Pacifistisch-Socialistische Partij (PSP)

De Pacifistisch-Socialistische Partij (PSP), opgericht in 1957, was een pacifistische partij, die tevens streefde naar hervorming van de maatschappij in socialistische zin. In 1990 fuseerde de partij met PPR¹, CPN² en EVP³ tot GroenLinks⁴.

De PSP was van 1959 tot 1989 doorlopend met een Eerste Kamerfractie⁵ en een Tweede Kamerfractie⁶ in de Staten-Generaal vertegenwoordigd. Het zetelaantal van de partij schommelde steeds tussen de één en vier zetels. Daarmee maakte de PSP constant deel uit van de oppositie.

Bekende personen in de PSP waren Henk Lankhorst⁷, Fred van der Spek⁸ en Andrée van Es⁹.

Het pacifistische karakter van de partij blijkt onder andere uit het beginselprogramma uit het jaar 1957. Daarin stond dat de partij geweld als oplossing van geschillen verwierp. Het beginselprogramma bevatte verder democratische en communistische idealen. In de jaren '60 kreeg de partij een meer socialistisch karakter. De partij pleitte voor bestuur door arbeiders en riep op tot buitenparlementaire acties tegen oorlog en de monarchie.

In de jaren '80 nam de invloed van de vrouwenbeweging, de homobeweging en van sympathisanten van de krakersbeweging binnen de PSP toe. Vooral de laatste groep wees gewelddadige actie niet bij voorbaat af. De PSP stelde haar absolute pacifisme bij tot 'minimalisering van geweld'.

De PSP was in de periode 1959-1989 constant met enkele zetels vertegenwoordigd in de Tweede Kamer¹⁰. Ook in de Eerste Kamer¹¹ had de PSP het grootste gedeelte van deze periode een senator. Het hoogtepunt lag in de late jaren zestig: toen bemande de partij vier zetels in de Tweede Kamer.

Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1989 deed de PSP niet meer zelfstandig mee. De partij kwam, samen met de CPN, PPR en EVP, onder de gemeenschappelijke naam 'GroenLinks' uit. In 1990 werd GroenLinks officieel opgericht.

De PSP werd opgericht op 26 en 27 januari 1957 door groepen uit de vredesbeweging die tegen kernbewapening en de wapenwedloop waren. De pacifistische partij bood onderdak aan verschillende groepen die bij andere partijen geen aansluiting vonden: linkse sociaaldemocraten, revolutionaire marxisten, christensocialen, christenpacifisten en anarchisten.

Zo traden in 1966 enkele voormalige communisten, die zich in 1958 van de CPN hadden afgescheiden en de Socialistische Werkers Partij hadden opgericht, toe tot de PSP. Deze groep rond het blad 'De Brug' had Henk Gortzak¹³ als voornaamste vertegenwoordiger. Hij werd in 1969 Kamerlid voor de PSP.

Daarentegen leidde de diverse samenstelling regelmatig tot interne conflicten, vaak met een afscheiding als gevolg.

In de periode 1967-1975 woedde bijvoorbeeld een felle strijd binnen de PSP, die uiteindelijke leidde tot de afsplitsing van een revolutionair-marxistische stroming in 1972. Deze 'proletarisch-linkse' groep richtte in 1974 de Internationale Kommunistenbond (IKB) op, later hernoemd tot Socialistische Arbeiderspartij (SAP).

Ook de 'progressieve samenwerkers', bekend als de 'Oosterhesselengroep', splitsten zich in 1975 af van de partij. Zij wilden in het parlement een autonome koers blijven varen. Diverse electorale samenwerkingsverbanden, zoals in 1970 met PPR en PvdA¹⁴ in het kader van het Progressief Akkoord (PAK), en in 'Keerpunt 1972' met PPR, PvdA en D66¹⁵, werden door de PSP voortijdig afgebroken.

Bij de verkiezingen van 1989 kwamen PSP, CPN en PPR onder de naam GroenLinks voor het eerst met een gezamenlijke lijst en een gemeenschappelijk programma. De EVP sloot zich hierbij aan. Eind 1990 werd het samenwerkingsverband omgezet in de nieuwe partij GroenLinks en in 1991 hieven de oude partijen zich op.

