Het wilde westen - Hoofdinhoud
Wat is het grootste gevaar voor de hedendaagse staat? Waardoor wordt een land als - zeg eens wat - Duitsland of Ecuador bedreigd? Nee, ik denk nu niet aan klimaatverandering, voedseltekorten, droogte, terrorisme, energieproblemen of werkloosheid. Dat zijn allemaal grote vraagstukken waarvoor we een daadkrachtige overheid nodig hebben. En ik denk zeker niet aan vormen van internationale samenwerkingen zoals in de EU of de VN, ook al voeren we een deel van de taken van de staat internationaal uit.
De grootste bedreiging voor veel staten is de enorme macht van internationale bedrijven. Die maakt het steeds ingewikkelder om goede besluiten te nemen voor het land en de mensen. Een overheid wil bijvoorbeeld economische hervormingen doorvoeren of wetten invoeren voor mensenrechten, volksgezondheid of milieu. Grote multinationale bedrijven maken vervolgens gebruik van internationale handelsverdragen om hun belangen te beschermen en deze idealen van overheden te blokkeren.
Zo wordt Ecuador voor de rechter gedaagd door Philip Morris omdat het land anti-rook-maatregelen invoert. Canada moet zich verdedigen omdat het geen schaliegas wil. Duitsland krijgt een claim aan de broek omdat het van kernenergie af wil. En dat is nog maar het topje van de ijsberg. Overal werken dure advocaten om landen onder druk te zetten omwille van de winsten en investeringen van bedrijven.
Onlogisch klinkt dat niet, maar het gaat wel verder dan dat. Als bedrijven hebben geïnvesteerd, dan willen ze ook de opbrengst daarvan hebben. In elk geval willen ze hun onkosten terug, maar eigenlijk willen ze de winst uitbetaald krijgen die ze hadden berekend. Als nieuwe beslissingen van een bepaald land hun winst of speelruimte inperken, dan volgt er een klacht. Vaak hoeft dat niet eens langs de rechter omdat ze op basis van honderden handelsverdragen terecht kunnen bij besloten tribunalen, ver weg van de kritische ogen van het grote publiek.
Vervolgens doen multinationale bedrijven er alles aan om zo min mogelijk belastingen te betalen. Door slimme constructies maken ze onbelast winst in het ene land en beheren ze hun geld onbelast in het andere land, bijvoorbeeld door zich als goed doel te registreren. De kluwen van bedrijven en stichtingen van een bedrijf als IKEA is ingewikkelder dan de lastigste kast die ze verkopen. En alles is erop gericht zo min mogelijk af te dragen. Daar plukken vooral de kwetsbaarste landen vaak de wrange vruchten van. Ze zien grote bedrijven langskomen om hun grondstoffen te winnen of producten te verkopen, maar ze hebben er als land zo goed niets aan.
In de Eerste Kamer komen maandelijks nieuwe en verlengde handels- en belastingverdragen voorbij. Meestal worden ze niet eens uitgebreid besproken of geanalyseerd. We gaan er meestal maar vanuit dat het allemaal bijdraagt aan een open wereld waarin iedereen met iedereen kan uitwisselen, handel drijven enzovoorts. En binnenkort komen de grote verdragen voorbij waarover nu in Europa vergaderd wordt. De afkorting TTIP - Transatlantic Trade and Investment Partnership - staat voor een van de vergaande en ingrijpende verdragen die als we niet uitkijken de macht van overheden nog verder uitkleedt en de macht van bedrijven vergroot.
Het grootste gevaar voor hedendaagse staten is dat ze feitelijk hun zeggenschap kwijt raken. Grote multinationals hebben een jaarlijkse omzet die groter is dan de hele economie van een gemiddeld land. Door hun autoritaire structuren kan de top bepalen wat er overal gebeurt en is er geen enkele democratische controle meer. En omdat ze willekeurig kunnen shoppen uit verdragen en onderling verschillende nationale wetgeving, kunnen ze landen tegen elkaar uitspelen en de wet naar hun hand zetten.
Het internationale speelveld lijkt in veel opzichten op het wilde westen. Bedrijven trekken als cowboys en desperado’s over de wereld om hun slag te slaan en de internationale rechtsorde heeft te weinig instrumenten om hen werkelijk in te tomen. Maar dat komt dan wel omdat die overheden zelf hen eerst de vrije hand hebben gegeven. Het wordt tijd voor een nieuw democratisch offensief tegen de macht van de markt!