‘Thuis’ en de wereld - Hoofdinhoud

Onderstaand artikel verscheen eerder in de NRC.

De SP tegen Europa en de globalisering? Welnee. Waar de SP zich tegen keert is een ondemocratisch Europa en het neoliberale marktdenken, betoogt Jan Marijnissen.

Door Jan Marijnissen

De verwijten klinken als krassen op een plaat: de SP is conservatief en „vlucht in de schijnoplossing van een socialistische Waterlinie tegen de oprukkende globalisering”. En omdat de PvdA „moet gaan voor de aanval en niet de terugtrekkende verdediging […] is samenwerking met de SP nu onmogelijk”, aldus PvdA-staatssecretaris Frans Timmermans (Europese Zaken) in Opinie & Debat van 31 mei.

Niemand, ook de SP niet, zal nog ontkennen dat de globalisering mensen bij elkaar brengt. De onderlinge afhankelijkheid en lotsverbondenheid nemen toe. Indachtig het gezegde ‘onbekend maakt onbemind’, draagt de globalisering bij tot meer onderling begrip. En dat begrip draagt weer bij aan een verkleining van de kansen op (gewapende) conflicten.

De betere contacten en verstandhouding hebben in velerlei opzicht wederzijds voordeel gebracht. En dat voordeel is de motor van het proces van verdere integratie. Dat proces wordt constant een fors handje geholpen door - ik beperk me tot Europa - de ‘eurofielen’: mensen die vinden dat de totstandkoming van een Verenigde Staten van Europa niet snel genoeg kan gaan. Hun vergezicht is een Europese federatie, met veel meer bevoegdheden voor het centrale gezag dan nu. En die bevoegdheden worden dan natuurlijk ontnomen aan de nationale regeringen en parlementen. En hier stuitten we op een wezenlijk probleem, dat alleen door de tijd kan worden opgelost.

De uitslag van het referendum over het Europees grondwettelijk verdrag in 2005 heeft laten zien dat er een grote kloof gaapt tussen de meerderheid van de bevolking en de partijen van VVD tot en met PvdA en GroenLinks als het om de toekomst van Europa gaat. Die partijen begrepen niet dat het volk niet begreep wat zij wél (dachten) te begrijpen. Het fundamentele verschil van inzicht draait om de vraag wat wordt verstaan onder democratie. Concreet ingevuld veronderstelt democratie een bepaalde geografische begrenzing in combinatie met een objectieve en subjectief beleefde onderlinge lotsverbondenheid bij de burgers. Die lotsverbondenheid is door de eeuwen heen gegroeid. Op nationaal niveau hebben we de democratische instituties bevochten, net als de burgerrechten en de sociale zekerheid; hebben we een stelsel van goed onderwijs en zorg tot stand gebracht; en is er een rechtssysteem ontstaan. Die verworvenheden bepalen onze gehechtheid, onze identiteit.

Daarentegen is Europa noch objectief noch subjectief ons ‘thuis’. De Europese Unie heeft geen verleden, heeft geen identiteit en is voor de meeste burgers ver weg. De omvang en de afstand tot de Europese Unie maakt dat haar democratie noodzakelijkerwijs een gemankeerde is. En democratie zonder transparantie is een farce. Dat gebrek aan transparantie maakt mensen wantrouwig. Sommigen vinden dat onterecht, maar het is wél een feit waar een democraat rekening mee moet houden. De afstand tot de Europese Unie hef je niet op door mensen te dwingen. De federalisten of ‘eurofielen’ daarentegen achten de natiestaat overleefd en dus ouderwets. Zij halen hun neus op voor het belang van een ‘thuis’, ze vinden dat bekrompen en burgerlijk. Mensen ervan overtuigen dat verdere Europese integratie van belang is kan wel degelijk, mits aan drie voorwaarden wordt voldaan:

• 1. 

  Politici en beleidmakers moeten erkennen dat het hebben van een ‘thuis’ voorwaarde is om onbevangen Europa en de wereld tegemoet te kunnen treden. Onder ‘thuis’ moet meer worden verstaan dan alleen het fysieke thuis. Ook de cultuur, de algemeen gedeelde waarden en normen, een goede publieke sector en onze democratische instituties maken daar deel van uit. Stevige grond onder de voeten stelt je in staat verder te springen.

• 2. 

  Temporiseer de integratie zodat de meerderheid mee kan komen en maak een transparante democratie tot voorwaarde voor elke nieuwe stap.

• 3. 

  Ontdoe het Europese beleid van zijn neoliberale karakter. Europa zal sociaal zijn, of niet zijn.

De globalisering is een gegeven, net als het weer. Al gaan wij - in tegenstelling tot het weer - bij de globalisering voor een belangrijk deel wel degelijk over de aard en vormgeving ervan. Ook het globaliseringsproces verloopt in belangrijke mate autonoom (door de niet te stoppen ontwikkeling van wetenschap en techniek én de toename van de wereldhandel), maar is en blijft mensenwerk en dus beïnvloedbaar. Maar net als de Europese integratie heeft de globalisering nu alle kenmerken van het neoliberale denken en handelen zoals dat vanaf begin jaren tachtig vanuit de VS en het Verenigd Koninkrijk bijna de hele wereld heeft ‘veroverd’. Makkelijk winst maken ten koste van alles en iedereen, letterlijk. Deze vorm van vrijheid-blijheid-kapitalisme kent geen moraal én heeft geen ‘thuis’. Daarom is het ook zo destructief van aard. Want wie, zoals de vertegenwoordigers van het sprinkhanenkapitalisme, geen ‘thuis’ heeft is nauwelijks geneigd om te investeren in de toekomst, in zijn omgeving. En omdat die omgeving toch steeds verandert, hoeft er ook vrijwel nooit verantwoording te worden afgelegd.

Waar kolonialisme en zelfs imperialisme nog zichzelf meenden te moeten legitimeren met een beschavingsdoel, heeft het neoliberalisme die behoefte niet. De hele wereld is zijn terrein en de hele wereld zal naar zijn pijpen dansen.

Waarom eigenlijk? Waarom buigen voor het Angelsaksische neoliberalisme terwijl het ruim honderd jaar oude Rijnlandse model nog niets van zijn glans verloren heeft? Het Rijnlandse model staat garant voor minder maatschappelijke tegenstellingen, het houdt meer rekening met het algemeen belang, de samenhang der dingen en de lange termijn; het organiseert sociale zekerheid en een goede publieke sector; het legt minder nadruk op ieder-voor-zich en meer op gemeenschapszin; het investeert meer in onderzoek en ontwikkeling; het bedrijf is belangrijker dan zijn aandeelhouders; het begrijpt dat de vrije markt beteugeld moet worden; en dit alles levert ook nog eens een hogere arbeidsproductiviteit op.

Politiek die welvaart en welzijn bij elkaar brengt én eerlijk verdeelt: dat is voor mij progressieve politiek. Is dit ouderwets? Is dit conservatief en moet de PvdA daarom verre van ons blijven? Mij dunkt: opkomen voor mensen hier én ver weg die niet mee kunnen komen, die niet kunnen profiteren van de ‘vruchten’ van het neoliberale marktdenken is niets meer dan een kwestie van beschaving.