Honderd dagen na de verkiezingen: een terugblik

Bron: flickr/-JvL-

PDC, 25 juni 2021

Er zijn inmiddels honderd dagen verstreken sinds de Tweede Kamerverkiezingen¹, en de formatie is nog in volle gang. Na de presentatie van het rapport van informateur Mariëtte Hamer aan de Kamer is duidelijk geworden dat vooral de vraag 'wie met wie' een struikelblok is. Zo willen PvdA en GroenLinks niet zonder elkaar in een kabinet, maar zien het CDA en de VVD een samenwerking met twee linkse partijen niet zitten. D66 wil liever niet met de ChristenUnie, de voorkeurscoalitie van de VVD, terwijl de ChristenUnie de boot afhoudt tot alle andere opties zijn geprobeerd. Inhoudelijk, dat wil zeggen op beleidskwesties zoals het in te vullen coronaherstelfonds, lijkt de formatie wel vaart te maken.

De formatie heeft vooral in de beginfase vertraging opgelopen door de 'functie elders'-kwestie. Op 18 maart 2021 werden Kajsa Ollongren (D66) en Annemarie Jorritsma benoemd als verkenners, maar een week later moesten zij opstappen vanwege het uitlekken van gespreksnotities op een foto. In het debat dat volgde op de vraag wie de 'functie elders' voor Pieter Omtzigt had aangekaart, liep met name het vertrouwen van demissionair premier Mark Rutte (VVD) een deuk op. Op 12 mei 2021, nadat informateur Tjeenk Willink tussen 6 en 30 april het vertrouwen had geprobeerd te herstellen, werd informateur Hamer benoemd; zij werd herbenoemd op 23 juni.

Tegelijkertijd wordt er doorgeregeerd door kabinet-Rutte III². Het demissionaire kabinet heeft zich bij zijn val over de toeslagenaffaire formeel alleen missionair verklaard op het gebied van de bestrijding van het coronavirus. Dat wil zeggen dat vanwege het belang van de bestrijding van het virus het kabinet zichzelf gerechtigd acht om op dat terrein politieke besluiten te nemen. Op veel andere terreinen worden zwaarwegende politieke beslissingen in de demissionaire periode 'controversieel' verklaard, omdat deze het volgende kabinet in de weg kunnen zitten als dat heel andere plannen heeft. Daarnaast voorkomt dit dat het kabinet daarmee na het aftreden nog enkele omstreden zaken kan afhandelen zonder dat kiezers hier iets over te zeggen hebben.

De redactie van Parlement.com brengt op deze pagina enkele achtergronden naar voren die relevant zijn voor deze bijzondere periode, zoals de posities van de Tweede Kamer en demissionair kabinet en enkele onderwerpen die de afgelopen tijd behandeld zijn.

Kabinetsformatie 2021

De kabinetsformatie 2021-2022 duurde in totaal 299 dagen. Zij resulteerde uiteindelijk in een voortzetting van de bestaande coalitie in kabinet-Rutte IV³.

Demissionair kabinet: wat is het en hoe werkt het in de praktijk?

In dit overzicht vindt u achtergrondinformatie over een demissionair kabinet. Het gaat onder andere in op de verschillen met andere kabinetten, zoals een romp- of interim-kabinet. Ook komen enkele voorbeelden van demissionaire kabinetten in het verleden aan bod, die een beeld geven van de praktijk.

Controversiële onderwerpen

Het kabinet behoudt zich op het moment het recht voor om bij de bestrijding van het coronavirus te handelen alsof het missionair is. Daarmee kan het dus wel zwaarwegende politieke besluiten, zoals de avondklok, nemen die normaal ongebruikelijk zijn voor een demissionair kabinet. Veel andere onderwerpen staan in de 'ijskast,' zoals het klimaat, Lelystad Airport, de beperking van topinkomens of betaald ouderschapsverlof. Dat betekent dat ze pas na de formatie weer behandeld zullen worden.

Nieuw Reglement van Orde

Op 1 april 2021, ruim twee weken na de verkiezingen, is er een nieuw Reglement van Orde in werking getreden in de Tweede Kamer. Hierin werd onder meer besloten dat er een nieuwe vaste Kamercommissie voor Digitale Zaken komt, is er een nieuwe gedragscode voor Kamerleden vastgelegd en is de eerder opgeheven commissie voor de Rijksuitgaven opnieuw ingesteld.

Parlementaire enquêtecommissie Aardgaswinning Groningen (PEAG)

Op 11 februari 2021 is de parlementaire enquêtecommissie Aardgaswinning Groningen ingesteld, ruim drie weken na de val van het kabinet-Rutte III. Deze commissie onderzoekt de gang van zaken bij de aardgaswinning in het recente en verdere verleden.

