedrijf "Hollandia Kloos" te Krimpen aan den IJssel (als CvdK)
• - 

  voorzitter Raad van Commissarissen PNEM (Provinciale Noordbrabantse Electriciteitsmaatschappij) (als CvdK)
• - 

  lid Nationale Spaarraad, van mei 1948 tot mei 1959
• - 

  voorzitter Staatscommissie bestuursvorm voor grote gemeenten, van 16 oktober 1952 tot 13 mei 1955
• - 

  lid Raad voor de Emigratie, van 6 november 1952 tot mei 1959
• - 

  vicevoorzitter NRWM (Nationale Raad Welzijn Militairen), van maart 1952 tot mei 1959
• - 

  voorzitter commissie van advies over conflict ziekenfondsen en specialisten over honoraria, 1955
• - 

  voorzitter voorbereidingscommissie Technische Hogeschool te Eindhoven, van 1956 tot 1957
• - 

  voorzitter College van Curatoren Technische Hogeschool te Eindhoven, van 1957 tot mei 1959
• - 

  voorzitter College van Curatoren Technische Hogeschool te Eindhoven, van 1963 tot 1971
• - 

  voorzitter Carnegiestichting, van 3 oktober 1963 tot november 1966
• - 

  lid Raad van Commissarissen N.V. drukkerij "Spaarnestad", vanaf oktober 1963
• - 

  lid Raad van Commissarissen N.V. Koninklijke industriële maatschappij "Noury Van der Lande", van december 1963 tot 1965
• - 

  voorzitter Raad van Commissarissen levensmiddelenbedrijf "De Gruijter"
• - 

  lid Raad van Commissarissen verzekeringsmaatschappij "Holland van 1859"
• - 

  lid Raad van Commarissen N.V. Unilver, vanaf januari 1964
• - 

  voorzitter Raad van Commissarissen N.V. KLM (Koninklijke Luchtvaart Maatschappij), vanaf 28 maart 1964
• - 

  lid Raad van Commissarissen "De Nederlandsche Bank"
• - 

  voorzitter Raad van Commissarissen VNU (Verenigde Nederlandse Uitgeversmaatschappij)
• - 

  lid Raad van Commissarissen N.V. Zwanenberg-Organon, van 1965 tot december 1967
• - 

  lid Raad van Commissarissen N.V. KZO (Koninklijke Zout-Ketjen/Zwanenburg-Organon), van december 1967 tot 1970
• - 

  lid Raad van Commissarissen N.V. DAF (Van Doorne's Automobiel Fabrieken)
• - 

  lid Commissie van Advies Rijksinkoopbureau
• - 

  lid Raad van Commissarissen N.V. AKZO, 1970 (na fusie AKU-KZO)

U ziet een selectie van de nevenfuncties. In de uitgebreide versie is een overzicht van nevenfuncties in te zien.

• - 

  school van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen te 's-Hertogenbosch, van september 1907 tot januari 1908
• - 

  R.K. Vincentius-school ('Paramariboschool') te 's-Gravenhage, van januari 1908 tot 1913

• - 

  gymnasium-b, R.K. "Sint Willibrordus College" te Katwijk aan de Rijn, van 1913 tot juni 1920

• - 

  wijsbegeerte: psychologie, Rijksuniversiteit Utrecht, van 1920 tot 5 juli 1926

• - 

  letteren en wijsbegeerte, Rijksuniversiteit Utrecht, 1 juli 1927

• - 

  aanvullende studie te Chicago
• - 

  studie te Harvard
• - 

  studie te Yale
• - 

  studie te Columbia

• - 

  Hield zich als Eerste Kamerlid vooral bezig met buitenlandse zaken

• - 

  Behoorde in 1965 tot de minderheid van zijn fractie die vóór de ontwerp-Ontgrondingenwet stemde

• - 

  Tijdens het door het door geleide kabinet kwam het conflict tussen Nederland en Indonesië over Nieuw-Guinea tot volle uitbarsting; uiteindelijk werd ingestemd met overdracht van Nieuw-Guinea onder toezicht van de Verenigde Naties aan Indonesië
• - 

  Tijdens zijn kabinetsperiode was er sprake van hoogconjunctuur. Het stelsel van de geleide loonpolitiek werd vervangen door een vrijere, per bedrijfstak gedifferentieerd loonbeleid. De vakbeweging wist in diverse bedrijfstakken loonstijgingen af te dwingen. Daarnaast werden in 1960 de ambtenarensalarissen met 6% verhoogd. Tevens werd in vele sectoren besloten tot arbeidstijdverkorting via de invoering van een vrije zaterdag. De toegenomen groei leidde tot krapte op de arbeidsmarkt. In 1960 werd daarom vergunning vergeven voor de komst van Italiaanse gastarbeiders; later gevolgd door arbeiders uit Spanje. De economische vooruitzichten werden nog meer begunstigd door de vondst van aardgas bij Slochteren en in Drenthe in 1960 en 1961.