In de beginjaren van de PSP was Henk Lankhorst⁷ de voornaamste voorman van de PSP. Lankhorst, een verzekeringsmakelaar, was afkomstig uit de kring van de vooroorlogse CDU¹⁶ en stond bekend als een beminnelijk strijder voor ontwapening en socialisme.

Opvolgers van Lankhorst waren de leraar Hans Wiebenga¹⁷ en de bioloog Bram van der Lek¹⁸, die vooral aandacht vroeg voor het milieu.

Fred van der Spek⁸ positioneerde de PSP als autonome partij in het parlement en stimuleerde buitenparlementaire acties. Diverse malen hield hij samenwerkingsverbanden met andere partijen tegen. Hierdoor kwam op den duur zijn positie in de partij ter discussie te staan.

Als gevolg werd niet hij, maar mede-Kamerlid Andrée van Es⁹ als lijsttrekker voor de verkiezingen van 1986 gekozen. Van Es was juist voorstander van een samenwerking met CPN en PPR. Van der Spek verliet met enkele honderden leden de PSP en richtte de Partij voor Socialisme en Ontwapening (PvSO) op.

De kiezers van de PSP bestonden voornamelijk uit linkse intellectuelen (studenten, journalisten, wetenschappers, kunstenaars). De aanhang was vooral te vinden in Amsterdam en Rotterdam. Een deel van het electoraat was afkomstig uit progressief christelijke hoek, met name uit de kring van de doopsgezinden. Later kreeg de PSP aanhang onder feministen en in de homobeweging.

De PSP appelleerde aan een groep kiezers die vreesde voor de Koude Oorlog en de kernbom. Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 1959 behaalde de PSP direct 2 zetels.

Na de bouw van de Berlijnse Muur in 1961 en de Cubacrisis in 1962 haalde de PSP bij de verkiezingen in 1963 4 Kamerzetels. Ondanks haar acties tegen de oorlog in Vietnam, de toegenomen aandacht voor het milieu en haar afkeer van de monarchie, bleef de PSP in 1967 steken op 4 zetels. De interne strijd leidde tot halvering van het zetelaantal in 1971 en nog eens in 1977, toen de partij 1 zetel overhield.

De kruisrakettendiscussie eind jaren '70 zorgde voor een opleving van het pacifisme. In 1981 en 1982 behaalde de partij 3 zetels in de Tweede Kamer. Toen de kwestie van de politieke agenda verdween, verdween ook de zetelwinst. In 1986 zakte de PSP terug naar 1 zetel. Hierop volgde de fusie tot GroenLinks in 1990.

Meer over

Kijk voor meer informatie over de PSP op de website van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen.

• 1. 

  De Politieke Partij Radikalen (PPR) was een radicaal-christelijke partij. De partij werd op 27 april 1968 opgericht door christenradicalen die zich hadden afgesplitst van vooral de Katholieke Volkspartij (KVP) en in mindere mate de Anti-Revolutionaire Partij (ARP). In 1991 fuseerde de PPR met CPN, EVP en PSP tot GroenLinks.
   
• 2. 

  De Communistische Partij van Nederland (CPN) was een communistische partij die na de Tweede Wereldoorlog veertig jaar lang (tot 1986) met een Eerste Kamerfractie en Tweede Kamerfractie vertegenwoordigd was in de Staten-Generaal. Bij de Tweede Kamerverkiezingen in de periode 1946-1986 schommelde het zetelaantal van de CPN tussen de 2 en 10. De partij maakte altijd deel uit van de oppositie. Hoewel de CPN geen eigen jongerenorganisatie kende, was het Algemeen Nederlands Jeugdverbond (ANJV) politiek gezien nauw verbonden aan de CPN.
   
• 3. 

  De EVP was een progressief-christelijke partij. De partij werd opgericht in maart 1981 als fusie van de Evangelische Progressieve Volkspartij (EPV) en een deel van de werkgroep Niet bij Brood Alleen (NBBA) van het CDA. In maart 1991 hief de partij zich op om op te gaan in een progressieve partij zonder christelijk signatuur, GroenLinks.
   
• 4. 