Joop van den Berg- Demissionair & Controversieel (4 & 18 augustus 2017)

De eerste van een serie van twee columns die de beleidsruimte van een demissionair kabinet duiden. Wat is de positie van een demissionair kabinet, en hoe verhoudt het zich tot de Tweede Kamer? Leest u verder voor meer duiding op deze vragen.

De tweede column in de reeks, 'Controversieel,' gaat in op de specifieke betekenis van het begrip controversieel en hoe het in het verleden is toegepast.

Bert van den Braak - Zonder afspraken gaat het (al lang) niet (28 mei 2021)

Vorming van een kabinet dat in staat is te regeren. Dat is het doel van iedere kabinetsformatie. Om dat te bereiken zijn er twee opties: partijen sluiten vóór de verkiezingen een verbond, dat na een verkiezingszege met een meerderheidskabinet kan gaan regeren. Of partijen maken na de verkiezingen afspraken over parlementaire steun (desnoods 'gedoogsteun') aan het kabinetsbeleid.

Bert van den Braak - Alle inlichtingen? Geheime notulen?

Door de uitgelekte informatie over besprekingen in de ministerraad over beantwoording van Kamervragen staat het inlichtingenrecht (of beter: inlichtingenplicht) volop in de belangstelling. Dat (individuele) inlichtingenrecht van het parlement staat sinds 1987 in de Grondwet.

Careljan Rotteveel Mansveld - Begrenzingen van het inlichtingenrecht uit art. 68 GW

Met artikel 68¹¹ van de Grondwet hebben Tweede en Eerste Kamer een belangrijk instrument in handen om de regering te kunnen controleren. In de reglementen van orde van respectievelijk de Tweede en Eerste Kamer is dit artikel nader uitgewerkt in het recht van interpellatie¹² en het stellen van schriftelijke vragen¹³ en, maar dan alleen voor de Tweede Kamer, het stellen van mondelinge vragen. Daarnaast beschikken beide Kamers over het recht van enquête¹⁴, zoals neergelegd in artikel 70 van de Grondwet¹⁵ en verder uitgewerkt in de onlangs gewijzigde Wet op de Parlementaire Enquête¹⁶.

• 1. 

  Op 17 maart 2021 waren er Tweede Kamerverkiezingen. Het ging om een reguliere verkiezing, maar er lagen ook zeven Grondwetsvoorstellen voor die in eerste lezing door beide Kamers waren aanvaard. De VVD werd de grootste partij. Winst was er vooral voor D66 en FVD. Verder waren er maar liefst vier nieuwkomers die zetels behaalden: Volt, JA21, BBB en BIJ1. Verlies was er voor GroenLinks, SP en CDA. Opvallend was dat de PvdA zich niet herstelde en dat de vier regeringspartijen hun meerderheid behielden.
   
• 2. 

  Dit kabinet van VVD, D66, CDA en ChristenUnie kwam na de tot dan langste formatie sinds 1945 tot stand. Zeven maanden na de verkiezingen van 15 maart 2017 stond er een opvolger van het kabinet-Rutte II op het bordes. Voor premier Mark Rutte was het de derde keer dat hij een kabinet leidt. Het kabinet bood op 15 januari 2021 ontslag aan, vanwege de harde conclusies van het parlementair onderzoek kinderopvangtoeslag. Hiermee werd het kabinet, en de leden hiervan, demissionair. Deze demissionaire periode zou 360 dagen duren, een record.
   
• 3. 

  Dit kabinet van VVD, D66, CDA en ChristenUnie kwam na de langste formatie sinds de Tweede Wereldoorlog tot stand. Negen maanden na de verkiezingen van 17 maart 2021 en bijna een jaar na de ontslagneming van het kabinet-Rutte III stond er een nieuw kabinet op het bordes. Premier Mark Rutte leidde voor de vierde keer een kabinet.
   
• 4. 

  Als een kabinet of minister ontslag heeft gevraagd aan de Koning(in), maar dit ontslag nog niet is verleend, noemen we dat demissionair. Het is na 1922 gebruikelijk dat een kabinet op de dag van de verkiezingen zijn ontslag aanbiedt, tenzij het dat eerder al had gedaan vanwege een kabinetscrisis.
   
• 5. 

  Onderwerpen (met name wetsvoorstellen) die politiek gevoelig liggen, kunnen in de periode dat een kabinet demissionair is door de Tweede en/of Eerste Kamer controversieel worden verklaard. Dat betekent dat ze niet op de Kameragenda komen, totdat er een nieuw kabinet is aangetreden. Er is uiteraard discussie mogelijk over welke onderwerpen controversieel zijn, waarover de Eerste en Tweede Kamer dan zo nodig een afzonderlijk besluit nemen. Als regel adviseren de Kamercommissies om welke onderwerpen het gaat.
   
• 6. 

