Identiteit - Hoofdinhoud

Het was een mooie zomerse dag bij de groenteboer op de markt. De bananen lagen lekker geel te worden en de sla maakte zich zorgen dat ze een beetje te slap werd in de hete zon. Maar in een hoekje van de kraam werd een verhit gesprek gevoerd tussen een avocado en een ui.

“Wie je bent,” zo riep de avocado, “zit diep van binnen. Mensen zien dat niet altijd aan je, maar je diepste zelf vind je als je maar graaft.”

“Oh ja?” zei de ui, “en wat vind je dan daar diep van binnen?”

“Kijk, aan de buitenkant ben ik hard en stug. Mijn huid is stevig en grof en schrikt veel mensen af. Maar dat is niet wie ik echt ben. En onder die huid zit het mooiste en zachtste vruchtvlees dat je kunt bedenken. Lichtgroen van kleur, zo soepel als babyzalf en met een exotisch smaakje waar je heerlijke guacamolesaus van kunt maken. Maar hoe mooi en geliefd ook, ook dat is niet wie ik echt ben. Mijn echte ik, mijn DNA, dat wat ik doorgeef aan de volgende generatie, zit allemaal diep van binnen in mijn pit. Hard en bijna ondoordringbaar, want daarbinnen bewaar ik wie ik ten diepste ben.”

De ui kreeg het steeds benauwder bij het verhaal van de avocado. Miste zij misschien iets belangrijks? “Bij mij is dat heel anders,” zei ze. “Je kan er bij mij wel een laagje afhalen, maar daaronder vind je gewoon weer een nieuw laagje. En nog een. En nog een.”

“Maar ergens moet toch wel een diepste laag zijn, een echte kern van wie je bent?” probeerde de avocado nog…

“Niet echt. De binnenste lagen worden steeds kleiner en daarbinnen zit niet iets aparts. Wie ik ben, zit in elke laag, in elke vezel. Mijn buitenkant en mijn binnenkant zijn eigenlijk hetzelfde. Je kunt pellen wat je wilt, maar er is niet meer dan al deze laagjes die op elkaar lijken. Er is geen groter verhaal, geen diepere visie, geen echter ik. Diep van binnen zit er niks.”

De ui en de avocado werden in hun filosofische debat onderbroken door de stem van een druif die, ergens midden in zijn tros, begon te praten.

“Volgens mij maken jullie allebei een grote denkfout. Jullie denken dat je naar binnen moet kijken om te ontdekken wie je bent of wie je niet bent. Ik kijk om me heen. Ik zie een tros vol druiven. Met pit, zonder pit. Wie ik ben, zit in de verbinding met anderen. En vandaag zie ik niet alleen trossen druiven, maar ook bananen en sla, avocado’s en uien. En dus ben ik vandaag niet alleen een druif, maar ook fruit, voedsel, en op deze markt handelswaar. En misschien word ik wel gekocht door een kunstschilder en ben ik morgenochtend het onderwerp van een stilleven. Wie je bent, is altijd weer een verrassing.”

-.-

De vraag naar identiteit speelt niet alleen op een groentestalletje of in de spreekkamer van de dominee of therapeut. Het is ook een centrale vraag geworden in de politiek en de samenleving, inclusief de geloofsgemeenschappen. Wie ben ik, wie zijn wij? Wat moeten we vasthouden en bewaken? Wat mag er veranderen? Wie telt er mee als we praten over wie ‘wij’ zijn? En wij zijn ‘zij’ die er niet bij horen? Maken we een tegenstelling tussen witte Nederlanders die hier al eeuwen wonen en mensen die uit andere werelddelen hierheen kwamen? Tussen de kerk en de wereld? Hoort de Islam bij ‘onze’ cultuur en samenleving? Als theoloog in de politiek ben ik steeds met zulke vragen bezig.

En dan is de verleiding groot om naar binnen te kijken en iets onveranderlijks te zoeken. Bijvoorbeeld de Joods-christelijke wortels van onze Nederlandse beschaving, ook al waren die lang niet altijd zo christelijk en hadden ze meestal geen oog voor de Joodse traditie. Of Zwarte Piet, ook al is die pas geleidelijk in beeld gekomen als de hulp van Sinterklaas en zijn zijn uiterlijk en karakter in de loop van de tijd herhaaldelijk veranderd. Wie eerlijk is, moet toegeven dat wij altijd veranderen. Mensen veranderen en gemeenschappen ook. Onze kerken, onze dorpen en steden, ons land en onze cultuur zijn niet meer wat ze in bijvoorbeeld 1950 waren.

De filosoof Paul Ricoeur zegt daarom dat we bij identiteit niet alleen moeten kijken naar iets onveranderlijks, naar iets wat altijd hetzelfde blijft. De vraag is veel meer waarop we aanspreekbaar zijn. Als iemand ons iets vraagt, nemen we daar dan verantwoordelijkheid voor, of wijzen we naar anderen. Daar ga ik niet over. Daar hoor ik niet bij. Dat was vroeger.

Dat zijn ook precies de vragen die spelen bij verkiezingen. Nemen we verantwoordelijkheid voor de generaties die na ons komen of gunnen we hen de zondvloed? Nemen we verantwoordelijkheid voor de generaties die voor ons leefden en erkennen we ook de donkere kant van onze Nederlandse geschiedenis zoals de slavernij en het kolonialisme, of willen we alleen maar oogklepperig trots kunnen zijn op ons verleden? Nemen we verantwoordelijkheid voor mensen die uit de boot dreigen te vallen, of het nu de migranten aan de rand van Europa zijn of de mensen hier die geen werk of geen woning kunnen vinden? Politiek is zoeken naar het verhaal van wie we zijn en hoe we ons verbinden.

De strijd om identiteit wordt vaak gevoerd als een strijd om wie ‘wij’ zijn en waar ‘zij’ vanaf moeten blijven. Als een strijd om onze diepste kern die moet worden bewaard en bewaakt en waarvan we doen alsof die altijd dezelfde was en is en zal zijn. En in reactie daarop doen sommigen alsof er helemaal geen identiteit is, alsof we alleen maar laagjes op elkaar zijn zonder duidelijk te maken wát er dan in al die laagjes zit, alsof het allemaal niet uitmaakt en we ook gewoon inwisselbaar zijn.

De denkfout, zo zei de druif, is dat we naar binnen kijken als we onze identiteit zoeken. De uitdaging is om opzij te kijken. Naar de ander, naar je medemens. De uitdaging is om je identiteit niet te zoeken in dat wat jou onderscheidt van die ander, maar in dat wat jou verbindt met die ander. De uitdaging is om als je aangesproken wordt, antwoord te geven. De vraag serieus te nemen en ver‑antwoord‑elijkheid te nemen. De uitdaging is om jezelf te zijn, ook al ben je dat in een steeds andere situatie, en zo in elke situatie jouw eigenheid vruchtbaar te maken voor en met die ander.

bijdrage aan interactieve kerkdienst over thema “Strijd om Identiteit” in protestantse kerk Sliedrecht, 23-06-2019