  GroenLinks is een progressieve partij, die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft. De partij werd opgericht op 24 november 1990 als fusie van de Communistische Partij van Nederland (CPN), de Evangelische Volkspartij (EVP), de Politieke Partij Radikalen (PPR) en de Pacifistisch-Socialistische Partij (PSP). GroenLinks trok samen met de PvdA op en deed met een gezamenlijke lijst mee aan de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023. Frans Timmermans leidt de gezamenlijke fractie in de Tweede Kamer.
   
• 5. 

  De Pacifistisch-Socialistische Partij (PSP) was van 5 juni 1963 tot 12 februari 1990, met uitzondering van de perioden 1974-1977 en 1981-1983, in de Eerste Kamer vertegenwoordigd. De fractie had enkele perioden één lid.
   
• 6. 

  De Pacifistisch-Socialistische Partij (PSP) was een sociaaldemocratische fractie in de Tweede Kamer. De fractie was van 20 maart 1959 tot 14 september 1989 in de Tweede Kamer vertegenwoordigd. De PSP heeft nooit deelgenomen aan de regering.
   
• 7. 

  PSP'er die afkomstig was uit de kring van de vooroorlogse CDU en in de jaren zestig hét gezicht van zijn partij was. Medeoprichter van de PSP. Maakte vanaf 1959 deel uit van de PSP-Tweede Kamerfractie en werd daarvan in 1962 voorzitter. Plichtsgetrouw en nauwgezet; beminnelijk in de omgang en daardoor, ondanks zijn radicale standpunten, gewaardeerd door zijn collega-Kamerleden. Was een goed organisator. Kreeg later in zijn partij het verwijt dat hij niet fel genoeg was. Bedankte voor het Tweede Kamerlidmaatschap en stapte in 1969 over naar de Eerste Kamer.
   
• 8. 

  Erudiet, spreekvaardig en principieel PSP-Kamerlid. Was door zijn belezenheid een geducht opponent van diverse ministers van Buitenlandse Zaken (met name van Luns en Van der Klaauw). Fel bestrijder van onder meer de Amerikaanse strijd in Zuid-Oost-Azië, het Portugese kolonialisme, de Indonesische bezetting van Oost-Timor en de NAVO. Zag het Kamerlidmaatschap vooral als een mogelijkheid om buitenparlementaire actie te ondersteunen, maar nam ook veel deel aan Kamerdebatten. Vanaf 1978 fractievoorzitter. Kwam in 1986 in conflict met Andree van Es over de koers van de PSP en richtte een nieuwe partij op, die echter niet wist door te dringen tot de Tweede Kamer. Voor zijn Kamerlidmaatschap werkte hij in het onderwijs als scheikundeleraar.
   
• 9. 

  Strijdbaar en actief Tweede Kamerlid voor de PSP en GroenLinks. Was al op jonge leeftijd Tweede Kamerlid voor de PSP, na eerst fractiemedewerker te zijn geweest. Zette zich in voor rechten van minderjarigen, minderheden en vrouwen en voerde in vele debatten het woord. Kwam in 1986 in conflict met fractieleider Van der Spek over de koers van de partij, omdat zij voorstander was van samenwerking met CPN en PPR. Onderbrak, hoewel zij toen het enige PSP-Kamerlid was, haar Kamerlidmaatschap vanwege zwangerschap. Na haar vertrek uit de politiek onder meer werkzaam bij de omroep, directeur van 'De Balie', voorzitter van GGZ Nederland en directeur-generaal Bestuur en Koninkrijksrelaties. In 2010-2014 was zij wethouder van Amsterdam.
   
• 10. 

  De Tweede Kamer is deel van de volksvertegen­woor­di­ging. Zij speelt een belangrijke rol bij de totstandkoming van wetten, controleert de regering en beslist over de vraag of een kabinet (of bewindspersoon) genoeg vertrouwen heeft.
   
• 11. 

  De Eerste Kamer is deel van de volksvertegenwoordiging en heeft met name een rol op wetgevend gebied. Over een wetsvoorstel moet, als de Tweede Kamer het heeft aangenomen, ook door de Eerste Kamer worden gestemd. De Eerste Kamer kan een wetsvoorstel nog tegenhouden.
   
• 12. 

  De Pacifistisch-Socialistische Partij (PSP) was van 1959 tot en met 1989 doorlopend met één of meerdere zetels vertegenwoordigd in de Tweede Kamer. Het hoogtepunt van de PSP was in de jaren zestig. Toen bemande de partij vier zetels in de Kamer.
   