  Op 26 februari 2021 heeft de Tweede Kamer ingestemd met een reeks aan wijzigingen van het Reglement van Orde. Sinds de algehele herziening in 1994 hadden diverse wijzigingen tot een minder leesbaar Reglement geleid. Daarnaast waren aanpassingen wenselijk. In principe vindt er voortaan maar eens per week een regeling van werkzaamheden plaats en is geen ondersteuning meer vereist voor indiening van moties. Verder dient de Kamer voortaan binnen negen maanden een besluit te nemen over een burgerinitiatief en is er een termijn gesteld aan afhandeling van grondwetsherzieningen in tweede lezing.
   
• 7. 

  Op 24 februari 2023 werd door de parlementaire enquêtecommissie aardgaswinning Groningen (PEGAS) het rapport Groningers boven gas aan de Tweede Kamer overhandigd. De hoofdconclusie van het rapport was dat de belangen van Groningers structureel werden genegeerd bij de gaswinning en dat het van groot belang is om dat patroon te doorbreken. Enkele aanbevelingen die de commissie deed: het milder, makkelijker en menselijker maken van de schadeafhandeling voor bewoners, het bieden van snelle duidelijkheid voor de bewoners over de versterking en het bieden van toekomstperspectief aan de regio.
   
• 8. 

  Zodra de kabinetsformatie langer gaat duren, komt de vraag telkens op wat nu eigenlijk de status van het demissionaire kabinet is. Bij het kabinet groeit immers de behoefte om toch maar eens wat zaken door te drukken. Daarbij hoeft geen sprake te zijn van boos opzet, maar groeit eenvoudig de urgentie van sommige vraagstukken en dus de noodzaak te handelen. Daarbij voegt zich sinds jaar en dag de Europese besluitvorming, enerzijds omdat Nederland daaraan wordt geacht actief deel te nemen, anderzijds omdat de instellingen van de EU richtlijnen (wetgeving) hebben geproduceerd die binnen twee jaar door de lidstaten moeten worden uitgewerkt ¹⁾.
   
• 9. 

  De ruimte voor een demissionair kabinet tot politiek handelen wordt uiteindelijk bepaald – zo hebben wij eerder vastgesteld - door de Tweede Kamer en is dus ook zelf een politieke handeling. Dat daar enig opportunisme bij te pas kan komen ligt in de rede: politici zijn net mensen.
   
• 10. 

  Door de uitgelekte informatie over besprekingen in de ministerraad over beantwoording van Kamervragen staat het inlichtingenrecht (of beter: inlichtingenplicht) volop in de belangstelling. Dat (individuele) inlichtingenrecht van het parlement staat sinds 1987 in de Grondwet. Artikel 68 bepaalt:
   
• 11. 

  De ministers en de staatssecretarissen geven de kamers elk afzonderlijk en in verenigde vergadering mondeling of schriftelijk de door een of meer leden verlangde inlichtingen waarvan het verstrekken niet in strijd is met het belang van de staat.
   
• 12. 

  Het recht van interpellatie geeft Tweede en Eerste Kamerleden de mogelijkheid om met een bewindspersoon te debatteren over een onderwerp dat niet reeds op de vergaderagenda van de Kamer staat. Daarmee wordt de vastgestelde agenda van de Kamer immers duidelijk doorbroken (interpellatie komt van het Latijnse woord voor 'krachtig onderbreken'). Met het recht van interpellatie kunnen Kamerleden een minister of staatssecretaris in de Kamer ter verantwoording roepen.
   
• 13. 

  Als uitvloeisel van het recht op inlichtingen, waarover alle individuele Kamerleden beschikken, kennen Tweede en Eerste Kamer het vragenrecht. Met dit recht kunnen alle leden, behalve tijdens de debatten en de schriftelijke behandeling van (wets)voorstellen, vragen stellen aan de regering. Hiervoor hebben ze, in tegenstelling tot bij het recht van interpellatie, geen verlof van de Kamer nodig.
   
• 14. 

  De Tweede Kamer, de Eerste Kamer en de Verenigde Vergadering hebben een grondwettelijk recht van enquête. Het recht houdt in dat Kamers een onderzoek kunnen instellen naar een specifiek onderwerp, om op die manier de regering te controleren. In de praktijk wordt het recht vooral door de Tweede Kamer gebruikt. De Eerste Kamer en de Verenigde Vergadering hebben het middel nog nooit gebruikt, hoewel er in de Eerste Kamer wel eens pogingen toe zijn gedaan.
   
• 15. 

  Beide kamers hebben, zowel ieder afzonderlijk als in verenigde vergadering, het recht van onderzoek (enquête), te regelen bij de wet.
   
• 16. 

  Wet van 1 april 2008, houdende regels over de parlementaire enquête (Wet op de parlementaire enquête 2008)