• - 

  Benoemde in 1945 oud-minister Dijxhoorn tot waarnemend chef van de Generale Staf
• - 

  Benoemde in 1945 een nieuwe Generale Staf als voorbereiding van de uitzending van een expeditieleger naar Nederlands-Indië
• - 

  Benoemde in 1945 mr. L. Enthoven tot directeur van het Bureau Nationale Veiligheid
• - 

  Besloot in 1945 de werkzaamheden van Bureau Inlichtingen (in Londen) na de bevrijding voort te zetten in een nieuwe organisatie

• - 

  Bracht in 1967 als minister van Verkeer en Waterstaat de wet tot opheffing van het Zuiderzeefonds in het Staatsblad (Stb.97)

• - 

  Kreeg op 28 maart 1959 de opdracht tot het vormen van een kabinet dat zou mogen rekenen op een vruchtbare samenwerking met de volksvertegenwoordiging. Hij trachtte een kabinet te vormen op basis van verkennende besprekingen door informateur Beel. Vanwege het afwijzen van de wens van de PvdA tot een parlementaire binding deelde Burger op 4 april mee dat zijn partij geen heil zag in verdere deelname aan een coalitie. In de periode 8 tot 27 april trachtte De Quay een oplossing te vinden voor de portefeuilleverdeling en personele bezetting. Dit leidde op 25 april tot een bespreking van aspirant-bewindslieden in het Kurhaus. Bezwaren vanuit de ARP tegen sommige kandidaat-ministers en vrees voor een onvoldoende christelijk-sociaal beleid was voor de ARP-kandidaten Biewenga en Hazenbosch reden om zich terug te trekken. Op 27 april verzocht De Quay daarop van zijn opdracht ontheven te worden.
• - 

  Kreeg op op 14 mei 1959 de opdracht tot het vormen van een kabinet dat zou mogen rekenen op een vruchtbare samenwerking met de volksvertegenwoordiging. Op basis van door informateur Beel bereikte overeenstemming over de portefeuilleverdeling kon hij op 16 mei de opdracht aanvaarden.
• - 

  Kreeg op 5 juli 1963 de opdracht tot het vormen van een kabinet dat zich verzekerd kon achten van een vruchtbare samenwerking met de volksvertegenwoordiging. Op basis van tijdens de informatie-Beel tussen de fractievoorzitters van KVP, VVD, ARP en CHU bereikte overeenstemming over programma ('het Akkoord van Wassenaar') en portefeuilleverdeling zocht hij kandidaat-ministers. Nadat de KVP had geweigerd in te stemmen met Zijlstra als minister-president (waarbij hijzelf vicepremier zou worden) werd aangestuurd op vorming van een kabinet-Marijnen. Uit een geschil over de financiering van de sociale zekerheid tussen de kandidaat-ministers Veldkamp, Andriessen en Witteveen bleek dat er onvoldoende basis was voor de vorming van kabinet. De Quay vroeg hierna op 15 juli ontheffing van zijn opdracht.

• - 

  Had in zijn kabinet staatssecretaris Schmelzer als zijn directe politieke adviseur, met name voor financieel-economische vraagstukken
• - 

  Sprak zich op 5 september 1960 op een cocktailparty voor buitenlandse journalisten uit voor internationalisering van de kwestie-Nieuw-Guinea, via een door de VN in te stellen trustschap. Dit standpunt werd echter niet gedeeld door minister Luns en hij moest kort daarna erkennen dat het regeringsbeleid inzake Nieuw-Guinea ongewijzgd was.
• - 

  In december 1960 ontstond na het aannemen van een motie-Van Aartsen over het aantal te bouwen woningwetwoningen een kabinetscrisis. Dankzij de oudejaarsconference van Wim Kan met het lied "Lijmen Jan, lijmen Jan" werd zijn populariteit vergroot. De crisis werd begin januari 1961 al opgelost na een geslaagde bemiddelingspoging van W.F. de Gaay Fortman.
• - 

  Hield op 15 augustus 1962 een toespraak via de twee Nederlandse radiozenders, de Wereldomroep en de televisie over de ondertekening van het akkoord tussen Nederland en Indonesië over Nieuw-Guinea
• - 

  Wist zich te ontwikkelen tot een goed teamleider van het kabinet, wat zijn politieke onervarenheid compenseerde

• - 

  Zat in de jaren 1943-1944 ondergedoken in Sevenum en Sint Hubert
• - 

  Een dochter van hem was gehuwd met een zoon van J.B.G.M. ridder de van der Schueren, Commissaris der Koningin in Overijssel
• - 

  Zijn zus was gehuwd met E.H.J. baron van Voorst tot Voorst, waarnemend Commissaris van de Koningin in Gelderland (1944-1945) en burgemeester van Tilburg (1946-1957)
• - 

  Jeanne Geldens, particulier secretaresse van koningin, later prinses Wilhelmina, was een huisvriendin van de familie
• - 

  Zijn vader, R.B.A.N. de Quay, was generaal

• - 

  Toen in de nacht van 31 januari op 1 februari 1953 burgemeester Cor van der Hooft van Willemstad hem telefonisch waarschuwde voor een dreigende watersnoodramp, zei hij tegen hem: "Ga maar weer rustig slapen."
• - 

  Toen zijn kabinet in december 1960 viel over het bouwbeleid schreef hij in zijn dagboek: "Ik voel me innerlijk overgelukkig en dankbaar, dat ik er af ben. God zij geloofd en gedankt."
• - 

  Hoewel hij na de oorlog als oud-leider van de Nederlandse Unie en als minister-president door de linkerzijde hard werd aangepakt, was hij niet eenkennig. In 1979 trof het een bezoeker op zijn boerderij in Beers, dat er een portretfoto van de socialist Suurhoff op de schoorsteenmantel stond en op tafel lag "Omzien in verwondering" van Annie Romein-Verschoor.