• 13. 

  Amsterdamse timmerman, die vanaf 1946 één van de voornaamste communistische leiders was. Was tijdens de bezetting actief in het verzet. Voorzitter van de CPN-fracties in Tweede Kamer en gemeenteraad van Amsterdam. Als Kamerlid een fel debater, die het de Kamervoorzitter vaak lastig maakte. Verliet in 1958 na een conflict met Paul de Groot over de positie van de Eenheids Vakcentrale (EVC) samen met Wagenaar en twee anderen de communistische fractie en deed zonder succes mee aan de Kamerverkiezingen van 1959. Nadien lid van de PSP, voor welke partij hij - tot onvrede van de CPN - vanaf 1969 nog twee jaar Kamerlid was. Vader van Wouter Gortzak, het latere PvdA-Kamerlid.
   
• 14. 

  De Partij van de Arbeid (PvdA) is een progressieve, sociaaldemocratische partij. De partij werd opgericht in 1946 als een voortzetting van de vooroorlogse Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP), de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB) en de Christelijk-Democratische Unie (CDU). De PvdA trok samen met GroenLinks op en deed met een gezamenlijke lijst mee aan de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023. Frans Timmermans leidt de gezamenlijke fractie in de Tweede Kamer.
   
• 15. 

  Democraten 66 (D66) is een hervormingsgezinde sociaal-liberale partij. De huidige politiek leider is Rob Jetten. De partij werd opgericht op 14 oktober 1966 door 44 'homines novi', waarvan er 25 eerder bij andere politieke partijen actief waren geweest. Belangrijkste initiatiefnemer en voorman (tot 1998) was de oud-journalist Hans van Mierlo.
   
• 16. 

  De CDU was een protestants-christelijke, antimilitaristische partij. De partij ontstond in 1926 uit drie kleine christen-socialistische partijen. Na de Tweede Wereldoorlog ging de CDU op in de Partij van de Arbeid.
   
• 17. 

  Leraar uit Bloemendaal die in 1967 in de Tweede Kamer kwam en in 1969 Lankhorst opvolgde als politiek leider van de PSP. Was al voor de oorlog actief in de vredesbeweging en tijdens de beginjaren van de PSP een exponent van de 'ban-de-bom'-generatie in die partij. Werd eind 1972 als lijsttrekker vervangen door de jeugdiger Bram van der Lek en verliet toen de politiek. Bleef zich nadien wel inzetten voor de vredesbeweging, onder andere in de Stichting 'Verbiedt de kruisraketten'. Gedegen, vasthoudend en principieel Kamerlid, dat in de omgang zeer minzaam was.
   
• 18. 

  Bioloog die als PSP-Tweede Kamerlid als één van de eersten aandacht vroeg voor het probleem van de milieuverontreiniging. Was enige jaren leraar op de kinderwerkplaats van Kees Boeke en kwam in 1967 in de Tweede Kamer. Verving in 1972 vanwege zijn jeugdiger uitstraling Wiebenga als partijleider en lijsttrekker. Vanwege gezondheidsproblemen nam Fred van der Spek in 1977 zijn plaats over in de toen uit één persoon bestaande fractie. Vervulde nadien nog vele politieke functies, zoals Eerste Kamerlid, partijvoorzitter en lid van het Europees Parlement. Droeg als één van de eersten in de Kamer nooit een stropdas.
   
• 19. 

  Erudiet en beminnelijk PSP-Tweede Kamerlid. Zoon van CHU-minister J.R. Slotemaker de Bruïne. Was zeer actief in het verzet, met name in de spionagegroep 'de Zwitserse weg'. Na de oorlog directeur van het wetenschappelijke bureau van de PvdA, met welke partij hij vanwege de Indonesische kwestie brak. Was buitenland-woordvoerder van de PSP-fractie en viel de Vietnampolitiek van Luns aan. Was echter geen wervend spreker en verdween na één periode uit de Kamer.
   
• 20. 

  Diverse partijen zijn ooit vertegenwoordigd geweest in het Nederlandse parlement, maar nadien opgeheven. Een aantal daarvan zijn opgegaan in nieuwe partijen, waarvan sommige nog bestaan.