• - 

  Werd in 1963 tot Eerste Kamerlid gekozen door Groep I: Noord-Brabant, Zeeland, Utrecht en Limburg

• - 

  minister van Binnenlandse Zaken, bezitsvorming en Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisatie, september 1956 (geweigerd)
• - 

  kabinetsformateur, 5 juni 1963 (geen opdracht verleend)
• - 

  fractievoorzitter KVP Eerste Kamer der Staten-Generaal (was op 17 september 1963 als zodanig gekozen, maar zag, nadat hij in oktober terugkeerde van een wereldreis, alsnog af van die functie)

U ziet een selectie van wetenswaardigheden. In de uitgebreide versie is een overzicht van wetenswaardigheden opgenomen.

• - 

  J. Rogier, "Een zondagskind in de politiek en andere christenen" (1980), 7-209
• - 

  G. Puchinger, "Nederlandse minister-presidenten van de twintigste eeuw" (1984)
• - 

  J. Bosmans, "Quay, Jan Eduard de (1901-1985)", in: Biografisch Woordenboek van Nederland, deel III, 471
• - 

  L. de Jong, "Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog", deel IV, tweede helft, 512 e.v
• - 

  C. Meijer, "Jan de Quay (1901-1985). Een biografie" (2014)
• - 

  Persoonlijkheden in het Koninkrijk der Nederlanden in woord en beeld (1938)
• - 

  Ned. Patriciaat, 1962

In de uitgebreide versie zijn, indien bekend, de familierelaties opgenomen.

Speciaal voor de verkiezingen voor de Tweede Kamer zijn de biografieën van alle kansrijke (volgens de peilingen) kandidaten in uitgebreide vorm raadpleegbaar op parlement.com.

Voor de overige ruim 5000 biografieën geldt het volgende:

In het digitale biografisch archief van de Stichting PDC, partner van het Montesquieu Instituut, is een uitgebreide versie aanwezig met bijvoorbeeld partijpolitieke functies, maatschappelijke nevenfuncties, parlementaire activiteiten, opleiding en wetenswaardigheden. Voorlopig is het beschikbaar stellen van uitgebreide biografieën, en/of daarop gebaseerde statistische gegevens, opgeschort. Wilt u een uitgebreide biografie inzien? Laat het ons weten als u daar belangstelling voor heeft.

• 1. 

  Dit centrumrechtse kabinet van KVP, ARP, CHU en VVD kwam tot stand na de verkiezingen van 1959 als opvolger van het kabinet-Beel II. Het was het eerste naoorlogse kabinet zonder de PvdA. Minister-president De Quay kwam van de KVP. Het kabinet trad op 19 mei 1959 aan.
   
• 2. 

  De Nederlandse Unie was een organisatie tijdens de Duitse bezetting, die werd geleid door prof.dr. J.E. de Quay, mr. L. Einthoven en dr. J. Linthorst Homan. De organisatie streefde naar nationale saamhorigheid, onder erkenning van de gewijzigde verhoudingen (namelijk de Duitse bezetting). De Nederlandse Unie ging op 24 juli 1940 van start na een oproep in de Nederlandse dagbladen om zich bij de beweging aan te sluiten. De organisatie wist binnen een week na de oproep meer dan honderdduizend leden te werven en dat aantal steeg daarna tot ruim negenhonderdduizend.
   
• 3. 

  Bekwame en gezagvolle econoom van ARP-huize. Werd al op jonge leeftijd, na hoogleraar aan de VU te zijn geweest, minister van Economische Zaken in het kabinet-Drees III en later in het kabinet-De Quay minister van Financiën. Ontwikkelde in die laatste functie een norm voor een trendmatig begrotingsbeleid. Gold in de ARP als modern en pragmatisch, maar riep soms weerstanden op door zijn rechtlijnigheid. Hoewel hij zichzelf niet als politicus beschouwde, was hij tweemaal lijsttrekker van de ARP. Werd als premier van een interim-kabinet een populair politicus, mede door een oudejaarsconference van Wim Kan. Nadien een behoedzame president van De Nederlandsche Bank, die vaak waarschuwde tegen groei van overheidsuitgaven. Had ook internationaal gezag. Was een uitstekend spreker, die helder ingewikkelde problemen kon uitleggen zonder vakjargon te gebruiken.
   
• 4. 

  Dit kabinet van KVP en ARP was een overgangskabinet. Het werd gevormd na de val van het kabinet-Cals. Minister-president Zijlstra was afkomstig uit de ARP. Het kabinet trad aan op 22 november 1966.